Euskararen Gramatika

22.4.3. Denbora adberbioen kokapena

22.4.3.1. Askotariko adberbioak

Asko dira denbora galdetzaile horiei erantzuna ematen dieten adberbioak (batzuetan modu eta denbora adberbioen arteko mugak aski lausoak dira): agudo, antzina, ardura, arin, aspaldi, atzera, aurten, aurki, aurtemein, azkar, bart, behiala, behin, belu, berandu, berehala, berriki, berriro, berriz, beti, bihar, dagoeneko, egun, egundaino, egundo, etzi, etzidamu, fite, gaur, gaurgero, gero, geurtz, goiz, goizik, harrezkero, herenegun, honezkero, iaz, ja, jada, jadanik, jagoitik, laster, lehen, lehenen, lehenik, lehenbizi, maiz, orain, oraindik, orainik, oraindaino, oraino, orduan, ostera, sarri, sekula eta abar.

Adberbio horietako askok, nola edo hala, hiru ardatz semantikori egiten diete erreferentzia (unea, eguna, urtea), denboraren iraganean erakusten duten kokapenari dagokionez, eta erreferentzia hori orain (‘une honetan’), gaur (‘egun honetan’) eta aurten (‘urte honetan’) adberbioek markatzen dute. Horrela, gero, lehen, aurtemein, berriki, behinola, aspaldi, arestian, berehala, antzina, sarri (‘berehala’ esan nahi duela)… orain adberbioak ematen duen erreferentziaren inguruan kokatzen dira. Hori da lehen multzoa. Bigarren multzokoak (egun-en ingurukoak) dira herenegun, atzo, bihar, etzi, etzidamu, bart… guztiak gaur (edo egun) adberbioaren inguruan egituratzen direnak. Azkenik, iaz eta geurtz adberbioak aurten adberbioaren inguruan kokatzen dira, hirugarren multzoa.

22.4.3.2. Orain multzoko adberbioak

22.4.3.2a Orain multzoa ikusiko dugu lehenik. Orain adberbiotik sortzen dira orainago konparatiboa (lekukotasun gutxi du tradizioan, eta egungo testuetan aski bakana da), ‘orain berriro’ esan nahi duela; oraindaino eta oraindino (orain arte), oraino eta orainik/oraindik. Orainaldi izena ere hortik sortzen da, eta horren inesibo adberbializatua, orainaldian: Zenbat hobe zen orainaldian aprobetxatu munduaz (Kardaberaz).

22.4.3.2b Aspaldi hitza izena ere izan daiteke, ez bakarrik adberbioa: Baionatik eraman galtza gorri politak zuri-zuria eginak ziren aspaldi hartan (Barbier). Erabilera hedatua izan du, eta gaur egun arras arrunta da. Denbora tartea markatzen du hor (OEH). Baina gehiago erabiltzen da adberbio gisa, inolako postposiziorik gabe edo inesiboan guztiz lexikalizaturik: Aspaldi ohartua naiz etxalde guti dela halako epaitzetan (Duvoisin); Letradua izan balitz egin zuen gureak aspaldi (Mitxelena); Badakit aspaldian sukulakoz bermatu dituzula zure erranak (Artxu).

22.4.3.2c Arestian adberbioa oso erabilia da, baina ez da bizkaierazko testuetan dokumentatzen. Aldaera asko erakusten du historian zehar tradizioko testuetan (oixtian, aistian aixtin, aixtean, arextean, aztin, oroxtian…), baina Larramendiz geroztik arestian nagusitzen da gipuzkerazko eta goi-nafarrerazko idazkietan. Lot, arestian esan den bezala […] ondo irten zen (Lardizabal); Isaaken jaiotza arestiko gertalditik laster […] (Lardizabal); Kristobal galdezka nuen arestian (Labaien).

22.4.3.2d Gero hitza adberbioa da (gero etorriko da), baina izen gisa ere erabiltzen da (geroak esan dezala), edo postposizio gisa: ikusiz gero. Geroz eta geroztik ere erabiltzen dira, eta instrumentala hartzen duen sintagma gobernatzen dute horiek guztiek: Hori ezkonduz geroz, ez du balioko lanean lehertuak hartzea (Larzabal); Haur ttipiak postatik ekartzen direnaz geroz, ekar daitezke ba mutilak ere (Larzabal); […] ezti hortatik guti bat dastatu dudanaz geroztik (Duvoisin); Hizketan hasi garenez gero, gauzatxo bat esan nahi nizuke (Agirre); Dirua kenduz gero, hura besteko neskatxak badira (Agirre). Azken adibidea baldintzazkoa ere izan daiteke.

22.4.3.2e Aurtemein ez da gaur egun gehiegi erabiltzen. Oso lekuko gutxi erakusten ditu gure idazle garaikideen artean. ‘Orain dela gutxi, joan den egunetan…’ esan nahi du, eta “aurten behin”etik dator. Hola erabiltzen dute, gainera, idazle batzuek, baina tradizioan nagusiago dira, idazkerari dagokionez, aurtemein, artemein, artomin… eta holakoak: Hori dela eta, Urkiolara / etorri nintzen aurtemein (K. Enbeita); Heriotza esan nuen aurtemein, frakasoa gaur… (Txillardegi); Zure zintzotasunak huts eman dit aurtemein eta (Erkiaga).

22.4.3.2f Lehen adberbioaren inguruan beste hauek sortu dira eta ez dira denak esanahi berekoak: lehenago, konparatiboa; lehenbizi, beste ezer baino lehenago; lehenbizian, hasieran edo berehala; lehengoan, lehengo batean, aurreko aldi batean; lehenik, aurrenik; lehenen, aurren; bigarrenik…

22.4.3.2g Sarri adberbioak bi esanahi ditu: ‘berehala, gero’, eta ‘askotan’. Hemen lehen adiera interesatzen zaigu. Adiera horrekin erabiltzen da Iparraldean batez ere. Baina goi-nafarrerazko eta gipuzkerazko testu historikoetan ere ageri da. Lazarragak ere erabiltzen du: Aitak ezkondu ezpanagi, / nerau ni ezkonduko naiz sarri (Lazarraga); Sarri jinen dira Manexeneko bestak (Larre); Peril da eroria den edo sarri eroriko den (Axular). Arrunta da ekialdeko euskalkietan sarri arte / sarri artio erabiltzea, horrek gero arte / gero artio esan nahi duela.

22.4.3.2h Behinola hitzak ‘lehen, beste garai batean, halako batean, aspaldi…’ esan nahi du. Hegoaldekoa da, eta Añibarroren idazkietan ageri da lehenbiziko lekukoa. XIX. mendearen erdialdera hasten da hedatzen: Oraintxe hasten da ipuina. Behinola, orain hemeretziehun urte, […] San Bartolome […] Aralarpera etorri omen zen (Azkue); Ba omen ziren behinola bi Aita Santu, baten ordez, bata Erroman eta bestea Avignonen (Mitxelena).

22.4.3.2i Berriki adberbioa berri adjektibotik sortzen da, eta ‘orain dela gutxi’ esan nahi du. Batez ere Iparraldean erabilia: Hona, bi aldetarik, gari landa ttipi batzuk, berriki ebakiak (J. Etxepare).

22.4.3.2j Antzina, aldiz, (eta dituen aldaera guztiak: antxina, aintzina, antsina…) batez ere Hegoaldeko testuetan ageri da, bizkaieraz eta gipuzkeraz. ‘Lehen, aspaldi…’ esan nahi du: Zuek, bilbotarrok, antzina galdu zenuten asaben hizkera biguna (Agirre).

22.4.3.3. Egun multzoko adberbioak

22.4.3.3a Egun multzokoak dira beste adberbio batzuk. Egun izen (egun ona egin zuen) eta adberbio (egun ez da holakorik erabiltzen) izan daiteke. Adberbio denean gaur esan nahi du: Egun bihar baino gutiago oroitzen zara (Axular); Eman diezaguzu guri geren egunerozko ogia, egun eta beti (Ultzamako katixima); O, gaur eguneko jakintza! (Kirikiño); Gehiegikeria iruditzen zitzaidan gaur egun ere orduko paper askatzailea joka zezakeela defenditzea (Goikoetxea eta Egiguren). Askotan egun hutsaren ordez gaur egun erabili izan da tradizioan. Iparraldeko idazleek egun erabili dute gehiago, eta Hegoaldekoek maizago gaur egun, hori da joera nagusia, baina ez da hori ulertu behar zurruntasun itxian, mota guztietako adibideak ikusten ahal baitira. Gaurko testuetan ere mantentzen da joera hori bera.

22.4.3.3b Egun adberbiotik sortzen da egundo, eta ezezko inguruneetan erabiltzen da, batez ere bizkaiera-gipuzkeraz: Ez dizu berak egundo ezer esan? (Agirre), ‘inoiz ere ez’ esan nahi du. Egunero ere egun-etik sortzen da, baita egunean-egunean, egunez egun, egunetik egunera, egungo egunean esaerak ere. Eta egundaino.

22.4.3.3c Egundaino (eta dituen aldaerak: egundano, egundeino, aundaino, eundeino, igundaino) Iparraldeko tradiziokoa da, batez ere, eta guztiz lexikalizatua dago. ‘Gaur arte/inoiz ere’ edo ‘baten batean/noizbait’ esan nahi du: Ez da egundaino gaizki izan (Lafitte); Egundaino izan zuen zintzurrik leunenaren jabe gelditu zen (Barbier).

22.4.3.3d Gaurgero eta honezkero antzekoak dira esanahiari dagokionez, nahiz euskalkien arabera bata edo bestea erabiltzen den: Gaurgero (gaurgoro, gargero, gargoro, gargioro…) Iparraldekoa da jatorriz, eta XX. mendean Hegoaldeko testuetan hasten da agertzen: Gaurgero etorri izanen da (Izeta); Gaurgero hila egongo da (K. Zabala).

Gaur egun bada joera gaurgero, honezkero eta dagoeneko nahaste erabiltzeko. Baina tradizioan ikusten da hiruren artean dagoeneko adberbioak markatzen duela nolabait segurtasuna: Hori, urte haietan, dagoeneko aldarrikatua zuten Altubek, Mokoroak […] (Mitxelena. ‘Seguru da Altubek aldarrikatu zuela’). Honezkero adberbioak, ordea, zalantza puntu bat sortzen du: Ez ote zaio honezkero haserrea igaro? (Altzaga. ‘Ez dakigu haserrea igaro zaion’). Beste batzuetan ez: Honezkero badu beste jabe bat (Soroa). Ordea, dagoeneko adberbioak badu joera segurtasuna markatzeko: Gauerdia da dagoeneko (Mendiburu). Tradizioko testuetan batzuetan zalantzak sortzen badira, erabilerari dagokionez, gaur egun nahasiago daude gauzak.

Harrezkero ere sail honetakoa da, eta ‘ordutik aurrera, geroztik’ esan nahi du. Hegoaldean erabilia da: Haren oroitzapenak alaitu omen zion harrezkero bizia (Mitxelena).

22.4.3.3e Multzo honetakoak dira etzi eta etzidamu ere. Etzi hizkera eta garai guztietan ageri da, eta bihar pasatutako egunari, zentzu figuratua badu ere, egiten dio erreferentzia. Bihar edo etzi hilko naiz (Elorriaga); Gaur txiki, bihar gazte sasoiko eta etzi buru makurra (Insausti). Bihardamu ere erabili izan da, etzi esan nahi duela. Eta etzidamu deitzen da etzi ondoko eguna, etzikoaren ondorengoa alegia: Varsovian hilen naiz bihar edo etzi edo etzidamu (Jimenez).

22.4.3.4. Aurten multzoko adberbioak

Hirugarren multzoa aurten adberbioaren inguruan kokatzen da. Iaz eta geurtz dira sail honetakoak. Iaz (‘joan den urtean’) Etxeberri Ziburukoak, Pouvreauk, Haranederrek eta Iparraldeko gainerako idazleek erabiltzen dute. Gipuzkeraz eta bizkaieraz idatzi testuetan ere ageri da, bizkaieraz berriagoa bada ere (XIX. mende amaierakoa da): Iaz hitzeman zenuten (Larre).

Geurtz adberbioak datorren / heldu den urtean esan nahi du: Iragan urtea deitzen da “iaz”, oraingoa “aurten” eta heldu dena “geurtz” (Etxeberri Ziburukoa). Ez da hain erabilia izan, eta Iparraldeko testuetan aurkitzen da. Gaur egun ez du ia lekukotasunik idazleen artean (bat aurkitu dugu): Jendea dantzari hasten da eta gero berezitzen, oportunitate eta beharren arabera, aurten hau eta geurtz beste zerbait (Luku). Prentsa idatzian ere erabili izan da zerbait.