Euskararen Gramatika

22.4.3.2. Orain multzoko adberbioak

22.4.3.2a Orain multzoa ikusiko dugu lehenik. Orain adberbiotik sortzen dira orainago konparatiboa (lekukotasun gutxi du tradizioan, eta egungo testuetan aski bakana da), ‘orain berriro’ esan nahi duela; oraindaino eta oraindino (orain arte), oraino eta orainik/oraindik. Orainaldi izena ere hortik sortzen da, eta horren inesibo adberbializatua, orainaldian: Zenbat hobe zen orainaldian aprobetxatu munduaz (Kardaberaz).

22.4.3.2b Aspaldi hitza izena ere izan daiteke, ez bakarrik adberbioa: Baionatik eraman galtza gorri politak zuri-zuria eginak ziren aspaldi hartan (Barbier). Erabilera hedatua izan du, eta gaur egun arras arrunta da. Denbora tartea markatzen du hor (OEH). Baina gehiago erabiltzen da adberbio gisa, inolako postposiziorik gabe edo inesiboan guztiz lexikalizaturik: Aspaldi ohartua naiz etxalde guti dela halako epaitzetan (Duvoisin); Letradua izan balitz egin zuen gureak aspaldi (Mitxelena); Badakit aspaldian sukulakoz bermatu dituzula zure erranak (Artxu).

22.4.3.2c Arestian adberbioa oso erabilia da, baina ez da bizkaierazko testuetan dokumentatzen. Aldaera asko erakusten du historian zehar tradizioko testuetan (oixtian, aistian aixtin, aixtean, arextean, aztin, oroxtian…), baina Larramendiz geroztik arestian nagusitzen da gipuzkerazko eta goi-nafarrerazko idazkietan. Lot, arestian esan den bezala […] ondo irten zen (Lardizabal); Isaaken jaiotza arestiko gertalditik laster […] (Lardizabal); Kristobal galdezka nuen arestian (Labaien).

22.4.3.2d Gero hitza adberbioa da (gero etorriko da), baina izen gisa ere erabiltzen da (geroak esan dezala), edo postposizio gisa: ikusiz gero. Geroz eta geroztik ere erabiltzen dira, eta instrumentala hartzen duen sintagma gobernatzen dute horiek guztiek: Hori ezkonduz geroz, ez du balioko lanean lehertuak hartzea (Larzabal); Haur ttipiak postatik ekartzen direnaz geroz, ekar daitezke ba mutilak ere (Larzabal); […] ezti hortatik guti bat dastatu dudanaz geroztik (Duvoisin); Hizketan hasi garenez gero, gauzatxo bat esan nahi nizuke (Agirre); Dirua kenduz gero, hura besteko neskatxak badira (Agirre). Azken adibidea baldintzazkoa ere izan daiteke.

22.4.3.2e Aurtemein ez da gaur egun gehiegi erabiltzen. Oso lekuko gutxi erakusten ditu gure idazle garaikideen artean. ‘Orain dela gutxi, joan den egunetan…’ esan nahi du, eta “aurten behin”etik dator. Hola erabiltzen dute, gainera, idazle batzuek, baina tradizioan nagusiago dira, idazkerari dagokionez, aurtemein, artemein, artomin… eta holakoak: Hori dela eta, Urkiolara / etorri nintzen aurtemein (K. Enbeita); Heriotza esan nuen aurtemein, frakasoa gaur… (Txillardegi); Zure zintzotasunak huts eman dit aurtemein eta (Erkiaga).

22.4.3.2f Lehen adberbioaren inguruan beste hauek sortu dira eta ez dira denak esanahi berekoak: lehenago, konparatiboa; lehenbizi, beste ezer baino lehenago; lehenbizian, hasieran edo berehala; lehengoan, lehengo batean, aurreko aldi batean; lehenik, aurrenik; lehenen, aurren; bigarrenik…

22.4.3.2g Sarri adberbioak bi esanahi ditu: ‘berehala, gero’, eta ‘askotan’. Hemen lehen adiera interesatzen zaigu. Adiera horrekin erabiltzen da Iparraldean batez ere. Baina goi-nafarrerazko eta gipuzkerazko testu historikoetan ere ageri da. Lazarragak ere erabiltzen du: Aitak ezkondu ezpanagi, / nerau ni ezkonduko naiz sarri (Lazarraga); Sarri jinen dira Manexeneko bestak (Larre); Peril da eroria den edo sarri eroriko den (Axular). Arrunta da ekialdeko euskalkietan sarri arte / sarri artio erabiltzea, horrek gero arte / gero artio esan nahi duela.

22.4.3.2h Behinola hitzak ‘lehen, beste garai batean, halako batean, aspaldi…’ esan nahi du. Hegoaldekoa da, eta Añibarroren idazkietan ageri da lehenbiziko lekukoa. XIX. mendearen erdialdera hasten da hedatzen: Oraintxe hasten da ipuina. Behinola, orain hemeretziehun urte, […] San Bartolome […] Aralarpera etorri omen zen (Azkue); Ba omen ziren behinola bi Aita Santu, baten ordez, bata Erroman eta bestea Avignonen (Mitxelena).

22.4.3.2i Berriki adberbioa berri adjektibotik sortzen da, eta ‘orain dela gutxi’ esan nahi du. Batez ere Iparraldean erabilia: Hona, bi aldetarik, gari landa ttipi batzuk, berriki ebakiak (J. Etxepare).

22.4.3.2j Antzina, aldiz, (eta dituen aldaera guztiak: antxina, aintzina, antsina…) batez ere Hegoaldeko testuetan ageri da, bizkaieraz eta gipuzkeraz. ‘Lehen, aspaldi…’ esan nahi du: Zuek, bilbotarrok, antzina galdu zenuten asaben hizkera biguna (Agirre).