Euskararen Gramatika

24.3.4. Ukan eta eduki erabiliz osatutako egitura kopulatiboak

24.3.4a Egitura kopulatiboak gehienetan izan eta egon aditz intrantsitiboekin gauzatzen dira. Baina euskaraz bada aukera ukan eta eduki aditz trantsitiboekin egitura kopulatiboak osatzeko eta predikatuaren eta subjektuaren arteko lotura bideratzeko, zenbaitetan egitatezko lotura dena eta beste batzuetan psikologikoa-edo baizik ez: Urte erdia joana dugu; Berri hori nik asmatua duzu; Oheak eginda/eginak dauzkagu; Asperturik dauzkazu lagunak; Emaztea triste dut/daukat; Lan handiak dituzu horiek. Formaz badirudi bigarren mailako predikazioa dagoela esaldi horietan, hau da, objektuari begirako osagarri predikatiboak direla azpimarratutako sintagmak —guk subjektua, lehen adibidean, urte erdia objektua, eta joana azken honi begirako osagarri predikatiboa—, baina, funtsean, horietako aditz nagusiek ere eduki semantiko jakin bat adierazi baino areago subjektu-predikatuen arteko lotura bideratzea dute helburu; hots, balio kopulatiboa dute. Lehenbizikoa, esate baterako, Urte erdia joana da esaldiaren parekoa da; eta Oheak eginda/eginak daude esan nahi du hirugarren adibideko esaldiak. Esaldi kopulatibo horien eta eduki aditzaren esanahia gordetzen dutenen aldea ikus daiteke, aurreko adibidekoak honako beste honekin alderatuta: Diru asko daukate horiek iruzurrez beretua; eduki aditzak bere esanahia gordea du azken honetan, eta iruzurrez beretua predikatua diru asko objektuari begirako osagarri predikatiboa da, bigarren mailako predikatua.

24.3.4b Bi molde edo jatorritakoak izan daitezke egitura hauek. Batetik, nolabaiteko alokutibotasunaren esparruko adibideak ditugu: Herri hori Hondarribia dugu; Aitor legazpiarra dugu; Liburu hori nik idatzia duzu; Nolakoa dugu hori?; Horretan Don Abraham ez duzu bat ere zeken (Labaien). Subjektu gramatikal gisa azaltzen diren zu eta gu horiek alokutiboari dagozkio, ez dira benetan aditzak eskatutako argumentuak: lehenengo adibidean, ez da esan nahi ‘guk zerbait dugula’, ezta bigarrenean ‘guk Aitor dugula’ ere; adibide hauetako *edun aditza ez da bere ohiko esanahiarekin azaltzen, baizik eta lotura aditz gisa, absolutiboan doan ‘objektua’ eta dagokion predikatua lotuz. Eta alokutiboarekin lotura duten guztietan bezala, elkarrizketetan erabiltzen dira gehiena horrelakoak, eta ‘subjektua’ ezin da 3. pertsonakoa izan. Balioari dagokionez, lehen adibidean identifikazioa bideratzen da [herri hori – Hondarribia], egitura ekuatiboa sortuz; bigarrenean [Aitor – legazpiarra] eta hirugarrenean [liburu hori – nik idatzia] ezaugarriak ematen dira aditzera, interpretazio predikatiboarekin.

24.3.4c Beste aldetik, genitiboaren balioko edo ordezko moldearen arabera sortutakoak ditugu: Josu anaia dut; Ane nagusia dugu lantokian; Horko hori dut autoa; Eskuak bero ditut; Txirrinduko gurpila zulatua duzu; Andrea leitzarra du (Uztapide); Izpiritua goibel du eta bihotza ere (Hiribarren). Hauen parekoak genituzke: Josu nire anaia da; Ane gure nagusia da lantokian; Horko hori nire autoa da; Nire eskuak bero daude; Zure txirrinduko gurpila zulatua dago eta abar. Euskarak bai baitu aukera jabetza genitiboaren bidez ez ezik, aditzaren argumentu egituraren bidez adierazteko. Alegia, *edun edo eduki duten adibideetako subjektua, izan eta egon duten adibideetan azaltzen den genitiboaren pareko da; eta alokutiboarekin lotutakoetan ez bezala, ez dago debekurik subjektu —edo genitibo— izan daitezkeen pertsonen aldetik. Eta berriro ere *edun eta eduki —azken hau mendebaldean— ez dira beren ohiko eduki semantikoarekin azaltzen: Eskuak bero ditut esaten dugunean, ez dugu adierazi nahi ‘zerbait dugula’; edo Txirrinduko gurpila zulatua dut diogunean, ez dugu esan nahi ‘txirrinduko gurpila dudala’; lotura aditzak dira hauetan *edun eta eduki, eta ‘objektu’ modura absolutiboan doan elementuari buruzko lehen mailako predikazioa bideratzen dute: [eskuak – bero] eta [gurpila – zulatuta]. Predikatu nagusia ager daiteke artikuluarekin edo artikulurik gabe, aurreko ataltxoetan azaldu diren joerei eta baldintzei jarraituz.

Gauzatzen den predikazioren balioari dagokionez, aukera guztiak ditugu: identifikazioa adierazi, edo predikazioa adierazi (bai izaera mailakoa, bai egoera mailakoa). Nolanahi ere, argumentu egituraren bidez ezin dira eman genitiboarekin adierazi daitezkeen jabetza mota guztiak²¹⁹. Argumentu egituraren bidez emateko, izaera mailako predikazioa dagoenean, jabetzak oinarrizkoa (eskuak bero ditut/dauzkat) edo ‘mundu pertsonalekoa’ izan behar du, zentzu zabalean: familia harremanak (Peru eta Maren lehengusu(ak) ditugu), harreman pertsonalak (Asier lagun(a) duzu, ezta?), lanbideari lotuak (Elena lankide(a) dut), familiaren objektuak (horko hori dugu autoa; ohea bero dut/daukat), osotasuna/zatia harremana dutenak (aretoak hori du larrialdietarako irteera).

24.3.4d Beste batzuetan zehazten erraza ez den nolabaiteko “lotura” egoten da azpian. Begira honako adibide hauei: Hurbil duzu; Itsasoa urrun daukat; Hotel hori garestiegia dugu. Lehen adibidearen parean legoke ‘hurbil da/dago zugandik’; bigarrenean ere ‘nigandik’ edo ‘ni bizi naizen lekutik’ egongo litzateke parean; hirugarrenaren adiera berekoa genuke Hotel hori garestiegia da guretzat.

24.3.4e *edun eta eduki aditzak erabiliz osatzen diren egitura kopulatiboetan, predikatua partizipioaren gainean eraikitako mendeko perpausa ere izan daiteke: Mende erdia joana dugu; Begiak nahigabez lausotuak ditut; Lanak amaituak al dituzu?; Autoa konpondua dut; Bihotza nahigabetuta daukagu; Kontu horiek lehen ere entzunak dauzkat; Eskuak izoztuta zeuzkan. Horrelakoetan kasuistika zabala aurki dezakegu azal daitezkeen elementuei, komunztadurari edo interpretazioei dagokienez (ikus de Rijk 2008: 677-681).

²¹⁹ Analisi zehatzagorako, ikus Etxepare 2003.