Euskararen Gramatika

24.3.5. Aditz eta egitura semikopulatiboak

24.3.5.1. Askotariko aditz eta egiturak

24.3.5.1a Multzo zabal eta heterogeneo honetan askotariko aditzak eta egiturak biltzen dira. Guztiek ere komunean dute aditzak bere eduki semantikoa neurri handian galdua duela, edo ohiko esanahitik bestelakoa den adiera batean erabiltzen dela; batzuetan aspektuari buruzko informazioaz gain gutxi gehiago eskaintzen dute (Josuk triste jarraitzen du), baina beste batzuetan nolabaiteko nozio semantiko orokorrak ere adierazten dira (iritzia, aldaketa eta abar). Guztietan ere izenki predikatua nahitaezko elementua da, eta hura gabe adibideak okerrak izaten dira edo aditzari beste adiera bat ematen diogu. Predikatu nagusi gisa jokatzen duen izenki predikatu hori marka desberdinez hornitua joan daiteke (absolutiboa, prolatiboa), eta dagokion subjektuak ere marka desberdinak har ditzake perpausean (absolutiboa, ergatiboa, datiboa), egitura semikopulatibo deitu ditugun hauen artean molde desberdinak eratuz.

24.3.5.1b Nolabait esateko, erromatarrak garaiezintzat hartzen zituzten edo denboraldia amaitutzat eman dute esaten dugunean, hartu eta eman aditzak beren ohiko adieratik urrunduta azaltzen zaizkigu; zerikusi gutxi dute zapatak hartu ditugu edo dirua eman digute adibideetako hartu eta eman aditzekin; eta egitura kopulatiboetara hurbiltzen dituen adiera berezi hori prolatiboa hartzen dutenean bakarrik izaten dugu; prolatiborik gabe adibide horiek okerrak izango genituzke, edo beste esanahi bat izango lukete hartu eta eman aditzek. Baina eduki semantikoari dagokionez, sarreran semikopulatiboen sailean aurkeztu ditugun ibili (Nekane triste dabil) edo jarraitu (Josuk gaixo jarraitzen du) bezalako aditzetatik aldenduz, aspektuari buruzko alderdiak (egoeraren hasiera edo aldaketa, iraupena edo amaiera) baino askoz ‘eduki’ gehiago ematen dute: ‘norbaiti buruzko X iritzia, ustea edo irudipena izan’ edo horrelako zerbait adierazten dute, eta alde horretatik, bigarren mailako predikaziora hurbiltzen dira. Honetan, bada, multzoaren heterogeneotasuna. Eta egoera horrek izan du isla egitura hauen berri emateko egin diren azterketetan: gramatikariek sailkapen desberdinak proposatu izan dituzte, eta guztiek ez dute lehen eta bigarren mailako predikazioa bereizten duen marra leku berean jarri (Zabala 1993; Demonte eta Masullo 1999; Zabala 2003; RAE 2010); batzuek irizpide batzuei eman diete lehentasuna, eta besteek bestelako irizpideen arabera egin dute banaketa.

Era honetako egiturak eta aditzak aurkezteko unean Zabalaren (2003) sailkapenari jarraituko diogu nagusiki, eta garrantzi handiagoa emango diogu egitura bakoitzaren ezaugarriak deskribatzeari, sailkapen jakin bat edo beste proposatzeari baino.

24.3.5.2. Iritzi aditzak

24.3.5.2a Predikazioaren subjektuak daraman markaren arabera, hiru sail nagusi bereiziko ditugu.

Batzuetan izenki predikazioaren subjektua absolutiboan azaltzen da, eta predikatu nagusiak -tzat prolatibo marka eramaten du: Guk Ane futbolari saiatutzat daukagu. Alegia: perpausaren subjektua ergatiboan doa (guk); predikatu nagusiak -tzat marka darama (futbolari saiatutzat); predikatuaren subjektua absolutiboan doa eta perpausaren osagarri zuzena da (Ane). Egitura hauetan, egia direlako aurre suposiziorik gabe predikatzen diren ustezko atribuzioak azaltzen dira; aurreko adibidean Aneri ‘futbolari saiatuaren’ ezaugarria egozten diogu, baina ez dago egia delako aurre suposiziorik. Molde hori agertzen dute hartu, eduki, jo eta eman aditzek, adiera hau dutenean (‘x direla pentsatu’, ‘x ezaugarria egotzi’). Nabarmena da, beraz, egitura hauetako aditzek ‘aspektuari buruzko informazioa’ baino askoz gehiago ematen dutela. Gramatika lan batzuetan (Demonte eta Masullo 1999; RAE 2010) horrelakoen parekoak bigarren mailako predikazioaren barnean sartu ohi dira.

Hartu, eduki, jo eta ukan aditzekin izaera mailako nahiz egoera mailako predikatuak ager daitezke. Askotan izaeraren ezaugarriak edo ezaugarri iraunkorrak adierazten dituzten adjektiboak azaltzen dira predikatu gisa, baina izenak, izen sintagmak eta partizipioak ere azal daitezke. Hona zenbait adibide: Hartu: Arerioak inozotzat hartzea arriskutsua da; Ez ezazu zeure burua hain jakintsutzat hartu; Euskal Herriko kantarien lana patxangatzat hartzen zen (Berria); Hasieran dantzarisatzat hartu nuen, gero cocotte-tzat (J. A. Arrieta); Gaizkiletzat hartu ninduten poliziek²²⁰. Eduki: Informatikariak azkartzat dauzkagu; Ane emakume umiltzat daukagu; Jon ez neukan langiletzat, baina konturatu naiz oker nengoela; Ezin zuen ulertu berak trapuzartzat zeukana inoren maindire izan zitekeenik (Lertxundi); Beren burua objektu literario hutstzat daukate (Arkotxa). Jo: Kaletarrek sarritan jo izan dituzte baserritarrak tontotzat; Euskalduntzat jo nuen gizon hura hasieran; Partida dagoeneko galdutzat jo dugu; Turkiarra ez balitz, ez zenuke erruduntzat joko (Goenkale). Ukan: Hark gu ezdeustzat gintuen; Beren burua kale borrokalaritzat zuten (Berria); Jende askok eta askok gazte bihurri gutxi batzuen ghettotzat zuen Gaztetxea (Berria); Nazioarteak erakunde palestinarra talde terroristatzat duen arren, ez da hala Errusiarentzat (Berria).

Eman aditzarekin -tzat postposizioa gehienetan partizipioari eransten zaio: Krisia amaitutzat eman zuen gobernuak; Zure zorra kitatutzat ematen dut; Zumaia jaitsitzat ematen dute urtero garai honetan arraun munduan (Berria). Baina bestelako elementuekin ere ager daiteke: Ontzat ematen dugu zure iritzia; Bere arimaz grinatzen ez dena emazu zorotzat (Lafitte); Euskal nortasun agiria baliagarritzat eman dezala eskatu dio BBKri (Argia). Bada aurrekoekiko (hartu, eduki, jo) desberdintasun bat: eman duten adibideetan subjektuaren nolabaiteko borondatea azaltzen da, eta subjektu horrek asmo osoz ezartzen dizkio ezaugarri batzuk perpausaren objektuari —lehen mailako predikatuaren subjektuari—. Alegia, lehenengo adibidean (Krisia amaitutzat eman zuen gobernuak), ulertzen da gobernua dela krisia amaitutzat ematea erabaki duena, krisiari ezaugarri hori ezartzen diona, edo ezarri nahi diona. Eta horren ondorioz, eman aditzarekin azaltzen diren predikatuek semantikoki ezaugarri horrekin bateragarriak izan behar dute; adibidez, ezin dira esan *Jon tristetzat eman dugu edo *Ane futbolari saiatutzat eman dugu, ‘triste izatea’ edo ‘futbolari saiatua izatea’ ez baitira subjektu batek nolabaiteko borondatez ezartzeko moduko ezaugarriak; aldiz, ‘zerbait amaitutzat ematea’ bada era horretako ezaugarria.

24.3.5.2b Iritzi aditzekin beste batzuetan predikazioaren subjektua ergatiboan azaldu ohi da. Hori gertatzen da, adibidez, iruditu aditzaren erabilera sintetikoan (dirudi), iduri du, ematen du, iritzi (deritzo…) aditzekin²²¹. Iruditu forma sintetikoan doanean subjektua ergatiboan azaltzen da, eta hari buruzkoa izaten da predikazioa (erizain horrek atsegina dirudi). Lehen mailako predikatuari dagokionez aukera desberdinak daude, baina gehienetan izen sintagmak edo perpausak izaten dira. Predikatua izen sintagma denean osaera desberdinak aurkituko ditugu, eta hizkera gehienetan artikuluarekin eta subjektuarekin komunztadura eginez azaltzen dira, baina ez beti. Mendeko perpausen artean, -ela menderagailua daramatenak dira ohikoenak. Hona adibide batzuk: Lan horrek ez dirudi oso zaila; Leirek neska zoragarria zirudien; Gizon horiek gaizkileak dirudite; Bekatoreak ere kanpotik dirudi alegera (Axular); Zuk zintzoa zarela dirudizu; Zail dirudi horrek; Aberatsa dirudizu; Aberatsa zarela dirudizu.

Molde berari jarraitzen diote iduri du motako adibideek, eta nagusiki ekialdeko euskalkietan erabiltzen dira: Arbolen adarrek hilak iduri zuten; Zezen bat iduri duen behia (Euskaltzaindiaren Hiztegia); Xede horiek frango onak iduri dute (Herria); Ez zuen iduri hain bero (Herria); Auzapezak ere arras deliberatua irudi du (Herria); Europak iduri du arras osagarri onean dagoela (Herria); Iduri zuen hastean baino hobeki zegoela (Herria); Iduri luke azken gertakari ilunetarik landa, gauzak oraino okerrago diren! (Herria). Predikatu gisa izen sintagmak ditugunean artikulurik gabe agertzea da ohikoena²²².

Eman aditzarekin osatzen direnetan -tzen aspektu marka erantsi ohi da beti (ematen du), eta gehiago agertzen da mendebaldeko testuetan: Neska bizkorra ematen du Maialenek; Mutil hark Josu ematen du (‘Josuren itxura du’); Kanpotarra ematen duzu; Hiltegira daramaten txekorra ematen dut (Alonso); Aldagaitza ematen zuen esaerak, bat-batean, beste interpretazio bat eskaintzen du (Alonso); Ez ditut inondik ezagutzen, baina oso jatorrak ematen dute (Arretxe); Etxe Zuriak oso gauza gutxi ematen zuen kanpotik (Cano); Baldarrago ematen zuten orain (Epaltza); Arinegi joan dela ematen du kontu horrek (Herria); Bere lana artoski eremaki duela ematen du (Herria).

24.3.5.2c Iritzi aditza forma sintetikoan (deritzot, deritzozu…) agertzen denean, predikazioaren subjektua datiboan joaten da, eta predikatu nagusia artikuluarekin nahiz artikulurik gabe ager daiteke (txalogarri(a) deritzot iruzurra salatu dutenen jarrerari), edo adberbioa izan daiteke (gaizki deritzot zure erabakiari). Hona adibide batzuk: Fenomeno horri lotsagarri deritzat (Argia); Familien biltzerako DNA azterketa legeari ongi deritzot (Borda); Aspergarria deritzot hainbat gairi buruz hitz egiteari edo idazteari (J. L. Zabala); Bidezko deritzot dagoeneko esateari: hegazkin frantsesa zen. (J. A. Arrieta).

24.3.5.3. Gertaera aditzak

24.3.5.3a Gertaera aditzek denboraren aldetik hasiera eta amaiera jakina izaten dute. Gutxi batzuk (ibili, azaldu, agertu, gertatu…) egitura semikopulatiboetan azal daitezke, betiere egoera mailako predikatuekin.

Gertaera aditzen artean, ibili aditza da adiera semikopulatiboarekin sarriena erabiltzen dena, eta predikatu nagusiaren kategoriari dagokionez aukera gehiena ematen dituena: Gaixo/urduri dabil Manex; Naroa artzain ibili zen Idahon; Seme-alabekin ezinean gabiltza; Nekaturik/etsita ibili naiz; Nora joan ez dakiela dabil Maria. Ohart gaitezen artikuludun atributurik ez dela agertzen. Oro har izenki predikatuak egon aditzarekin azaltzen direnen antzekoak izaten dira, eta egoera mailako predikatu modura interpretatzen dira (*Jon beltzaran dabil); baina aspektuaren eta edukiaren aldetiko desberdintasunengatik, zenbait ezaugarritan egon aditzetik desberdin jokatzen du: subjektuek nolabaiteko egiletasuna edo esperimentatzailetasuna azaltzeko modukoak izan behar dute, ‘bizidun ezaugarri hedatu bat’ izan lezaketenak (alaba aspaldian burumakur dabil; gure enpresa aspaldian ez dabil ondo; *liburua aspaldian ez dabil ondo; *aulkia apurtuta dabil), eta izenki predikatuaren subjektuak ezin du ‘gai’ paper tematikoa izan (*Jon lodi dabil).

24.3.5.3b Azaldu, agertu, ageri, gertatu eta suertatu aditzek ere ibili-ren oso antzeko ezaugarriak azaltzen dituzte, eta sarritan egon aditza erabiltzen den testuinguru beretan agertzen dira, baina askoz predikatu gutxiagorekin aurkitzen ditugu. Hona agertu eta azaldu aditzekin osatutako egitura semikopulatibo batzuk: Langileak haserre agertu dira soldata murrizketen aurrean; Ikasleak proiektu horrekin interesaturik azaldu dira; Edozertan laguntzeko prest azaldu naiz, baina ez didate kasurik egin. Hauen nahiko parekoak dira ‘langileak haserre egotea’, ‘ikasleak proiektuarekin interesaturik egotea’ edo ‘edozertan laguntzeko prest egotea’, baina azaldu eta agertu aditzak erabiltzean, une bateko jarduera modura azaltzen ditugu, ekintza kutsu handiagoz; ibili aditzarekin, aldiz, izenki predikatuak adierazten duen ezaugarria une jakin bateko jarduera baino areago, denboran luzatzen ari den egoera modura aurkezten da.

Gertatu eta suertatu aditzek da edo zaio erako laguntzailea izaten dute, eta predikatuak artikuluarekin nahiz artikulurik gabe ager daitezke: Hori kaltegarria gertatuko zaigu; Uste baino zailagoa suertatuko zaigu; Batzuetan ahaleginak ustelak suertatzen dira; Zure laguntza nahitaezko gertatu zitzaigun arazoa konpontzeko. Hauen hurbilekoak dira ‘hori kaltegarria izatea’, ‘uste baino zailagoa izatea’ edo ‘ahaleginak ustelak izatea’. Baina gertatu eta suertatu aditzekin une bateko gertakaritzat aurkezten ditugu. Aldiz, izan aditza erabiltzen denean, denboratik kanpora dauden ezaugarri abstraktutzat hartzen ditugu. Adiera erresultatiboa lortzen da. Aditz hauekin erabiltzen diren izenki predikatuek egoera mailako irakurketa izan ohi dute, eta berez izaera mailako predikatu gisa erabili ohi diren adjektiboak gertatu eta suertatu aditzekin doazenean egoera mailako predikatu modura interpretatu ohi dira: Substantzia hori ez da kaltegarria, baina Mikeli kaltegarri gertatu zaio (Zabala 2003: 443).

24.3.5.4. Aldaketa eta iraupen aditzak

24.3.5.4a Iraupena adierazten duten aditzen artean ditugu iraun, jarraitu eta segi. Egoera mailakotzat hartzen diren predikatuekin erabiltzen dira, eta alde horretatik parekotasun handia dute egon aditzarekin, baina hemen egoera hori lehendik datorrela eta horrela dirauela iradokitzen da. Kategoria desberdinetako predikatuekin ager daitezke eta artikulua agertzea debekatuta dago, partizipioekin ez bada: Errepideak moztuta/moztua jarraitzen du; Egoerak berdin dirau; Gaixoak minez segitzen zuen, eta medikuari deitu zioten; Zuzendariak burumakur jarraitzen du; Garazik zuzendari jarraitzen du. Adibideetan ikusten den bezala, predikazioaren subjektua ergatiboan joaten da.

24.3.5.4b Aldaketa adierazten duten aditzen artean bi multzo bereiziko ditugu: egoera mailako predikatuak hartzen dituztenak eta izaera mailako predikatuekin agertzen direnak.

Egoera mailako predikatuak hartzen dituzte jarri, ipini, gelditu, geratu eta utzi aditzek. Jarri eta ipini aditzek pertsonaren osasuna, gorputzaren itxura edo postura eta gogoaren egoera adierazten duten adjektiboak edo adberbioak hartu ohi dituzte gehienetan: Berri ona entzutean pozik jarri dira etxekoak; Gorri-gorri ipini zen Peru jendaurrean hitz egiteko unean; June gaixo jarri da; Urduri jarri nintzen maitearen aurrean; Zutik ipini zen Miren; Etzanda jarri ginen. Gelditu eta geratu aditzek aldaketaren —edo egoera aintzat hartzearen— ondorengo egoeraren hasiera adierazten dute, eta egoera horrek nolabaiteko iraupena baduela iradokitzen dute. Mota desberdinetako predikatuak har ditzakete: Ebakuntzaren ondoren ahul gelditu da; Herren gelditu zen istripuaren ondoren; Guztiak pozik geratu ziren; Harri eta zur geratu ginen albistea entzutean; Lasterketaren ondoren ahulduta/ahuldua gelditu zen Txomin; Maialen gelditu da zuzendari. Utzi aditzak ere aldaketa eta nolabaiteko iraupena ematen ditu aditzera: Azken albisteek lur jota utzi naute.

Izaera mailako predikatuak hartzen dituzten aldaketa aditzen artean daude bihurtu eta bilakatu. Batzuetan bat-batekotzat hartu nahi diren aldaketak adierazten dituzte (zakuko gaztainak urre bihurtu ziren), baina epe luzeagoko aldaketak ere agertzen dira (ikasle zuena pixkanaka lankide eta are irakasle bihurtu zitzaion). Askotan artikulurik gabeko izenak hartzen dituzte predikatu modura: Profetak ura ardo bihurtu zuen; Ipuineko printzea igel bihurtu zen. Hori da izen soilekin euskara baturako gomendatzen den moldea. Baina izen horrek adjektibo, izenlagun, perpaus erlatibo edo halako osagarriren bat daramanean artikulua ere onartzen da, eta batzuetan nahitaezkoa da: Haur hura gazte lerden(a) bilakatu zen; Emakumerik ederrena bihurtu zen; Gazte saiatu hura gizon jakintsu(a) bihurtu zen urteen joanarekin; Lehen eskuzabal eta irribarretsu zena, zikoitz eta goibel bihurtu zen; Borroka bi anaien artekoa bihurtu zen; Ornament ederrenetarik bat bihurtu zen. Jakina, predikatu gisa doan izena inesiboan daramaten adibideak (*ametsa topiko batean bihurtu zen; *gizona munstro batean bihurtu da) baztertu beharrekoak dira euskara baturako (ikus honetaz Euskaltzaindiaren 40. araua). Zenbaitetan egin eta sartu aditzak ere hauen hurbileko izan daitezke: Unibertsitatera joan eta mediku egin zen; Apaiz sartu zen Mikel.

²²⁰ -tzat prolatiboa izenari eransten zaionean batzuetan bi irakurketa dira posible. Adibidez, Erregetzat hartu ninduten gizon haiek dugularik, uler dezakegu ‘errege nintzela pentsatu zuten’, nolabaiteko iritzia edo balorazioa adieraziz, edo uler dezakegu ‘errege izateko hartu ninduten / errege egin ninduten’, objektuak (ni) kanpotik eragindako egoera edo estatus aldaketa bat izan duela azalduz (ikus 19., 20. eta 21. kapituluak). Lehenengo irakurketako adiera dagokio predikatu nagusi izaerari.

²²¹ Dirudi, iduri du eta ematen du aditzek ez diote subjektuari paper tematikorik ezartzen, eta predikatuaren subjektuak hartu ohi du leku hori. Azterketa sintaktiko zehatzagorako ikus Zabala 1993: 238-248.

²²² Iruditu/iduritu aditza datiboarekin doanean (zaila iruditzen zait lan hori; mutil jatorra iruditzen zaigu Kepa) subjektua (lan hori, Kepa) absolutiboan agertu ohi da, eta predikatuak gehienetan artikulua darama, baina bestelako adibideak ere aurki daitezke: Nori berea iruditzen baitzaio hoberenik eta ederrenik (Axular); Erraz irudituko zaizu (Axular). Nolanahi ere, horrelakoetan atribuzioa ez da hain era zuzenean egiten, eta datiboan doan sintagmaren gogoetari garrantzi handiagoa ematen zaio, aditzaren eduki semantikoa indartuz. Gramatikarien artean eztabaidagai da horrelako kasuetako predikatuak (goiko adibideetan, zaila eta mutil jatorra) predikatu nagusitzat hartu behar diren edo ez.