Euskararen Gramatika

21.10.3.3. Etxearen ondoan / etxe ondoan gisako sintagmak

21.10.3.3a Orain arte aipatu ditugun egituretan, osagarri gisa ez da beti IS genitiboa agertzen, etxearen inguruan sintagman bezala, IS soila baizik, genitibo markarik gabe: etxe ondoan; etxe inguruan; bide ondoan; mendi gainean… Hori gertatzen da ‘leku’ adiera duten askorekin (de Rijk 2008: 69 eta hur.): aldean, aldera, aldetik, artean, artetik, aurrean, atzean, azpian, erdian, ertzean, gainean, gibelean, inguruan, ondoan, ostean… eta abar. Etxe aurrean, leiho atzean, arbola artean, iturri inguruan bezalakoei begiratzen badiegu, pentsa liteke hauen barne-egitura izen elkartuena bera dela: etxe-ondo-an, arbola-arte-an, iturri-inguru-an… Mahai-gain izen elkartutzat hartzen bada, mahai gainean sintagmako gainean hori postposizio dela esatea zalantzagarria izan liteke. Gramatika honetan ere hitz elkartuak aztertzean, atal berezia eskaini diegu hitzaurre moduko izen elkartuei, hau da, leku/denborazko mugakizuna dutenei (§ 7.2.2.3g). Baina izen elkartuak ote dira benetan? Itxura batean hala dirudite. Hala ere, hiztunak desberdin sentitzen ditu, adibidez, Trenbide berria egingo dute (trenbide hitz batean idatzita) eta Tren bidez bidali moduko bat (Hitz-Elkarketa/4: 26-27). Edo Esnegaina ez dut gustuko eta Esne gainean euli bat aurkitu dut. Edo gauza bera al dira arbolartean eta arbola artean?

21.10.3.3b Bada beste diferentzia bat ere, solasgai ditugun esamolde hauen sintaxia ukitzen duena. Izen elkartuaren burua eskuineko osagaia izan ohi da euskaraz: zezen plaza ez da zezen bat, plaza bat baizik, nola-halako plaza bat. Bestalde, egitura honetan (benetan izen elkartu denean) ezkerrean ezar daitezkeen izenlagun, zenbatzaile eta osagarriek osorik besarkatzen dute izen elkartua, eta izen elkartuaren buruari dagozkio bereziki. Esaterako, Gipuzkoako zezen plazak itxi egingo dituzte edo Mirenen liburu dendak atseginak dira diogunean, ez gara ari Gipuzkoako zezenez, edo Mirenen liburuez. Izatekotan ere, Gipuzkoako plazak izango ditugu hizpide edo Mirenen dendak. Aldiz, PStzat eman ditugun egiturez ari garenean, alderantziz gertatzen dela dirudi: gure etxe ondoan diogunean ‘gure etxeaz’ ari gara nolabait eta ez hainbeste, ‘gure ondoaz’. Alegia, gure etxe ondoan = [[gure etxe ] ondoan]] = [[gure etxearen] ondoan]. Baina Azpeitiko zezen plazan = [_PS [_PS Azpeitiko [_IS zezen plaza] ] -n] ≠ *[_PS [_PS [_IS Azpeitiko zezen] plaza] -n].

21.10.3.3c Ohiko izen elkartuen aurrean bageunde, egitura bera dutela aitortu beharko genuke: [_PS [_PS Azpeitiko [_I zezen plaza]] -n] eta [_PS [_DS gure [_I etxe ondo]] -an]. Baina orduan ez da oso ondo ulertzen nolatan, gure etxe ondoan sintagmaren ohiko irakurketan, gure izenlaguna etxe-ri dagokion, eta ez etxe ondo-ri. Aldiz, Azpeitiko, zezen plaza-ri dagokio, plaza-ri alegia, ez zezen-i. Kasu honetan ezina da perpaus hori honela interpretatzea: * [[Azpeitiko zezen] plazan]].

Hortaz, etxe ondoan eta etxearen ondoan baliokide egokitzat eman badaitezke, horrek adierazten digu kasu batean (zezen plaza modukoetan) ohiko izen elkartu direla, baina etxe ondo ez hainbeste. Hemen lehenbizi [ondo-an] bera finkatu da, nonbait, eta gero [gure etxearen [ondoan]] sintagmako genitibo marka ezabatu dela pentsa genezake: [gure etxearen [ondoan]] > [gure etxearen [ondoan]]. Pentsa liteke ondoan postposizioak genitiboa gobernatzen segitzen duela, nahiz eta zenbait baldintzatan, determinatzailea eta genitiboaren marka ezabatuak gerta daitezkeen: [gure etxearen [ondoan]] > [gure etxe [ondoan]]. Hain zuzen, gugan/guregan, gugatik/guregatik bikoteak ditugun bezala. Hauetan, hain zuzen, -gan, -gatik eta abar postposiziotzat hartzen ditugu. Ondoan ere bai, horrenbestez. Gramatikalizazioa azken muturreraino eramana izan dela esan nahi du horrek.

Ondo, aurre, gain eta holako kokapen izenak erlaziozko izenak direnez, eduki abstraktu samarra dute eta horrek esplikatuko luke hemen aipatu den gramatikalizazio edo berregituratze prozesu hori. Hala ere, DS genitiboa nahitaezkoa da determinatzailea erakuslea denean: Etxe horren aurrean ikusi genuen elkar lehen aldiz. Beste batzuetan, berriz, zalantza egin daiteke DS genitiboa ala IS den zuzenena. Zure etxe inguruan ikusi nituen edo Zure etxe gaineko apartamentua alokatu nahi dut lasai asko esan eta idazten ditugu, nahiz etxe jakin batez, ‘zure etxeaz’ ari garen. Baina berdin esan al daiteke Frantziako muga inguruan tabako denda asko dago? Ala egokiago da Frantziako mugaren inguruan tabako denda asko dago? Gaurko hedabideetan badira lehen adibidearen egiturakoak: Palestinarrek Egiptoko muga ondoan Israelgo Armadak duen behaketa dorre bati tiro egin zioten (Berria); Mexiko eta Tucsonen (Arizona) arteko muga inguruan (Berria). Azken batean, sintaxiaren eta hitz elkarketaren mugakoak dira hauek guztiak (Odriozola 2004b) eta ez da erraza erantzun bat eta bakarra ematea.