Euskararen Gramatika

22.5. Adberbioen sailkapen semantikoa (III): Leku adberbioak

22.5.1. Zer diren leku adberbioak: Non, oinarrizko galdera

22.5.1a Lekuzko adberbioen atal honen laburpena: Lekuzko adberbioek non galdetzaileari, eta hortik eratorritakoei (nondik, nora) erantzuten diote. Erakusleak ditugu, batetik: hemen, hor, hementxe, hona… Indargarria harturik ditugu bertan, bertatik eta abar. Bertan eta berean aldaeren arteko desberdintasunak aztertuko dira. Adberbio elkartuek (nonbait, inon, edonon, nonahi…) osatzen dute sail bat.

Badira, jakina, horiez gain bestelako leku adberbioak: hurbil, urrun, gertutik… Batzuetan zail izaten da bereiztea adjektiboak diren (adberbio gisa erabiliak) edo adberbioak (batzuetan adjektibo gisa erabiliak). Maila markak onartzen dituzte: hurbilago, oso hurbil… Eta esaera adberbialak ere aipatu behar dira: han-hemen, maldan goiti…

22.5.1b Leku adberbio galdetzailea non da. Eta horretatik, kasu markak erantsirik, honako hauek ateratzen dira: nondik, nora, noraino, norako destinatiboa (eta nongo izenlaguna). Gainerako leku galderak bestelako postposizio sintagmen bidez egiten dira: zenbat lekutan, zeren atzean…

22.5.2. Sintagma erabilienak

22.5.2a Goiko galderei erantzuten dieten postposizio sintagma erabilienak honako hauek dira: erakusleekin zerikusia dutenak (hemen, hemendik, bertan…); adberbio zehaztugabe elkartuak (edonon, edonondik eta abar) eta adberbio gisa erabiltzen ditugun bestelako postposizio sintagmak (aurrera, gora eta abar). Banan-banan ikusiko ditugu ondoren.

22.5.2b Galdetzaile horiek erakusleetan har dezakete erantzuna. Toki adberbioak dira: hemen, hor eta han. Erakusle horiek (berez inesibo ihartuak direnak) bestelako postposizioak har ditzakete: hemendik, hona, honantz, honaino, honako; hortik, horra, horrantz, horraino, horrako; handik, hara, harantz, haraino, harako. Horra eta hara horiek, harridura perpausetan erabiltzen ditugularik, aurkezpen balioa ere badute: Horra! Horra!, Gure Olentzero (herrikoia); Hara zer zioen (Larzabal); Horra zer onak dituen kanpotik (Duvoisin). Zerrenda horretan ikusten ditugu honako, horrako eta harako. Ez dira nahasi behar hemengo, horko eta hango izenlagunekin. Denbora markatzen duten adberbioekin anbiguotasuna sortzen da: Biharko egunkaria 6etan kontsulta daiteke; Hori biharko egin behar duzu. Lehenbiziko adibidean izenlaguna da, eta adberbioa bigarrenean. Baina forma bera dugu: biharko. Ber gauza gertatzen da gaurko esaten badugu ere: Gaurko berrietan ikusi dugu; Gaurko aldarrikatua zuten independentzia. Ez da forma aldatzen.

22.5.3. Forma indartuak

22.5.3a Forma indartuak ere eskura ditugu. Forma horiek -(t)xe atzizkia edo ber- aurrizkia erantsirik sortzen dira: hementxe, hemendixek/hementxetik, honaxe; hortxe, hortixek/hortxetik, horraxe; hantxe, handixek/hantxetik, haraxe. Horiek batetik. Bestetik: berton/bertan, bertotik/bertatik, bertora/bertara eta abar.

Euskaltzaindiak erakusle soilen formari buruzko erabakia hartu zuen bere garaian: hona, eta ez honera, adibidez. Baina indartuei buruz ez du erabakirik hartu. Hemen forma erabilienak jarri ditugu (hementxen, hementxet, hortxet… ez ditugu kontuan izan). Baina, egia esateko, testu idatzietan ez da horrenbeste lekuko ageri ere.

22.5.3b Lekua zein denbora adierazteko erabiltzen diren ber- formei dagokienez, esan dezagun berton/bertan ditugula, batetik, eta bereon/berean, bestetik, euskalkien arabera bereiziak. Baina ez dute horiek erabilera bera. Berton/bertan batez ere mendebaldeko testuetan ageri dira eta oso forma zaharrak dira. Gaur egun oso hedatuak dira, eta bertan forma indartuak lekua jan dio pixkanaka han forma soilari. Maizago ageri da testuetan. Bereon ez da horrenbeste ageri. Tradizioan baditu agerraldi batzuk (Orixe, Axular, Mendiburu, Iraizoz, Zabala), baina bakanak dira, eta gaurko testuetan ez da ageri. Berean maizago erabili izan da Iparraldean, baina mendebaldeko testu batzuetan ere ageri da: Oraintxe berean iragan dituk hemendik (Larzabal); Oraintxe berton goazen, bada, Betleemera (E. Bustintza).

Baina desberdintasuna ez da bakarrik euskalki kontua. Hasteko, forma horiek guztiak aposizio gisa erabiltzen dira: hemen berean/bereon/bertan/berton. Aurretik adberbio bat izan dezakete (hemen), edo postposizio sintagma bat (etxean). Baina horretaz gain kontua da bertan/berton laxo ere erabil daitezkeela, nahiz aposizioan baina maiztasun gutxiagorekin: Itsuaren parera zeneko aditu zuen Jesusek haren hots hitza: gelditu zen bertan eta […] (Mendiburu); Jaunarena da lurra, eta bertan dagoen guztia (Uriarte); Eta bertan eror zedin haren gainera laino eta ilunbe (Leizarraga). Baina testuinguru horretan ezin da berean erabili, beti zerbait behar du aurretik, aposizioan edo, non ez den determinatzaile hutsa (etxe berean).

22.5.3c Jakina, bertan horrek bestelako postposizioak ere har ditzake: bertara, bertatik eta abar, maiz erabiltzen dira euskalki gehienetan eta, beraz, orduan bertan, eta han bertan bezala, orain bertan eta hemen bertan ere esaten da. Orain berton eta hemen berton formek erabilera markatuagoa dute, dialektala edo estilistikoa.

Bertan hitzak, azkenik, ‘hurbil’ nahiz ‘aurki’ ere adieraz dezake. Indartuaz ematen da inoiz: bertantxe. Eta bertan behera, bertatik behera, bertatik bertara, edo antzeko esaerei ere ematen die bide: […], non gidariak esaten digun toki hartan bertantxe, bi egunez lehenago, nola suge batek fakir bati heldu eta ordu beteko gorputz zela (Anabitarte); Ez bageneki egiaz gaudela, gauzak bertan behera uzteko izango litzateke (Kirikiño); Orain, esango die Ezekiel profetak dioenez: orain bertatik bertara zuen gainean izango da, edo ixuriko dut nire ira, eta haserrea (Agirre Asteasukoa).

Bertan honekin osatzen da bertan goxo (edo bertan gozo) esapide adberbiala ere: Urte gehiegi iragan zaizkigu bertan goxo geundelarik (Mitxelena). ‘Ezer egin gabe, lasai, geldirik’ adierazi nahi du.

22.5.4. Adberbio elkartu zehaztugabeak

22.5.4a Adberbio elkartu zehaztugabeak ditugu sail honen bigarren multzoan: edonon, nonahi (nongura, aise markatuago), nonbait, inondik. Horiek beste postposizio batzuk ere hartzen dituzte (§ 22.5.6): edonondik, edonora; nondik-nahi, noranahi; nonbaitetik, norabait; inondik inora. Horietan inon, inondik, inora eta abar, batez ere ezezko eta galderazko perpausetan erabiltzen dira.

22.5.4b Adberbio elkartu hauei maiz eransten zaie ere partikula, kutsu berezia emanez horrela. Edo- eta -nahi osagaiez eratuei esanahi kontzesiboa ematen die. -bait eta i- osagaiez sortuak, berriz, indartu egiten ditu: Nahi duena jan, edo ahal duena, baina, nolanahi ere, jan behintzat (Soroa); Nolanahi ere den, negua bazen, elurretan zuri irudikatzen nuen dena delako izaki liluragarria (Lertxundi); Itsu tristeak nolabait ere / munduan behar du bizi (P. Errota); Nonbait ere zerbait bilatuko ahal diagu (Urruzuno); Eta horra non ez batera eta ez bestera begiratuta Andre bidezkorik inon ere ez zuen ikusi (Kardaberaz).

Inondik ere leku esanahiarekin erabiltzen dugu: Ate eta sarrera guztiak itxiak daude, eta inondik ere ezin dezakegu biderik ireki (Lardizabal).

Baina esanahi horretaz gain, moduzko esanahia ere badu, eta ‘seguru-seguru’, ‘dirudienez’… edo adierazteko erabiltzen dugu: Baina zuk inondik ere zerbait baduzu, ez zaude zure onean (J. Iruretagoiena).

22.5.5. Adberbio-adjektiboak

22.5.5a Bada, oraingoz, bestelako multzo bat ere sail honetan: gertu, urrun, hurbil, urruti eta abar. Horietako batzuk adberbio (hurbil bizi da; urrun da) nahiz adjektibo (negu hurbila; mendi urruna). Zail da esatea adberbio diren adjektibo gisa erabiliak batzuetan, edo alderantziz gertatzen den.

22.5.5b Askotan postposizio markak hartzen ahal dituzte: aldean, gertutik, urrutira… Zernahi gisaz, -tik postposizioarekin hurbildik/hurbiletik eta urrundik/urrunetik sortzen dira. EGLU-I liburukian (329) zehazten zen hurbildik adberbioa dela, eta hurbiletik adjektiboa. Hori ez da, hala ere, guztiz horrela: egia da hurbildik beti adberbio gisa erabili dela tradizioan eta hala erabiltzen dela egun ere: Baina arrastoa hurbildik segitzen diegu (Txillardegi); Ez oso hurbildik (Garate); Oi lurra, orai hurbildik hire gainera ixuriren dinat ene haserrea (Axular). Baina hurbiletik bietara erabiltzen da: Jesus nobleari zaio loturen hurbiletik (Etxeberri Ziburukoa); Halaber naiz Jaungoikoa itzultzen zuregana. Peril hurbiletik salba nazakenarengana (Etxeberri Ziburukoa); Joanesek bala baten haizea hurbil-hurbiletik sentitu zuen pasatzen (Bidegain); Urrunetik edo hurbiletik lurraren burtu batetik bertzera gure inguruan diren jendaki guzienak (Duvoisin); Errepublikak hurbiletik kontrolatzen baitzituen apezen harat-honatak (X. Arbelbide). Adibide horietan ikusten da hurbiletik adberbio gisa erabilia. Noski, adjektibo gisa ehunka adibide atzemanen ditugu.

22.5.5c Urrundik/urrunetik bikotearekin ere gauza bera gertatzen da, urrunetik bietara erabiltzen baita, baina urrundik beti adberbioa baita: Ihardetsi zioten: Anitz leku urrunetik etorri dira zure mutilak, zure Jainko jaunaren izenean (Duvoisin); Eta Dabid bertze aldera iraganik, gelditu ondoan urrunetik mendi bizkar batean […] (Duvoisin); Hazienda haiek, urrunetik aditu balute bezala sainduaren boza jauzteka abiatu ziren kaperako alderat (M. Elizanburu).

22.5.6. Maila markak, esaera adberbialak eta bestelakoak

22.5.6a Adberbio hauek maila markak onartzen dituzte: oso hurbil, hurbilegi, hurbilago eta abar. Marka adierazkorrak ere, batzuek bederen, urrutitxo…: Horrez gainera, Etxalar urrutitxo eta bidea laburtu (Anabitarte); Horra non urrunsko bi gizon ikusten dituen: biak bizardunak (Zerbitzari).

Jatorrizko izen batzuk postposizioak hartu ondoren nolabait adberbio gisa iharturik geratu dira, eta hala erabiltzen ditugu: aurrera, gora, kanpora, barnean, behean goian, aldamenean, goiti eta abar.

22.5.6b Baditugu, bestetik, lekua adierazten duten esaera adberbialak ere. Hor sartzen dira, batetik, galdetzaileetatik sortuak: nondik nora (moduzko esanahia ere badu). Inesiboaren gainean eraikiak ditugu beste batzuk: aldapan gora, maldan goiti, maldan behera, kalean bar(re)na, kalean zehar… Horrelakoetan, adberbio horiek postposizio balioa dute, eta emankorrak dira: kalean gora, mendian gora, eskaileretan gora… Azkenean, baditugu bestelako batzuk ere: han-hemen, non edo non, nora edo hara, nondik edo handik, handik edo hemendik, gainbehera, goiti-beheiti, gorabehera, tokian-tokian, hor nonbait… Eta hor sartu behar genuke gero eta … -ago egitura ere: gero eta urrunago.

22.5.6c Lekua markatzen duten erakusleek adberbio bat eraman dezakete aposizioan, dela adberbioaren erreferentzia mugatzeko (hor goiti, han urrun…), dela gehigarri huts hura indartzeko (han bertan…). Eta postposiziodun sintagmek ere: mendian urruti…