Euskararen Gramatika

25.1.1. Formak eta erabilerak

25.1.1a Euskaraz adizki jokatugabeak hiru oinarrizko itxuratan ager dakizkiguke, goian adierazi bezala (ikus 23. kapitulua): aditzoina (sal, eros, hauts, etor…), partizipioa (saldu, erosi, hautsi, etorri…) eta aditz izena (saltze, eroste, hauste, etortze…). Hiru horien artean aditzoina da oinarrizkoena, ez baitu inflexio atzizkirik biltzen; areago, partizipioa eta aditz izena hartarik eratorriak dira (sal-du/sal-tze, eros-i/eros-te, hauts-i/haus-te, etorr-i/etor-tze…). Kasu gehienetan, beraz, aditzoinaren eta partizipioaren arteko desberdintasuna -i edo -tu partizipio atzizkia beretzean edo ez beretzean datza: eros vs erosi, hauts vs hautsi, sar vs sartu, har vs hartu. Aditzoina ez da bizirik egungo hizkera guztietan. Ekialdean eta bereziki Iparraldean, aditzoinaren eta partizipioaren arteko bereizketari tinko eusten zaio oraindik; baina badu aspaldi haren ordez partizipioa erabiltzen dutela mendebaldeko eta erdialdeko hizkerek.

25.1.1b Aditzoin guztiek ez dute oinarri bera eta, ondorioz, denak ez dira gisa berean eratzen. Gainera, joera desberdinak daude hizkeren arabera. Lehenik, oinarrian aditz erroa duten aditzoinak daude: etor, ekar, eros, sal, sor, har. Aditz hauen ororen partizipiozko forma -i edo -tu atzizkiak gehituz osatzen da. Aditz mailegatuak ere multzo horretan sartzen dira, haien aditzoina -tu atzizkia kenduz erdiesten baita: errezita, dibortzia, despedi, entrena, diberti, ataka. Azken berrogeita hamar urte hauetan, mendebaldeko eta erdialdeko idazleek aditzoin mota horren aldeko hautua egin dute, beren euskalkian halakorik ez izanagatik. Preseski, joera hau kontuan harturik, Euskaltzaindiak euskara batuan aditzoinaren eta partizipioaren arteko bereizketa egitea gomendatzen du: etor dadin (ez *etorri dadin), sal dezan (ez *saldu dezan).

25.1.1c Badira beste kategoria batetik eratorritako aditzoinak ere. Hauetarik batzuek kategoriazko anbiguotasuna dakarte, eratorpen-oinarriaren homonimoak baitira: garbi, ilun, ur, gizon, dantza, kanta. Adibide horietan, garbi adjektiboa edo aditza izan daiteke; ur, gizon, dantza, kanta, berriz, izenak edo aditzak. Osoki oinarriaren irudia duten aditzoin hauek nasaiak dira Iparraldeko literatur tradizioan, eta gaur egun oraindik bizirik diraute ekialdeko hizkeretan. Haatik, mendebaldeko eta erdialdeko testu zahar eta berrietan, haien ordez, partizipiozko formak erabiltzen dira nagusiki. Preseski, Euskaltzaindiak bi joera hauen aintzat hartzea gomendatzen du, hau da, jatorrizko oinarritik ezertan ere bereizten ez denean, -tu atzizkidun adizkia ere erabil daiteke aditzoin gisa (ikus 28. araua): ur eta urtu, gizon eta gizondu, gaurko eta gaurkotu, bere eta beretu, lodi eta loditu, hobe eta hobetu, garai eta garaitu.

25.1.1d Alabaina, beste kategoria batetik eratorri aditz guztiek ez dute kategoriazko anbiguotasunik sortzen beren aditzoina eratzean. Mota horretakoak dira zora, goza, urezta aditzoinak; hauen kasuan, Euskaltzaindiak ez du -tu partizipio atzizkia duen formarik onartzen (ikus 28. araua).

25.1.1e Iparraldeko mintzoetan, aditzoin eratorri asko -tu partizipio atzizkiko -t fonema atxikiz osatzen dira; gisa horretan, aditzoina eta eratorpenaren oinarria ez dira homonimoak: lagun izena vs lagunt aditzoina, ur izena vs urt aditzoina, zuzen adjektiboa vs zuzent aditzoina, garai adjektiboa vs garait aditzoina, samin adjektiboa vs samint aditzoina. Bizkitartean, arau morfologiko hau ez da gisa berean gauzatzen hizkera guztietan eta, beraz, eskualde batetik bestera ugari dira -t atzizkidun formen eta oinarriaren irudia duten formen arteko txandaketak: lagun/lagunt, dei/deit. Hori horrela izanik, Euskaltzaindiak aipatu berri ditugun -t atzizkidun formen erabilera hiru testuingurutara mugatu du: (i) aditz eratorria izanik, oinarria t-duna bada (oroit, laket, bat, ausart) —baina -tu partizipio atzizkia duen forma ere onartua da azken hiruen kasuan: laket/laketu, bat/batu, ausart/ausartu ditugu Euskaltzaindiaren Hiztegian—; (ii) literatura tradizioan jokabide bakarra izan badu (ezagut, lot, ohart, lant); (iii) -di bukaerako oinarri batetik eratorria bada eta semantikoki forma laburtugabetik bereiz bada (hant, hert…). Gainerako kasu guztietan, partizipioa erabiltzea onartua da, eta aditzoina erabiltzekotan -t gabeko forma erabiltzea gomendatzen da: urrun nahiz urrundu (baina ez *urrunt), lagun nahiz lagundu (baina ez *lagunt), neur, ezkon.

25.1.1f Iparraldeko euskalkiek aditzoinaren eta partizipioaren arteko bereizketa formala partizipio atzizkirik ez duten aditz zenbaitetara ere zabaldua dute. Izan ere, -ki atzizkiz bukaturiko aditzetan, -k aditz erroko morfema gisa eta -i partizipio marka gisa berranalizatu dira, eta beraz, -k vs -ki bereizketa dugu aditzoinaren eta partizipioaren artean: jaik vs jaiki, jarraik vs jarraiki, irek vs ireki, atxik vs atxiki. Bizkitartean, euskara baturako, -i berezkoa duten aditzetan bukaera atxikitzea gomendatzen du Euskaltzaindiak (ikus 28. araua): jaiki (ez *jaik), jarraiki (ez *jarraik), atxiki (ez *atxik).

25.1.1g Aditzoina emankorki erabiltzen duten euskalkiek erakusten dute haren erabilera-testuinguruak mugatuak direla: ondoko ataletan erakutsiko dugun bezala, egitura analitikoetatik kanpo zenbait perpaus lokabetan eta mendekotan soil-soilik ageri da (ikus § 25.1.3, § 25.1.4, § 25.1.5). Bizkitartean, perpausaren mailan aditzoinaren erabilera den bezalakoa izanik ere, hitz eraketari dagokionez, emankorra da euskalki guztietan. Izan ere, bai eratorpenean, bai elkarketan, aditza oinarri duten izenak, adjektiboak, adberbioak eratzen direlarik, aditzoina da ageri: zoragarri, jostailu, bihurgune, gozamen, irakurle, saltzaile, ekarpen, salerospenak, ebaska, erranka; helmuga, lisaburdina, garbigela. Salbuespen bakarrak aditz elkarketak dirateke, ekialdean, bi aditz elkartzean, lehenak aditzoinaren itxura hartzen badu, mendebaldean partizipioa agertzen delako: Gelara sar-atera/sartu-atera bat egin zuen; harreman/hartu-eman… (ikus § 7.1.2b, § 9.2).