Euskararen Gramatika

22.4.2. Denbora adberbioak eta postposizioak

22.4.2a Noiz galdetzailearen erantzun posibleak atzo, gaur, orain… dira. Oinarrizko denbora adberbio horiek sintaktikoki inesiboan daudela onartuko dugu. Leku postposizio marka -n da: karrikan, etxean, ilargian. Baina ablatiboaren marka hartzen ahal dute denbora adberbioek: gaurtik, bihartik eta abar. Inesiboari adlatibo marka ere gaineratzen ahal zaio: etxera, karrikara… (Hori argiago ikusten da “bizidun”ekin, hor inesiboa oinarri harturik sortzen baitira ablatiboa eta adlatiboa: alabagan, alabagana, alabagandik. Gauza bera hemen, hemendik eta abar).

Baina denbora adberbioek ez dute hain erraz hartzen -ra marka. Batzuetan ezinezkoa da (*gaurrera), eta -ko hartu behar dute, edo arte postposizio askea: gaurko, edo gaur arte. Hortaz, paralelismoa, leku eta denborazko adberbioen artean hau da: mendian, menditik, mendira batetik, eta gaur, gaurtik, gaurko (edo gaur arte… baina ez *gaurrera), bestetik. Tradizioan Arrese Beitiak badu adibideren bat etzira hitza erabiliz (etziko). Badira egungo idazkietan ere adibide batzuk, oso gutxi, baina gehienetan etzira arte formula erabiltzen dute, hots, ez bakarrik adlatibo marka (-ra) baizik adlatibo marka eta arte postposizioa.

22.4.2b Iparraldean -danik erabiltzen da ablatiboa adierazteko: San Bernardoren amak […] bere haurrak […] Jesus gure jaunari ofrezitzen zizkion, eta orduan danik haiek maite zituen errespetuarekin, gauza sakratua […] bezala (Pouvreau); Gazte danik hasi zen Pierre Lhande literaturari ohartzen (Lafitte); Orok ikasi behar beren ofizioa, eta ttipi danik (J. B. Etxepare); Nahiz eta legeetarik urrundu zareten eta ez dituzuen begiratu zuen arbasoen egunak danik (Duvoisin); Jaunaren izena lauda bedi orain danik betiere artio (Artxu).

Hori dela eta, gaur danik, bihar danik, orai danik, beti danik, etzi danik… bezalakoak arruntak dira Iparraldeko tradizioan (gaurdanik, bihardanik, etzidanik idazten ditugu egun), baina inesiboan dauden postposizio sintagmak ere aurkituko ditugu lehen askatasun handiago zuen -danik honekin: Munduaren hastean danik haren obrak akabatu izan baziren ere (Leizarraga); Eta bere amaren sabelean-danik puritate orijinalean Jainkoari konsakratu zaiola makulurik batere gabe (Leizarraga); Zeinek bereizi izan bainau neure amaren sabelean danik eta deitu izan bainau bere graziaz (Haraneder). Eredu honek ez du lekukotasunik gaurko idazleen artean.

22.4.2c Adlatiboaren -ra ordez, esan bezala, denbora adberbioetan arte postposizioa dugu, edo bestela, -ko edo -rako. Zenbaitetan -raino ere. Hala ere, salbuespen bat edo beste ageri da literaturan zenbait lokuziotan, eta -ra horrekin egiten da: Egunetik biharrera luzatu gabe (Axular); […] nola egitekoen geroko uzteak, biharretik biharrera luzatzeak (Axular); Orduan dela sendatu bat-batean, gaurretik biharrera (Hiriart-Urruti); Gaurtik biharrera, egiteko handi hau uztea, zuhurtzia ote da? (Duvoisin); Uste dut badela hor beti gauza bat finkoa: hots, ez direla ohiturak aldatzen gauetik biharrera (Xarriton). Adibide guztiak tankera horretakoak dira.

Hor berean, Axularren bigarren adibidean ageri da geroko uzteak hori. Kasu horretan berdin balio lezake gerora/geroko/gerorako uzteak ere. Arruntean, -ko eskatzen du adberbioak (biharko, etziko, atzoko, gaurko…): Gaurkoak ez du biharko balio (Irigoien); Garbi ditzatela arropak eta etziko egon daitezela prest (Borda); Atzoko egin behar du marrazketako ariketa (E. Rodriguez) eta abar. Hiztun batzuek joera dute, adberbioa bokalez bukaturik bada, bereizketa egiteko: Etziko egunkariak eterako omen du; Hori etzi(ra)ko egin behar duzu. Berdin gertatzen da beti adberbioarekin ere: Beranduenez etzirako burutu nahi dugu hirugarren kanpamenduaren ezartzea (Montoia); Egia esan, herenegunerako espero nuen; atzorako, gehienera jota (Zaldua) eta abar. Bereizketa ez da beharrezkoa, etziko eta betiko izenlagun nahiz adberbio izan baitaitezke. Leku adberbioekin, ostera, bereizketa hori egiten da: honako, horrako, harako (adberbioak), eta hemengo, horko, hango (izenlagunak).

Baina bokalez amaitzen direnekin bada joera, hiztun batzuen artean, -rako erabiltzeko:

22.4.2d Eta, esan bezala, -raino: Zeren ikusiko da hutsa zure esertokia etziraino (Uriarte); Eta hartan irakurtu zuen ozenki […] goizetik eguerdiraino (Duvoisin); Egon zen kandelera eguneraino grazia ematen (Lizarraga). Denbora markatzen badu ere, eguneraino, hor, izena da. Adberbioa denean egundaino egiten du, berehala ikusiko dugunez, eta izena denean eguneraino: Egundaino zaharrik ez dut ikusi hainbat ahalkekizunik (Duvoisin), baina Eta deitua izan zen toki haren izena Galgala, gaurko eguneraino (Uriarte). Herenegunekin, hala ere, zalantzak badira literaturan, herenegunerako eta herenegungo ageri baitira, bata zein bestea adberbio gisa, noizko? galderari erantzun nahi diotela, erabiliak. Noizdaino da horien galdetzailea.