Euskararen Gramatika

22.4.4. Maiztasuna adierazten duten adberbioak

22.4.4a Denbora adberbio batzuk maiztasuna markatzeko erabiltzen ditugu: behin, maiz (maiz aski), ardura, usu, sarri, etengabe, beti, inoiz (= noizbait), inoiz ez, sarri, sekula (= beti, baiezko perpausetan), sekula ez… Ikusten denez, horietako batzuek esanahia aldatzen dute, nolakoa den perpausa, baiezkoa edo ezezkoa: Entzun dut inoiz nik ipuin hori, eta barre onik egin ere bai berori entzunik (Zamarripa); Horiek egiten dutena ez da inoiz mugitua izango (Uriarte). Ber gauza sekula adberbioarekin ere: Sekula oroitzen naiz aldi bateko istorioaz (Etxebarne); Zu zerbitzatzeko ez zait faltako sekula borondaterik (Lazarraga). Lehenbizikoan ‘beti’ esan nahi du, eta ezezkoan, ostera, ‘inoiz ere ez’. Baldintzazkoetan ‘noizbait’ esan nahi du: Sekula Euskal Herrian krikatzen bazara pasan… (Xalbador).

22.4.4b Sarri adberbioak, lehen esan dugu, ‘berehala, gero’, eta ‘askotan’ esan nahi du. Bigarren esanahiak markatzen du maiztasuna: Sarri asko ahotan darabiltzagun “gu” eta “gutarrak” (Mitxelena).

22.4.4c Ardura ere euskaldun gehienek izen gisa erabiltzen dute, ‘erantzukizuna, kezka, interesa…’ adierazi nahi duela: Gure artean, berriz, gauza horietako ardura joan den mendean sortu zen (Mitxelena); Ez dakit, Ebroko Ur konfederazioak baitu lan horren ardura (Elizondo); Ardura berezia hartu zuen botoiak zuzen lotzen, bakoitza bere xuloan (Epaltza). Baina Iparraldean adberbio gisa ere aski erabilia da ‘maiz’, ‘askotan’… esan nahi duela: Bazterraren ederrak osagarria emaiten zion, bai eta liburuek hain ardura kentzen duten bihotzeko bakea (J. Etxepare); Ardura ikusten da munduan gizona / eta berdin andrea, kaiolatik joana (Xalbador); Hauek ardura oihan horretan zebiltzan (Etxebarne); Orok dakiguna da hori; eta bizkitartean egia hori hobekienik jakin behar genukeenek ardura ahanzten dugu (X. Arbelbide).

22.4.4d Maiz, usu, etengabe… adberbioak ere sail honetakoak dira. Azkenekotik hasteko, esan dezagun etengabe Hegoaldeko tradizioan bakarrik ageri dela, eta XX. mendekoa dela. Adjektiboa izan daiteke: Nornahik aski harrigarri deritzo [euskararen] iraute etengabe horri (Mitxelena). Adberbio gisa etengabean, etengabeki eta etengaberik ere ageri dira haren ondoan: Etengabe zegoen mutil haiengatik zer esana (Agirre); Elur eta elur; elurra, etengabean (Lizardi); Egun guztian eten barik zarataka (F. Bilbao); Holaxe dihardu etengabeki parafrasetzaileak bere azalpenetan (Kintana). Gaurko literaturan hedatua da.

Maiz arrunta da gipuzkeraz, nafarreraz eta Iparraldean (salbu zubereraz). Bizkaieraz aise gutxiago. ‘Askotan’ esan nahi du: Maiz behar da konfesatu (Axular). Konparazio atzizkiak har ditzake (maizena, maizegi): Zure eskea maiza da, maizegi (Maurice Harriet); Baina ikasle hauek elkarren artean maizegi erdaraz dihardute (Salaburu). Beste adberbio batzuk, edo atzizki batzuk ere har ditzake inguruan, ñabardurak ezarriz esanahiari: maiz asko, maiz aski, maizkara, maizenik, maiztxe, maiztxeago eta abar.

Usu Iparraldekoa eta goi-nafarrerakoa da. XX. mendean hasten dira Hegoaldeko idazle batzuk ere erabiltzen. Adjektiboa izan daiteke: Bere garaian usuago eta arruntagoa zelako (Mitxelena). Adberbioa delarik ‘anitz aldiz, askotan…’, esan nahi du: Urrundu nintzen herri alderat, itzuliz usu begiak (J. B. Elizanburu); Euskaraz usuegi idatzi ez zuelarik (Mitxelena).

22.4.4e Maiztasuna adierazten dute anitzetan, zenbaitetan, batzuetan, gehienetan, gutxitan, sarritan, bi aldiz, lau aldiz… gisako sintagma adberbialek.

22.4.4f Bide izenetik eratorritako bider erabili izan da Hegoaldeko tradizioan. Zenbatzaileekin: bi bider, hiru bider…, hainbeste bider, zenbat bider eta abar. Aritmetikan ere bai: bi bider lau berdin zortzi (2 x 4 = 8). Batzuetan -ago konparazio atzizkia har dezake ondoan duen adjektiboak: Bi bider gehiago behar genuen (Zaitegi); Zeruak eta lurrak baino mila bider ederrago dena (J. J. Mogel).

22.4.4g Atzizki bidez eratorritako eta denbora adierazten duten adberbioak ere badira: urteka, igandeka, asteka, igandero, urtero, orduero eta abar.