Euskararen Gramatika

22.4. Adberbioen sailkapen semantikoa (II): Denbora adberbioak

22.4.1. Zer diren denbora adberbioak: Noiz, oinarrizko galdera

22.4.1a Denbora adberbioei dagokien atal honen laburpena: Noiz galdetzaileari erantzuten diote adberbio hauek. Noiz galdetzaileari, eta honen gainean eraikitako postposizioei: noiztik, noiz arte… Adberbio horiek guztiak hiru ardatz semantikotan artikulatzen dira: orain, egun, aurten. Bakoitzean beste hainbeste adberbio biltzen dira: orain-lehen, gaur-atzo, aurten-iaz… Batzuek maiztasuna adierazten dute: egunero. Iraupena beste batzuek: luzaro. Eta badira beste adberbio anitz eskema horretan kokatzeko lana ematen dutenak. Horregatik aparteko sail batean aipatuko dira: sekula, agudo eta abar.

Denbora adberbio batzuek atzizki indargarriak har ditzakete: oraintxe. Esan dezagun ere hitz batzuek, duten esanahiagatik, erabilera adberbiala dutela maiz aski: aste, ordu, egun eta abar. Horiek guztiak aztertuko dira ondoko lerroetan.

22.4.1b Denbora adberbio galdetzaile oinarrizkoa noiz da (aldaerak, historian zehar: nos, nox, noix, noz, nuiz…). Baditu lekukotasunak hizkera eta garai guztietan. Galdera zuzenean (noiz egingo du?) eta zeharkakoetan (ez dakigu [noiz egingo duen]) erabiltzen da. Mendeko perpausaren sarrera gisa ere erabili izan da tradizioan noiz adberbioa: Ezen noiz bainaiz inpotent, orduan naiz boteretsu (Leizarraga). Batzuetan erlatibozko adberbioa da: Aitzindari Sanatuaren sortzeari, noiz hasten baita agertzen Jesukristoren ogia (Belapeire). Tradizioan ‘noizbait’ adierazi nahi duela ere aurki dezakegu: Hobe da noiz, ezen ez inoiz (Larramendi). Substantibatua ere erabil daiteke (noizaldi esan nahi duela), baina orduan ez da adberbioa: Ikas bezate ez dela inoiz esaten noizik ez denean (Orixe).

Postposizioak erantsirik noiztik/noizdanik, noiz arte, noizdaino, noizko… sortzen dira. Zenbait esaeratan ere ageri da beste postposizio batzuekin, nahiz halakoetan ez den galdetzailea: noizean behin, noiztik noizera, noizean noiz, noiz(e)tik behin…: Noizean behin gibelerat behatzen dugu (J. Etxepare); Oroitu, oroitu noizean noiz, eta erran: […] (Lizarraga); Noizetik behin beha zagozkigu, bihotzean har (Mirande).

EGLU-I liburukian noizero ere aipatzen da, baina guk ez dugu lekukorik aurkitu.

22.4.1c Galdetzailean oinarriturik egiten dira beste adberbio elkartu hauek: edonoiz, noiznahi, noizbait, inoiz… Beste atal batean aipatzen dira (§ 22.2.3.2).

22.4.2. Denbora adberbioak eta postposizioak

22.4.2a Noiz galdetzailearen erantzun posibleak atzo, gaur, orain… dira. Oinarrizko denbora adberbio horiek sintaktikoki inesiboan daudela onartuko dugu. Leku postposizio marka -n da: karrikan, etxean, ilargian. Baina ablatiboaren marka hartzen ahal dute denbora adberbioek: gaurtik, bihartik eta abar. Inesiboari adlatibo marka ere gaineratzen ahal zaio: etxera, karrikara… (Hori argiago ikusten da “bizidun”ekin, hor inesiboa oinarri harturik sortzen baitira ablatiboa eta adlatiboa: alabagan, alabagana, alabagandik. Gauza bera hemen, hemendik eta abar).

Baina denbora adberbioek ez dute hain erraz hartzen -ra marka. Batzuetan ezinezkoa da (*gaurrera), eta -ko hartu behar dute, edo arte postposizio askea: gaurko, edo gaur arte. Hortaz, paralelismoa, leku eta denborazko adberbioen artean hau da: mendian, menditik, mendira batetik, eta gaur, gaurtik, gaurko (edo gaur arte… baina ez *gaurrera), bestetik. Tradizioan Arrese Beitiak badu adibideren bat etzira hitza erabiliz (etziko). Badira egungo idazkietan ere adibide batzuk, oso gutxi, baina gehienetan etzira arte formula erabiltzen dute, hots, ez bakarrik adlatibo marka (-ra) baizik adlatibo marka eta arte postposizioa.

22.4.2b Iparraldean -danik erabiltzen da ablatiboa adierazteko: San Bernardoren amak […] bere haurrak […] Jesus gure jaunari ofrezitzen zizkion, eta orduan danik haiek maite zituen errespetuarekin, gauza sakratua […] bezala (Pouvreau); Gazte danik hasi zen Pierre Lhande literaturari ohartzen (Lafitte); Orok ikasi behar beren ofizioa, eta ttipi danik (J. B. Etxepare); Nahiz eta legeetarik urrundu zareten eta ez dituzuen begiratu zuen arbasoen egunak danik (Duvoisin); Jaunaren izena lauda bedi orain danik betiere artio (Artxu).

Hori dela eta, gaur danik, bihar danik, orai danik, beti danik, etzi danik… bezalakoak arruntak dira Iparraldeko tradizioan (gaurdanik, bihardanik, etzidanik idazten ditugu egun), baina inesiboan dauden postposizio sintagmak ere aurkituko ditugu lehen askatasun handiago zuen -danik honekin: Munduaren hastean danik haren obrak akabatu izan baziren ere (Leizarraga); Eta bere amaren sabelean-danik puritate orijinalean Jainkoari konsakratu zaiola makulurik batere gabe (Leizarraga); Zeinek bereizi izan bainau neure amaren sabelean danik eta deitu izan bainau bere graziaz (Haraneder). Eredu honek ez du lekukotasunik gaurko idazleen artean.

22.4.2c Adlatiboaren -ra ordez, esan bezala, denbora adberbioetan arte postposizioa dugu, edo bestela, -ko edo -rako. Zenbaitetan -raino ere. Hala ere, salbuespen bat edo beste ageri da literaturan zenbait lokuziotan, eta -ra horrekin egiten da: Egunetik biharrera luzatu gabe (Axular); […] nola egitekoen geroko uzteak, biharretik biharrera luzatzeak (Axular); Orduan dela sendatu bat-batean, gaurretik biharrera (Hiriart-Urruti); Gaurtik biharrera, egiteko handi hau uztea, zuhurtzia ote da? (Duvoisin); Uste dut badela hor beti gauza bat finkoa: hots, ez direla ohiturak aldatzen gauetik biharrera (Xarriton). Adibide guztiak tankera horretakoak dira.

Hor berean, Axularren bigarren adibidean ageri da geroko uzteak hori. Kasu horretan berdin balio lezake gerora/geroko/gerorako uzteak ere. Arruntean, -ko eskatzen du adberbioak (biharko, etziko, atzoko, gaurko…): Gaurkoak ez du biharko balio (Irigoien); Garbi ditzatela arropak eta etziko egon daitezela prest (Borda); Atzoko egin behar du marrazketako ariketa (E. Rodriguez) eta abar. Hiztun batzuek joera dute, adberbioa bokalez bukaturik bada, bereizketa egiteko: Etziko egunkariak eterako omen du; Hori etzi(ra)ko egin behar duzu. Berdin gertatzen da beti adberbioarekin ere: Beranduenez etzirako burutu nahi dugu hirugarren kanpamenduaren ezartzea (Montoia); Egia esan, herenegunerako espero nuen; atzorako, gehienera jota (Zaldua) eta abar. Bereizketa ez da beharrezkoa, etziko eta betiko izenlagun nahiz adberbio izan baitaitezke. Leku adberbioekin, ostera, bereizketa hori egiten da: honako, horrako, harako (adberbioak), eta hemengo, horko, hango (izenlagunak).

Baina bokalez amaitzen direnekin bada joera, hiztun batzuen artean, -rako erabiltzeko:

22.4.2d Eta, esan bezala, -raino: Zeren ikusiko da hutsa zure esertokia etziraino (Uriarte); Eta hartan irakurtu zuen ozenki […] goizetik eguerdiraino (Duvoisin); Egon zen kandelera eguneraino grazia ematen (Lizarraga). Denbora markatzen badu ere, eguneraino, hor, izena da. Adberbioa denean egundaino egiten du, berehala ikusiko dugunez, eta izena denean eguneraino: Egundaino zaharrik ez dut ikusi hainbat ahalkekizunik (Duvoisin), baina Eta deitua izan zen toki haren izena Galgala, gaurko eguneraino (Uriarte). Herenegunekin, hala ere, zalantzak badira literaturan, herenegunerako eta herenegungo ageri baitira, bata zein bestea adberbio gisa, noizko? galderari erantzun nahi diotela, erabiliak. Noizdaino da horien galdetzailea.

22.4.3. Denbora adberbioen kokapena

22.4.3.1. Askotariko adberbioak

Asko dira denbora galdetzaile horiei erantzuna ematen dieten adberbioak (batzuetan modu eta denbora adberbioen arteko mugak aski lausoak dira): agudo, antzina, ardura, arin, aspaldi, atzera, aurten, aurki, aurtemein, azkar, bart, behiala, behin, belu, berandu, berehala, berriki, berriro, berriz, beti, bihar, dagoeneko, egun, egundaino, egundo, etzi, etzidamu, fite, gaur, gaurgero, gero, geurtz, goiz, goizik, harrezkero, herenegun, honezkero, iaz, ja, jada, jadanik, jagoitik, laster, lehen, lehenen, lehenik, lehenbizi, maiz, orain, oraindik, orainik, oraindaino, oraino, orduan, ostera, sarri, sekula eta abar.

Adberbio horietako askok, nola edo hala, hiru ardatz semantikori egiten diete erreferentzia (unea, eguna, urtea), denboraren iraganean erakusten duten kokapenari dagokionez, eta erreferentzia hori orain (‘une honetan’), gaur (‘egun honetan’) eta aurten (‘urte honetan’) adberbioek markatzen dute. Horrela, gero, lehen, aurtemein, berriki, behinola, aspaldi, arestian, berehala, antzina, sarri (‘berehala’ esan nahi duela)… orain adberbioak ematen duen erreferentziaren inguruan kokatzen dira. Hori da lehen multzoa. Bigarren multzokoak (egun-en ingurukoak) dira herenegun, atzo, bihar, etzi, etzidamu, bart… guztiak gaur (edo egun) adberbioaren inguruan egituratzen direnak. Azkenik, iaz eta geurtz adberbioak aurten adberbioaren inguruan kokatzen dira, hirugarren multzoa.

22.4.3.2. Orain multzoko adberbioak

22.4.3.2a Orain multzoa ikusiko dugu lehenik. Orain adberbiotik sortzen dira orainago konparatiboa (lekukotasun gutxi du tradizioan, eta egungo testuetan aski bakana da), ‘orain berriro’ esan nahi duela; oraindaino eta oraindino (orain arte), oraino eta orainik/oraindik. Orainaldi izena ere hortik sortzen da, eta horren inesibo adberbializatua, orainaldian: Zenbat hobe zen orainaldian aprobetxatu munduaz (Kardaberaz).

22.4.3.2b Aspaldi hitza izena ere izan daiteke, ez bakarrik adberbioa: Baionatik eraman galtza gorri politak zuri-zuria eginak ziren aspaldi hartan (Barbier). Erabilera hedatua izan du, eta gaur egun arras arrunta da. Denbora tartea markatzen du hor (OEH). Baina gehiago erabiltzen da adberbio gisa, inolako postposiziorik gabe edo inesiboan guztiz lexikalizaturik: Aspaldi ohartua naiz etxalde guti dela halako epaitzetan (Duvoisin); Letradua izan balitz egin zuen gureak aspaldi (Mitxelena); Badakit aspaldian sukulakoz bermatu dituzula zure erranak (Artxu).

22.4.3.2c Arestian adberbioa oso erabilia da, baina ez da bizkaierazko testuetan dokumentatzen. Aldaera asko erakusten du historian zehar tradizioko testuetan (oixtian, aistian aixtin, aixtean, arextean, aztin, oroxtian…), baina Larramendiz geroztik arestian nagusitzen da gipuzkerazko eta goi-nafarrerazko idazkietan. Lot, arestian esan den bezala […] ondo irten zen (Lardizabal); Isaaken jaiotza arestiko gertalditik laster […] (Lardizabal); Kristobal galdezka nuen arestian (Labaien).

22.4.3.2d Gero hitza adberbioa da (gero etorriko da), baina izen gisa ere erabiltzen da (geroak esan dezala), edo postposizio gisa: ikusiz gero. Geroz eta geroztik ere erabiltzen dira, eta instrumentala hartzen duen sintagma gobernatzen dute horiek guztiek: Hori ezkonduz geroz, ez du balioko lanean lehertuak hartzea (Larzabal); Haur ttipiak postatik ekartzen direnaz geroz, ekar daitezke ba mutilak ere (Larzabal); […] ezti hortatik guti bat dastatu dudanaz geroztik (Duvoisin); Hizketan hasi garenez gero, gauzatxo bat esan nahi nizuke (Agirre); Dirua kenduz gero, hura besteko neskatxak badira (Agirre). Azken adibidea baldintzazkoa ere izan daiteke.

22.4.3.2e Aurtemein ez da gaur egun gehiegi erabiltzen. Oso lekuko gutxi erakusten ditu gure idazle garaikideen artean. ‘Orain dela gutxi, joan den egunetan…’ esan nahi du, eta “aurten behin”etik dator. Hola erabiltzen dute, gainera, idazle batzuek, baina tradizioan nagusiago dira, idazkerari dagokionez, aurtemein, artemein, artomin… eta holakoak: Hori dela eta, Urkiolara / etorri nintzen aurtemein (K. Enbeita); Heriotza esan nuen aurtemein, frakasoa gaur… (Txillardegi); Zure zintzotasunak huts eman dit aurtemein eta (Erkiaga).

22.4.3.2f Lehen adberbioaren inguruan beste hauek sortu dira eta ez dira denak esanahi berekoak: lehenago, konparatiboa; lehenbizi, beste ezer baino lehenago; lehenbizian, hasieran edo berehala; lehengoan, lehengo batean, aurreko aldi batean; lehenik, aurrenik; lehenen, aurren; bigarrenik…

22.4.3.2g Sarri adberbioak bi esanahi ditu: ‘berehala, gero’, eta ‘askotan’. Hemen lehen adiera interesatzen zaigu. Adiera horrekin erabiltzen da Iparraldean batez ere. Baina goi-nafarrerazko eta gipuzkerazko testu historikoetan ere ageri da. Lazarragak ere erabiltzen du: Aitak ezkondu ezpanagi, / nerau ni ezkonduko naiz sarri (Lazarraga); Sarri jinen dira Manexeneko bestak (Larre); Peril da eroria den edo sarri eroriko den (Axular). Arrunta da ekialdeko euskalkietan sarri arte / sarri artio erabiltzea, horrek gero arte / gero artio esan nahi duela.

22.4.3.2h Behinola hitzak ‘lehen, beste garai batean, halako batean, aspaldi…’ esan nahi du. Hegoaldekoa da, eta Añibarroren idazkietan ageri da lehenbiziko lekukoa. XIX. mendearen erdialdera hasten da hedatzen: Oraintxe hasten da ipuina. Behinola, orain hemeretziehun urte, […] San Bartolome […] Aralarpera etorri omen zen (Azkue); Ba omen ziren behinola bi Aita Santu, baten ordez, bata Erroman eta bestea Avignonen (Mitxelena).

22.4.3.2i Berriki adberbioa berri adjektibotik sortzen da, eta ‘orain dela gutxi’ esan nahi du. Batez ere Iparraldean erabilia: Hona, bi aldetarik, gari landa ttipi batzuk, berriki ebakiak (J. Etxepare).

22.4.3.2j Antzina, aldiz, (eta dituen aldaera guztiak: antxina, aintzina, antsina…) batez ere Hegoaldeko testuetan ageri da, bizkaieraz eta gipuzkeraz. ‘Lehen, aspaldi…’ esan nahi du: Zuek, bilbotarrok, antzina galdu zenuten asaben hizkera biguna (Agirre).

22.4.3.3. Egun multzoko adberbioak

22.4.3.3a Egun multzokoak dira beste adberbio batzuk. Egun izen (egun ona egin zuen) eta adberbio (egun ez da holakorik erabiltzen) izan daiteke. Adberbio denean gaur esan nahi du: Egun bihar baino gutiago oroitzen zara (Axular); Eman diezaguzu guri geren egunerozko ogia, egun eta beti (Ultzamako katixima); O, gaur eguneko jakintza! (Kirikiño); Gehiegikeria iruditzen zitzaidan gaur egun ere orduko paper askatzailea joka zezakeela defenditzea (Goikoetxea eta Egiguren). Askotan egun hutsaren ordez gaur egun erabili izan da tradizioan. Iparraldeko idazleek egun erabili dute gehiago, eta Hegoaldekoek maizago gaur egun, hori da joera nagusia, baina ez da hori ulertu behar zurruntasun itxian, mota guztietako adibideak ikusten ahal baitira. Gaurko testuetan ere mantentzen da joera hori bera.

22.4.3.3b Egun adberbiotik sortzen da egundo, eta ezezko inguruneetan erabiltzen da, batez ere bizkaiera-gipuzkeraz: Ez dizu berak egundo ezer esan? (Agirre), ‘inoiz ere ez’ esan nahi du. Egunero ere egun-etik sortzen da, baita egunean-egunean, egunez egun, egunetik egunera, egungo egunean esaerak ere. Eta egundaino.

22.4.3.3c Egundaino (eta dituen aldaerak: egundano, egundeino, aundaino, eundeino, igundaino) Iparraldeko tradiziokoa da, batez ere, eta guztiz lexikalizatua dago. ‘Gaur arte/inoiz ere’ edo ‘baten batean/noizbait’ esan nahi du: Ez da egundaino gaizki izan (Lafitte); Egundaino izan zuen zintzurrik leunenaren jabe gelditu zen (Barbier).

22.4.3.3d Gaurgero eta honezkero antzekoak dira esanahiari dagokionez, nahiz euskalkien arabera bata edo bestea erabiltzen den: Gaurgero (gaurgoro, gargero, gargoro, gargioro…) Iparraldekoa da jatorriz, eta XX. mendean Hegoaldeko testuetan hasten da agertzen: Gaurgero etorri izanen da (Izeta); Gaurgero hila egongo da (K. Zabala).

Gaur egun bada joera gaurgero, honezkero eta dagoeneko nahaste erabiltzeko. Baina tradizioan ikusten da hiruren artean dagoeneko adberbioak markatzen duela nolabait segurtasuna: Hori, urte haietan, dagoeneko aldarrikatua zuten Altubek, Mokoroak […] (Mitxelena. ‘Seguru da Altubek aldarrikatu zuela’). Honezkero adberbioak, ordea, zalantza puntu bat sortzen du: Ez ote zaio honezkero haserrea igaro? (Altzaga. ‘Ez dakigu haserrea igaro zaion’). Beste batzuetan ez: Honezkero badu beste jabe bat (Soroa). Ordea, dagoeneko adberbioak badu joera segurtasuna markatzeko: Gauerdia da dagoeneko (Mendiburu). Tradizioko testuetan batzuetan zalantzak sortzen badira, erabilerari dagokionez, gaur egun nahasiago daude gauzak.

Harrezkero ere sail honetakoa da, eta ‘ordutik aurrera, geroztik’ esan nahi du. Hegoaldean erabilia da: Haren oroitzapenak alaitu omen zion harrezkero bizia (Mitxelena).

22.4.3.3e Multzo honetakoak dira etzi eta etzidamu ere. Etzi hizkera eta garai guztietan ageri da, eta bihar pasatutako egunari, zentzu figuratua badu ere, egiten dio erreferentzia. Bihar edo etzi hilko naiz (Elorriaga); Gaur txiki, bihar gazte sasoiko eta etzi buru makurra (Insausti). Bihardamu ere erabili izan da, etzi esan nahi duela. Eta etzidamu deitzen da etzi ondoko eguna, etzikoaren ondorengoa alegia: Varsovian hilen naiz bihar edo etzi edo etzidamu (Jimenez).

22.4.3.4. Aurten multzoko adberbioak

Hirugarren multzoa aurten adberbioaren inguruan kokatzen da. Iaz eta geurtz dira sail honetakoak. Iaz (‘joan den urtean’) Etxeberri Ziburukoak, Pouvreauk, Haranederrek eta Iparraldeko gainerako idazleek erabiltzen dute. Gipuzkeraz eta bizkaieraz idatzi testuetan ere ageri da, bizkaieraz berriagoa bada ere (XIX. mende amaierakoa da): Iaz hitzeman zenuten (Larre).

Geurtz adberbioak datorren / heldu den urtean esan nahi du: Iragan urtea deitzen da “iaz”, oraingoa “aurten” eta heldu dena “geurtz” (Etxeberri Ziburukoa). Ez da hain erabilia izan, eta Iparraldeko testuetan aurkitzen da. Gaur egun ez du ia lekukotasunik idazleen artean (bat aurkitu dugu): Jendea dantzari hasten da eta gero berezitzen, oportunitate eta beharren arabera, aurten hau eta geurtz beste zerbait (Luku). Prentsa idatzian ere erabili izan da zerbait.

22.4.4. Maiztasuna adierazten duten adberbioak

22.4.4a Denbora adberbio batzuk maiztasuna markatzeko erabiltzen ditugu: behin, maiz (maiz aski), ardura, usu, sarri, etengabe, beti, inoiz (= noizbait), inoiz ez, sarri, sekula (= beti, baiezko perpausetan), sekula ez… Ikusten denez, horietako batzuek esanahia aldatzen dute, nolakoa den perpausa, baiezkoa edo ezezkoa: Entzun dut inoiz nik ipuin hori, eta barre onik egin ere bai berori entzunik (Zamarripa); Horiek egiten dutena ez da inoiz mugitua izango (Uriarte). Ber gauza sekula adberbioarekin ere: Sekula oroitzen naiz aldi bateko istorioaz (Etxebarne); Zu zerbitzatzeko ez zait faltako sekula borondaterik (Lazarraga). Lehenbizikoan ‘beti’ esan nahi du, eta ezezkoan, ostera, ‘inoiz ere ez’. Baldintzazkoetan ‘noizbait’ esan nahi du: Sekula Euskal Herrian krikatzen bazara pasan… (Xalbador).

22.4.4b Sarri adberbioak, lehen esan dugu, ‘berehala, gero’, eta ‘askotan’ esan nahi du. Bigarren esanahiak markatzen du maiztasuna: Sarri asko ahotan darabiltzagun “gu” eta “gutarrak” (Mitxelena).

22.4.4c Ardura ere euskaldun gehienek izen gisa erabiltzen dute, ‘erantzukizuna, kezka, interesa…’ adierazi nahi duela: Gure artean, berriz, gauza horietako ardura joan den mendean sortu zen (Mitxelena); Ez dakit, Ebroko Ur konfederazioak baitu lan horren ardura (Elizondo); Ardura berezia hartu zuen botoiak zuzen lotzen, bakoitza bere xuloan (Epaltza). Baina Iparraldean adberbio gisa ere aski erabilia da ‘maiz’, ‘askotan’… esan nahi duela: Bazterraren ederrak osagarria emaiten zion, bai eta liburuek hain ardura kentzen duten bihotzeko bakea (J. Etxepare); Ardura ikusten da munduan gizona / eta berdin andrea, kaiolatik joana (Xalbador); Hauek ardura oihan horretan zebiltzan (Etxebarne); Orok dakiguna da hori; eta bizkitartean egia hori hobekienik jakin behar genukeenek ardura ahanzten dugu (X. Arbelbide).

22.4.4d Maiz, usu, etengabe… adberbioak ere sail honetakoak dira. Azkenekotik hasteko, esan dezagun etengabe Hegoaldeko tradizioan bakarrik ageri dela, eta XX. mendekoa dela. Adjektiboa izan daiteke: Nornahik aski harrigarri deritzo [euskararen] iraute etengabe horri (Mitxelena). Adberbio gisa etengabean, etengabeki eta etengaberik ere ageri dira haren ondoan: Etengabe zegoen mutil haiengatik zer esana (Agirre); Elur eta elur; elurra, etengabean (Lizardi); Egun guztian eten barik zarataka (F. Bilbao); Holaxe dihardu etengabeki parafrasetzaileak bere azalpenetan (Kintana). Gaurko literaturan hedatua da.

Maiz arrunta da gipuzkeraz, nafarreraz eta Iparraldean (salbu zubereraz). Bizkaieraz aise gutxiago. ‘Askotan’ esan nahi du: Maiz behar da konfesatu (Axular). Konparazio atzizkiak har ditzake (maizena, maizegi): Zure eskea maiza da, maizegi (Maurice Harriet); Baina ikasle hauek elkarren artean maizegi erdaraz dihardute (Salaburu). Beste adberbio batzuk, edo atzizki batzuk ere har ditzake inguruan, ñabardurak ezarriz esanahiari: maiz asko, maiz aski, maizkara, maizenik, maiztxe, maiztxeago eta abar.

Usu Iparraldekoa eta goi-nafarrerakoa da. XX. mendean hasten dira Hegoaldeko idazle batzuk ere erabiltzen. Adjektiboa izan daiteke: Bere garaian usuago eta arruntagoa zelako (Mitxelena). Adberbioa delarik ‘anitz aldiz, askotan…’, esan nahi du: Urrundu nintzen herri alderat, itzuliz usu begiak (J. B. Elizanburu); Euskaraz usuegi idatzi ez zuelarik (Mitxelena).

22.4.4e Maiztasuna adierazten dute anitzetan, zenbaitetan, batzuetan, gehienetan, gutxitan, sarritan, bi aldiz, lau aldiz… gisako sintagma adberbialek.

22.4.4f Bide izenetik eratorritako bider erabili izan da Hegoaldeko tradizioan. Zenbatzaileekin: bi bider, hiru bider…, hainbeste bider, zenbat bider eta abar. Aritmetikan ere bai: bi bider lau berdin zortzi (2 x 4 = 8). Batzuetan -ago konparazio atzizkia har dezake ondoan duen adjektiboak: Bi bider gehiago behar genuen (Zaitegi); Zeruak eta lurrak baino mila bider ederrago dena (J. J. Mogel).

22.4.4g Atzizki bidez eratorritako eta denbora adierazten duten adberbioak ere badira: urteka, igandeka, asteka, igandero, urtero, orduero eta abar.

22.4.5. Iraupena markatzen duten adberbioak

22.4.5a Beste denbora adberbio batzuek iraupena hartzen dute kontuan. Hori gertatzen da luzaro eta laburzki adberbioekin, eta luze edo labur adberbio gisa erabili adjektiboekin: Gertakariaz luzaro mintzatzerik ez dago (Mitxelena); Hizkuntzaz luzeegi mintzatu ez bada ere (Mitxelena); Azkenik, laburzki, liburuaren zergatikoa eta zertarakoa azaltzen ditu (Mitxelena); Labur, nahi baduzue, baina sarkor eta zinez! (Hiriart-Urruti). Sail honetakoa da astira forma adberbializatua ere: Gero ikusiko dut etxean, astira.

22.4.5b Hiru egun iraun zuen esaten den tokian, Asko iraun zuen ere aurkituko dugu: Zorioneko bizitza zen hau, baina gutxi iraun zuen (Agirre Asteasukoa); Eta hau asko ibilia zen (Erkiaga); Agudo eramango nau eskribau jaunak nire egitekoa pixka bat luzatzen badu (Soroa); Atzenean behartzen du bekatuan erori den kristaua konfesatzera asko-asko luzatu gabe (Agirre Asteasukoa).

22.4.6. Bestelako denbora adberbioak

22.4.6a Jada (ja, jadanik) adberbioak ez du sobera lekukotasun tradizio idatzian (dagoeneko adieran, ja horrek kasik ere adierazten baitu), eta Iparraldeko testuetan ageri da batez ere: Sei orenak dira jada (Barbier). Gaurko testuetan gehiago erabiltzen da: Baditu jadanik egun batzuk Tourvel andrea eta biok akort garela geure sendimenduez (Aristi); Momentu bat iritsi zen damu izan zena lehenbiziko deia hartu ez zuelako, baina berandu zen jada erantzuteko ere (Saizarbitoria). Zer den adierazi nahi dena, ziplo eta agudo adberbioak moduzkoak ere izan daitezke.

22.4.6b Tradizioan lekukotasun gutxi dituen ziplo adberbioak ‘bat-batean’ adierazi nahi du: Ziplo hilda geratu zen (Azkue). Gaurko testuetan badira adibideak: Laster, ordea, automobila geratu zitzaien, ziplo geratu ere (Iturbide); Lurrean ziplo amaituko duzu (K. Agirre).

22.4.6c Jagoitik eta aurrerantzean adberbioek ‘hemendik aurrera’ adierazi nahi dute. Lehenbizikoa Iparraldean erabiltzen da, behe-nafarreraz eta zubereraz, eta bigarrena, gaur egun hedatuagoa bada ere, batez ere bizkaierazko testuetan ageri da, baina XX. mendean gipuzkerazko idazle batzuek ere erabiltzen dute: Nik ez dakit zer egin aurrerantzean (Etxeita); Ez dezagun Jaungoikoaren izena jagoitik aipa ere, beldurrekin eta humilitatearekin baizen (Leizarraga). Egungo testuetan ez du ia lekurik jagoitik adberbioak, baina aurrerantzean gehiago erabiltzen da.

22.4.6d Atzera adberbioa batez ere Hegoaldean erabili izan da, ‘berriz’ esan nahi duela, Iparraldean Mirandek ere erabili duen arren. Jakina, atze izenak hartzen duen kasu adlatiboa ere izan daiteke.

Ostera bizkaieraz ageri da, eta ‘berriz ere’ edo ‘gainera’ esan nahi du: Bekatuan ostera ez jausteko erremedioak (J. J. Mogel); Hitz horiek entzunda sartu zen ostera berriz ere bere kotxean (I. Alkain eta A. Zavala); Ontzietako bat eratu zion eta ostera Espainiarako ere gomendio karta edo gutunak eman zizkion (J. I. Arana).

22.4.6e Agudo adberbioa ere sail honetakoa da. Kategoriari dagokionez, hitz hori adjektiboa izan daiteke, eta hala erabili izan da tradizioan: Gizon beroa eta agudoa gauza guzietara da preparatua eta adelatua (Pouvreau). Literatura tradizioan aguro, abudo, aburo, auburo, auro… bezalako aldaerak izan ditu, eta adberbioa denean ‘laster, berehala’ adierazten du: Agudo, etorri agudo! (K. Izagirre); Agudo galdu nituen begitik (Epaltza).

22.4.6f Azkar, arin, laster… adjektiboak dira, baina adberbio gisa ere erabiltzen dira. Azkar, batez ere gipuzkeraz erabiltzen da, ‘berehala’ esan nahi duela: Beha zein laster doan karrika behera (Oxobi); Leihora jo zuen arin (Mitxelena); Hartan aurrera abiatuko naiz azkar (Txillardegi). Fite ere multzo honetakoa da, esanahiari dagokionez, Iparraldean eta Nafarroan erabilia, baina beti adberbioa: Handik goiti urteak fiteago pasatu zaizkit (Etxebarne).

Adberbio horiek, denborazkoak ez ezik, moduzkoak ere izan daitezke: arin, azkar… Izan ere, batzuetan denbora eta modua uztartzen dira, ikusten denez.

Mantso (maltso, mantxo) eta berant (edo berandu) ere adjektiboak dira, baina adberbio gisa ere erabiltzen ditugu, eta aurrekoen kontrakoa esan nahi dute: Haiek zagiak gorde eta aldi batean mantxo gora (Azpiroz); Mundu honetan ez du balio / akordatzeak berandu (Uztapide). Bizkaieraz belu erabiltzen da esanahi hori duela: Belu agertu ziren hauek damutasun hauek (Etxeita).

22.4.6g Berri adjektibotik sortzen dira berriz, berriro eta berriki. Formari dagokionez, berriki eta berriro antzekoak dira, berri adjektiboak -ki edo -ro atzizkia hartzen duela. Baina esanahiez ez dira berdinak: ‘orain dela gutxi’ eta ‘beste behin’ esan nahi dute, hurrenez hurren. Alde horretatik, berriro eta berriz dira antzeko.

22.4.6h Goiz izena adberbio gisa ere erabiltzen da: Baina hurrengo goizean, erietxera goiz joan, eta jangelan aurkitu nuen (Olarra). Adibide horretan ikusten dira, hurrenez hurren, bi erabilerak: goizean (izena) eta goiz (adberbio gisa).

22.4.6i Egundo, sekula eta inoiz adberbioak berez baiezko ez diren perpausetan erabiltzen dira, inor eta antzekoak bezala: Ez da egundo etorri; Ikusi al duzu sekula holakorik?; Joaten bazara inoiz… Beste biak ez bezala, ordea, inoiz baiezkoetan ere erabiltzen da gipuzkeraz mendebaldeko testuetan. Goihetxek ere erabiltzen du holako perpausetan: Palaziotan banabilk, mahainean jartzen natzaik, inoiz zaikenean idi bat ofrezitzen, dastatzen hartarik diat hitaz lehen; Nitaz kestione, egia bada ere, zikiro bat edo bertze, gertatu dakiken inoiz irestea. Eta hortik inoizka eratorria, eta inoiz edo behin, inoiz edo beste, inoiz edo berriz esaerak: Inoizka, gogo begiak olerkariari lausotzen ote zaizkion nago (Aitzol).

22.4.6j Ikusi dugu denborazko adberbioen arteko zenbaitek noiz galdetzaileak hartzen dituen kasu markak eta postposizioak, denak edo batzuk, har ditzaketela: geroko, gero arte, gaurtik/gaurdanik, gaurdaino, betidanik, betiko… Bestelako atzizkiak ere hartzen ditu zenbaitek: sarritan, geroztik, gaurgeroz… Zenbait kasutan, dena den, badirudi atzizkiak ez diola esanahi berririk eransten forma soilari: sarri(tan), sekula(n), aspaldi(an), berehala- (koan). Orobat esan daiteke, baita ere, adberbio hizkia hartzen duten zenbait adberbiori dagokionez ere: beti(ro), goiz(ik)… Adberbioek kasu marka hauek hartzen dituztenean ez dira betetzen izenkiekin agintzen duten arauak: egun izenetik eguneko eta egunetik sortzen dira, baina egun adberbiotik egungo eta egundik. Gailur hitzak gailurretik egiten du, baina gaur adberbioak gaurtik.

22.4.6k Adberbio batzuek hurrenkera markatzen dute: lehenik, bigarrenik, azkenik…

22.4.6l Eta, behin eta berriz ikusi dugun gisan, partitiboan ageri direnak, edo -ta daramatenak: ikusirik, eginik, ikusita, eginda… Horiek guztiak adberbio gisa erabiltzen ditugu, esanahiari dagokionez.

22.4.6m Badira denbora adberbio gehiago ere. Horiek modu berezian biltzen dira 35. kapituluan.

22.4.7. Denbora adberbioen indargarriak eta esamoldeak

22.4.7a Adberbio batzuek atzizki indargarri eta adierazkorrak ere har ditzakete: berehalaxe, orduantxe, orduxetik, orduxerarte, oraintxe, oraindixek, oraintxe arte, oraintsu, maiztxo, beranduxko… Gradu markak edo maila adberbioak ere hartzen dituzte: beranduago, beranduegi, beranduen, oso berandu, ondo berandu (gutxi erabilia), berandu asko (testuetan gutxi erabilia); beste maila batean, bai erabiltzen da orduan-en ondoren, noiz bai nabarmentzeko: orduan bai (§ 41.4.2d). Gehientasun mailakoek maiz daramate -a edo -ik: beranduena, beranduenik. Beste zenbaitek, aldiz, ez dute horrelakorik onartzen: *betixe, *behinago, *oraindikegi. Batzuek, azkenik, esanahi berezia hartzen dute horrelako formetan: orainago, orain berriki; geroenean, hemendik aurrera edo azkenean.

22.4.7b Erabilera adberbiala duten bestelako hitz eta esamolde batzuk ere baditugu euskaraz, aski lexikalizatutzat har daitezkeenak. Gehienetan inesiboaren edo instrumentalaren marka daramate: artean, bitartean (bizkitartean, bien bitartean), arestian, askotan, gutxitan, batzuetan, gehienetan, azkenean, gaztetan, txikitan, garaiz, tenorez, beste orduz… Ez dute guztiek erabilera eta hedadura bera euskalkiei dagokienez: Arestian (oixtian, aixtean, aiztian, araiztian, arastian, axtean, axtion, oxtian…) euskalki guztietan erabiltzen da, tradizioari dagokionez, zubereraz eta bizkaieraz izan ezik. Gaurko idazleen artean arrunta da. Tenorez zubereraz ageri da hasieran, XIX. mendean Iparraldeko gainerako hizkeretara hedatzen da, eta Nafarroako testuetan ere ageri da. Gaur egun idazle askok erabiltzen dute: ‘garaiz’ esan nahi du. Beste orduz (bertze orduz, bestorduz, bertzorduz) batez ere Iparraldean erabili izan da, eta Hegoaldean Beobidek eta Orixek ere erabiltzen dute: Erran dezagun bertze orduz Larrunen bazela bizipide bat, orain nihori gogoratzen ez zaiona: betizoen haztea (Zerbitzari). ‘Aspaldi, beste garai batean’ esan nahi du.

22.4.7c Sail honetan sar daitezke artikulua eta guzti erabilera adberbiala duten aurrena, azkena, eta horien gisakoak. Artean postposizio gisa ere erabiltzen da eta, zenbait euskalkitan egiten bada ere, ez da arte postposizioarekin nahasi behar: Bostak arte ez naiz etorriko; Bostak artean hemen egon da.

22.4.8. Hitz batzuen denborazko erabilera adberbiala

22.4.8a Izen batzuek ere, duten esanahiagatik, erabilera adberbiala dute maiz. Ez du horrek esan nahi adberbio direla, baizik izaeragatik errazago gertatzen dela erabilera hori. Hori gertatzen da mende, gizaldi, urte, hil, aste, egun, ordu, oren, gau, minutu, segundo, une eta horiek bezalakoekin: Joan den urtean (= iaz); Zenbait egunez ez dira agertu; Ordu erdi bat utzi zuen ukitu gabe; Hilabete bat bakarrik iraun zuen han; Hamazazpi urte egin genuen han; Orain dela bi aste etorri zen; Hola gertatzen ziren kontu hauek orain dela bi mende. Jakina, bost ordu egon da lanean perpausean, bost ordu adberbioa da. Ez du inolako markarik. Aldiz, joan den urtean esaten badugu bistan da inesiboan dagoen sintagma bat dugula, baina hori ere, bere osotasunean, adberbio erabilerako sintagmatzat hartu behar dugu. Beraz, multzo honetan marka gabeak eta markadunak izango genituzke¹⁸⁵. Jarri berri dugun adibidean, bost ordu egon da lanean, ez da inesibo ez beste markarik ageri. Beste testuinguru batzuetan ere bada joera marka hori galtzeko. Ez gara hemen ari *igandea itxita eta holakoez. Horiek berriak dira. Baina badira beste adibide batzuk lekukotasuna dutenak tradizioan: Egon zen gau guzia otoitzean (Larregi); Gau guzia ez zen otoitzetik baratu (Laphitz); Han zeuden urte guzia (Joanategi). Badirudi hor gau guzian eskatzen duela, baina gau guzia ageri da.

Halaber, barru eta buruan ere erabiltzen ditugu holakoetan: bi egunen buruan, bi ordu barru. Eta berdin gertatzen da aurrean, aurretik, aitzinean, aitzinetik, ondoan, ondoren, ondotik, ostean, arte… postposizioekin ere: lau urteren ondotik/ondoren; hiru ordu aitzinetik han ginen; hamar egun aurretik; zerbait egin aurrean eta abar. Horiek guztiak oso erabiliak dira.

22.4.8b Hemen sartu beharko genituzke zori izenean oinarritzen den zorian, eta hurran adberbiotik sortzen den eta denbora markatzen duen esaera adberbiala ere (-tzeko zorian; -tu hurran): O, zein estu eta itotzeko zorian nagoen! (Kardaberaz); Jaunak orduan itsasora igorri zuen haize handi bat, eta festa gaitza egin zen itsasoan, eta lehertzeko zorian zebilen ontzia (Duvoisin); Zeren akabatu hurran da eguna, beheitituko da eguzkia […] (Axular).

22.4.8c Denbora adierazten duten esaera adberbialak osatzen ditugu batzuetan galdetzaileekin: noiztik hona, noiztik nora, ordutik aurrera, bat-batean, lehenbailehen, noiz edo noiz, noizetik noizera, aldian-aldian, urtean-urtean, urtez urte… Tokia nahiz denbora adierazten dute beste batzuek: hemendik goiti, hemendik aurrera, hemendik aitzina… eta horien gisakoak.

Badira beste batzuk behin osagaia erabiliz osatzen ditugunak: noizik behin, noizean behin, inoiz edo behin, aldian behin, lantzean behin, behin edo behin, beste behin, astean behin, hamabostean behin, behindanik behin, behin ere (berez baiezko ez direnetan), behingo batean, lehengo eta behin, behin-behinean, behin betiko…

Badira beste batzuk gehiago ere: ahal bezain laster/arin/fite/azkar…

22.4.8d Ez gutxitan denbora adberbioek beste postposizio sintagma bat daramate aposizioan. Inoiz adberbioak zabalegi utzi duen denbora-gunea mugatuago adierazteko: bihar goizean, atzo gauean, bart arratsean, iaz udaberriz… Beste batzuetan, berriz, aurrekoa bera, indartuz edo, errepikatzen duen gehigarria baizik ez da aposizio hori: orduan bertan, orduan berean, oraintxe bertan, oraintxe berton, oraintxe berean, behin batean, lehen garai batean, lehen garai haietan… Eta alderantziz ere gerta daiteke, hau da, adberbio bat izatea aposizioan: lehengo egunean berandu, goizean goiz, goizean goizik…

¹⁸⁵ Zalantzak sor daitezke badira hamar bat urte ez dugula ikusi eta horren gisako egiturekin. Itxuraz adberbiotik ez oso urrun bada, kasu horretan subjektua da, eta komunztadura egiten du: badira hamar bat urte ez dela etorri / bada urte bat ez dugula ikusi.