Euskararen Gramatika

22.4.1. Zer diren denbora adberbioak: Noiz, oinarrizko galdera

22.4.1a Denbora adberbioei dagokien atal honen laburpena: Noiz galdetzaileari erantzuten diote adberbio hauek. Noiz galdetzaileari, eta honen gainean eraikitako postposizioei: noiztik, noiz arte… Adberbio horiek guztiak hiru ardatz semantikotan artikulatzen dira: orain, egun, aurten. Bakoitzean beste hainbeste adberbio biltzen dira: orain-lehen, gaur-atzo, aurten-iaz… Batzuek maiztasuna adierazten dute: egunero. Iraupena beste batzuek: luzaro. Eta badira beste adberbio anitz eskema horretan kokatzeko lana ematen dutenak. Horregatik aparteko sail batean aipatuko dira: sekula, agudo eta abar.

Denbora adberbio batzuek atzizki indargarriak har ditzakete: oraintxe. Esan dezagun ere hitz batzuek, duten esanahiagatik, erabilera adberbiala dutela maiz aski: aste, ordu, egun eta abar. Horiek guztiak aztertuko dira ondoko lerroetan.

22.4.1b Denbora adberbio galdetzaile oinarrizkoa noiz da (aldaerak, historian zehar: nos, nox, noix, noz, nuiz…). Baditu lekukotasunak hizkera eta garai guztietan. Galdera zuzenean (noiz egingo du?) eta zeharkakoetan (ez dakigu [noiz egingo duen]) erabiltzen da. Mendeko perpausaren sarrera gisa ere erabili izan da tradizioan noiz adberbioa: Ezen noiz bainaiz inpotent, orduan naiz boteretsu (Leizarraga). Batzuetan erlatibozko adberbioa da: Aitzindari Sanatuaren sortzeari, noiz hasten baita agertzen Jesukristoren ogia (Belapeire). Tradizioan ‘noizbait’ adierazi nahi duela ere aurki dezakegu: Hobe da noiz, ezen ez inoiz (Larramendi). Substantibatua ere erabil daiteke (noizaldi esan nahi duela), baina orduan ez da adberbioa: Ikas bezate ez dela inoiz esaten noizik ez denean (Orixe).

Postposizioak erantsirik noiztik/noizdanik, noiz arte, noizdaino, noizko… sortzen dira. Zenbait esaeratan ere ageri da beste postposizio batzuekin, nahiz halakoetan ez den galdetzailea: noizean behin, noiztik noizera, noizean noiz, noiz(e)tik behin…: Noizean behin gibelerat behatzen dugu (J. Etxepare); Oroitu, oroitu noizean noiz, eta erran: […] (Lizarraga); Noizetik behin beha zagozkigu, bihotzean har (Mirande).

EGLU-I liburukian noizero ere aipatzen da, baina guk ez dugu lekukorik aurkitu.

22.4.1c Galdetzailean oinarriturik egiten dira beste adberbio elkartu hauek: edonoiz, noiznahi, noizbait, inoiz… Beste atal batean aipatzen dira (§ 22.2.3.2).