Euskararen Gramatika

24.3.3.1. Izan

24.3.3.1a Lotura aditza izan bada, atributua adjektibo kategoriakoa denean, eskuarki artikuluarekin erabiltzen da: Jertse hori merkea da; Jertse horiek merkeak dira. Baina tradizioan batzuetan artikulurik gabe ere azaltzen da: Jertse hori merke da; Jertse horiek merke dira, bereziki ekialdean, eta antzina edonon: Ikusteko zen orduan mutiko horren zangoek, patarra gora on baziren, patarra behera zer balio zuten (J. B. Elizanburu); Egoki eta bidezko da, zuzen eta osasungarri, Zuri, Jaun guztiz ahaltsu horri […]; Arrunten atseginerako baizik egoki ez litzatekeena (Mirande). Egoera mailako predikatuak ditugunean hizkeren artean desberdintasunak daude: mendebaldean egon aditzera sarriago jotzen da (irakaslea lasai dago), eta ekialdean izan aditza eta artikulurik gabeko atributua dutenak (irakaslea lasai da) erabiltzen dira (Orbegozo et al. 2018). Atributu gisa azaltzen den adjektiboa egoera mailako predikatu modura interpretatzeko modukoa ez bada, beti artikuluarekin azalduko da: Elkano getariarra zen / *Elkano getariar zen; eta oro har, izaera mailako predikatuaren adiera lortu nahi dugunean artikuluarekin emango dugu: Josune urduria da; Nire alaba lasaia da. Aldiz, izaera mailako predikatutzat interpretatu ezin diren adjektiboak ditugunean, nahitaez artikulurik gabe azalduko dira: Hori ikusgai da; Hori eginkizun da, edo hizkerarik gehienetan egon aditzaz baliatuko gara: Hori ikusgai dago; Hori eginkizun dago. Atributua partizipioz osatua bada, espero bezala, artikulua eramaten du beti: Liburu hori oso ondo idatzia da; Arau horiek ondo pentsatuak dira; *Nekatuta/nekaturik naiz²¹⁵.

24.3.3.1b Subjektua mendeko perpaus bat denean, eta atributu zereginean doan adjektiboa hari dagokionean, artikuluarekin nahiz gabe azal daiteke²¹⁶: Gauza guztiak ongi egitea zail(a) da; On(a) da eskolatzea; Harrigarri(a) da zein nekez ikasten duten batzuek. Artikulurik gabeak ekialdean ugariagoak dira mendebaldean baino; eta oro har, artikulurik gabeek hizkera landuaren kutsua dutela dirudi, artikuludun formak baino ‘jasoagoak’ edo ‘ikasiagoak’ balira bezala.

Bestalde, badira zenbait adjektibo beti predikatu nagusitzat agertzen direnak eta inoiz ez izen sintagma baten barnean (gai, gauza, aiher, haizu, zilegi, sori, bide… eta beharbada komeni, ados eta akort ere hauen artean sartuko genituzke). Horrelakoak beti artikulurik gabe agertzen dira, eta beharbada aditz esapide modura sailka daitezke: Ez naiz gai zuk diozuna ulertzeko; Ezkontzaren haustea lege da, baina ez zilegi; Ados ginen geure asmo guztietan.

24.3.3.1c Adjektiboen ondoan zenbait osagarri ager daitezke, adjektiboaren esanahia nolabait osatuz. Osagarri hori askotan perpaus osoa izaten da; sarri -ko atzizkia daramana, baina inesiboan edo instrumentalean ere azal daiteke: Egin nahi duzun lana egiteko trebe da gizon hori; Perretxiko guztiak ez dira jateko onak izaten; Ez naiz zure arazoak konpontzeko gai²¹⁷; Liburu hori ulertzen zail(a)/gaitz(a)/erraz(a)/neke da. Osagarria bestelako postposizio sintagma bat ere izan daiteke: Ez da apezetako on (Axular); Diruz aberats zen baina osasunez behartsu; Elizari hurbil dago Joxeren etxea; Piramideak ondoan zabal eta puntan mehar ziren (Axular).

24.3.3.1d Izan aditzarekin izenak ere joan daitezke atributu gisa, nahiz aukera mugatuagoa den: askotan jarduera adierazten duten izenak (lanbideak, karguak, zereginak eta abar) azaltzen dira, eta oro har, zerbait orokorra adierazi eta adjektibo modura edo interpreta daitezkeenak. Predikaziozko adiera duen egitura bada, atributua artikuluarekin nahiz gabe ager daiteke (Miren irakaslea da / Miren irakasle da), nahiz ziurrenera artikuludun adibidea izaera mailako predikatutzat hartzeko joera izango dugun (Mirenen ezaugarri iraunkor bat), eta artikulu gabea egoera mailakotzat (Mirenek betetzen duen zeregin bat). Adibide horretan bertan irakasle izate hori aldi bateko eginkizuntzat mugatzen badugu —izenlagun baten bidez, edo perpausean irakurketa horretara eramango gaituzten beste elementu batzuk erantsiz— (Iñaki euskarako irakasle da Lekeitioko ikastolan), artikulurik gabe errazago emango dugu, ‘irakasle ari da’ esan nahi bagenu bezala; aldiz, irakasle izenari adjektibo bat eransten badiogu (Iñaki irakasle zorrotza da), artikulu eta guzti emango dugu, Iñakiren berezko ezaugarri iraunkor bat adierazi nahian bezala. Hona jarraian atributu zereginean artikulurik gabeko izena dakarten adibide batzuk, Agirre Asteasukoarenetik bilduak: Ni naiz testigu, eta […] ni nerau naiz juez; Ez nekien bekatu zirela; Zeru horiek jaunaren bizilekuaren atari besterik ez dira; Zen […] lurreko gauza guztien jaun eta jabe.

Bestalde, izan aditza eta izenak erabiliz identifikazioa adierazi nahi badugu, bi elementuak berdindu eta egitura ekuatiboa sortuz, artikuludun adibideak erabiliko ditugu: Arazoa gurasoak dira; Donostia Gipuzkoako hiriburua da; Andoni atzo ikusi genuen mutila da; Gure irakaslea Marta da.

24.3.3.1e Izen batzuek (egia, gezurra eta abar) onartzen dute subjektua mendeko perpausa izatea: Egia al da inoiz zizparekin irten eta ia garbitu zintuela? (X. Amuriza); Gezurra da Frantziako erregea urzalea dela. Horrelakoetan izena artikuluarekin azaltzen da (de Rijk 2008: 452-454).

24.3.3.1f Zenbait izen adjektibo modura erabiltzen ahal ditugu: beldur, gose, haserre, ahalke, lotsa, ikara, egarri, hotz, bero… Oro har, inoren egoera, barnekoa nahiz kanpokoa, adierazten duten izen adjektibatuak izango lirateke, eta atributu modura ematean artikulurik gabe azaltzen dira: Nire txakurra gose zen; Haserre da gure mutila; Ahalke naiz zuk diozuna egiteko. Baina kontuan izan behar da atributu modura izen gutxi batzuk bakarrik ager daitezkeela, eta gehienak debekaturik daudela (*hori liburu da), identifikaziozko adieran edo definizioetan ez bada.

²¹⁵ Zubereraz azken adibide honen ereduko lekukotasunak badira, baina egungo hizkera estandarrean izan aditzarekin -tua motakoak erabiltzen dira. Berdin gertatzen da ukan aditzarekin ere: Liburu hori irakurria dut; *Liburu hori irakurrita dut. -tuta eta -turik daramatenak atributu gisa erabiltzeko egon eta eduki aditzetara jo behar da: Nekaturik nago; Liburu hori irakurrita daukat. Jakina, azken bi aditzok ere onartzen dituzte -tua motako atributuak: Nekatua nago; Liburu hori irakurria daukat.

²¹⁶ Adjektiboak aditz batetik eratorriak ez direnean -ela menderagailua duten subjektuak debekatuak daude. Baina aditzetikoetan, jatorrizko aditzak -ela menderagailua duten osagarriak onartzen baditu, adjektiboak ere onartuko ditu (de Rijk 2008: 452-454): Ohargarria da galderak bai, baina erantzunak ez daramala ba-rik (Mitxelena). Bestalde, zenbaitetan aditzak eta adjektiboak forma bera izaten dute (ageri, ezagun, nabari), eta orduan ez dute artikuludun formarik onartzen: Ageri da engainatu dituela konfesoreak (Mogel); Gizon azkarra dela ezagun da (Labaien); Nabari zaio ez dela hemengoa (Euskal Hiztegia).

²¹⁷ Adjektibo hauetariko zenbait beti osagarriarekin erabiltzen dira. Adibidez, gai beti ‘zerbaitetako gai’ da, eta pare dugunean ‘zerbaiten pare’ izaten da beti.