Euskararen Gramatika

21.10. Postposizio askeak

21.10.1. Postposizio itsatsiak eta askeak

21.10.1a Orain arte hizpide izan ditugun PSek konplexutasun desberdina erakutsi digute: alde batetik, esku (ezkerr)az, etxe(berri)an, buruetatik… moduko PS ‘ohikoak’ izan ditugu aztergai: [_PS esku (ezker)-a -Z] / [_PS etxe (berri)-a -N] / [_PS buru-(e-ta) -TIK]… Hauen aldamenean beste honako hauek ikusi ditugu: [_PS eskua {-RE-KI-N / -GA-Z}] / [_PS andrea -REN-GA-N] / [andrea -(REN)-GA-N-A] / [_PS etxe (berri)-a (-REN)-GA-TIK]… Batzuk zein besteak sintagmaren azken osagaiari itsatsirik ikusi ditugu: ama-ren-ga-tik < [_PS [_DS ama] -(ren)-GATIK]; lanpostu tentagarri horren-ga-tik < [_PS [_DS [_DS lanpostu tentagarri hor-] -en] -GATIK]. Denak ere postposizioak eta postposizio itsatsiak direla esan dugu (§ 19.2).

21.10.1b Beste batzuetan, ordea, postposizo askeak ditugu sintagmaren buruan (§ 19.3): {Irrati(aren) bidez / irratiari esker} (cf. irratiagatik); Zure erruz zigortu naute (cf. zuregatik); Hilerriaren atzean (cf. hilerrian); Epailearen baitan / epailearengan… Sintagmok modu bertsuan aztertzeko arazorik ez da. Alegia, -tik bezala, -gatik, eta hau bezala, erruz, esaterako, modu bertsuan analizatzen ahal dira. Eta, funtsean, basoan zehar bezalako sintagmak ere bai: [_PS [_PS basoan] [_P zehar]].

Hau da, postposizio askeek (bide-z, bitarte-z, buru-z, erru-z, gain-ean, ondo-ren, arte-an, arabera (< arau-era)) zein itsatsiek (-gan, -gatik, -gana…) zeregin bera betetzen dute, jatorria gorabehera. Zuregatik, dena batera idazten dugu, ordea, eta zure erruz idatzi behar dela esaten zaigu, bitan banaturik. Batzuk itsatsiak dira, besteak askeak. Noski, bereizketa hau, batez ere idazkerari dagokio. Ez dago idazkeraz aparte alde handirik bien artean.

21.10.1c Hortaz, postposizio batzuk (-n, -z, -tik…) soilak eta itsatsiak dira. Beste batzuk (-re(n)-ga-tik, -re-ki-n, -re(n)tzat…) konplexuak eta itsatsiak. Eta azkenik, postposizio askeak izango ditugu: baitan (gure baitan); erruz (gure erruz); kontra (denen kontra); aurrean (zure aurrean). Postposizio itsatsiak (semea(ren)gan, zu(re)gatik eta abar) hitz bakarrean ematen ditugu. Aldiz, semearen erruz, edo semea(ren) baitan, bi hitzetan ematen ditugu: -gatik edo -gan ez bezala, erruz, bitartez, baitan… hitz askeak dira eta bereiz idazten ditugu. Horregatik, hiztegietan agertu ohi dira, -gatik, -kin eta abar ez bezala. Hauei, morfema itsatsiak izaki, ez zaie sarrera berezirik esleitzen hiztegietan, gramatikaren alorrerako uzten dira (§ 19.3).

21.10.1d Kapitulu honen zatirik handiena postposizio itsatsiei eskaini ondoren, postposizio askeez ariko gara orain: arabera, artean, baitan, baitarik, bitartez, bidez, gabe, erruz eta abar izango ditugu mintzagai. Hauetako batzuk, hala ere, ohiko adberbio gisa ere erabil daitezke (§ 22.2.4.2): Artean dendak zabalik zeuden vs Gure artean geldi dadila. Ohiko kategorizazioetan, lehenbiziko artean denbora adberbiotzat hartzen da eta bigarrena postposiziotzat.

21.10.2. Ohiko adberbioen gainean eraikitako postposizio askeak

21.10.2a Ohiko adberbio batzuek parte har dezakete holako egituretan, hau da, sintagmaburu izan daitezke: alde, fabore, inguru, kontra… adberbiotzat hartu ohi dira, nahiz eta batzuk jatorriz izenak diren.

21.10.2b Adberbio kategoriako PS aske horien osagarria izan daiteke IS soila, datibo sintagma, AdbS, genitibo sintagma, baina baita beste PS bat ere. Batzuek osagarri gisa genitiboa edo datiboa eskatzen dute: NIRE kontra mintzatu ziren; HORMARI kontra bermatu zen; ZURE alde borrokatuko dugu…

Beste batzuek, ostera, DS soila hartzen dute osagarri, absolutiboa, alegia: {Larunbata arte / bihar arte} ez dira etorriko; Bi urte barru lizentziatuko naiz; Ehun mila lagun inguru elkartu ziren. Larunbata eta ehun mila lagun osagaiak IS soilak dira. Arte eta barru, berriz, adberbiozko postposizioak: [_PS [_ds larunbat-a] -arte] > larunbata arte. Arte-ren osagarria beste adberbio bat ere izan daiteke: bihar arte, gero arte… PS konplexuagoak ere bai: igandera arte; egun handira arte. Eta baita IS bat ere: igande arte nahiz igandea arte (§ 21.10.5).

21.10.2c Arestian aurreratu dugun bezala, barrena, behera, gora, zehar… adberbioak sintagmaburu izan daitezke eta osagarritzat beste PS bat eskatu: Kalean gora joan ziren; Tolosan barrena ibili ginen; Bilbora bidean izan zen ezbeharra. Zehar, barrena, gora, bidean… sintagmaburuak direla pentsa daiteke eta osagarritzat beste PS bat hautatzen dutela: [_PS [_PS Bilbora] bidean]; [_PS [_PS Tolosan] barrena]. Lehengoekin alderatuta, diferentzia bakarra osagarrian dago, orain, beste PS bat baitugu: kalean inesiboa, Bilbora adlatiboa, adibidez. Hauen egitura zein datekeen aztertzen hasi beharrik ez da, arbola(ren) gainera eta arbolan gora moduko sintagmek adiera desberdina dutela onartzeko: arbolaren osagaia gainera adberbioaren osagarria izango da. Bigarrenean, aldiz, gora joan predikatua izango genuke lehenbizi eta honen adjuntu edo litzateke arbolan. Alegia, gora joan, eta gero, gora joate honen zehaztapen gisa, arbolan osagaia. Adberbio hauetatik batzuk kokapen izena dute oinarrian: goi > gora, behe > behera (§ 21.10.3).

21.10.2d Beraz, ‘ohiko adberbio’ deitzen ditugun hauek AdbSaren buru izan daitezke, osagarriarekin edo gabe: aparte, gero, gain(era)… [_PS (Mundutik) aparte]; [_PS (Kalean) behera]; [_PS Atzoz gero]; [_PS (Olioaz) gainera]… Hauen egitura honakoa da: [_PS [_PS … -Z] {GERO / GAINERA / APARTE}]. Aparte-ren kasuan, instrumentala ez ezik, [… -TIK] ablatiboa ere hautatzen du osagarri gisa. Orduan, lekuzko adiera nagusitzen da, nonbait: Mugimendu horretatik aparte ibili da maiz. Beste postposizio aske batzuek ere osagarri mota bat baino gehiago onartzen dute (§ 21.10.5).

21.10.3. Kokapen izenez eraikitako postposizio askeak (aurrean, gainera, ondotik…)

21.10.3.1. Kokapen izenak

21.10.3.1a Postposizio askeen artean multzo berezia osatzen dute kokapen erlatiboa adierazten duten izenek —albo, alde, atze, aurre, azpi, barne, barru, ertz, gain, inguru, ondo…—, leku/denborazko postposizio itsatsi konplexuak sortzen dituztenek: aldean, aurrean, barruan, atzera, gainera, ondora, ingurutik… Ugaria da hauen saila. Adibidez, Mahaian utzi zituen giltzak esaten dugun bezala, mahaiaren gainean ere esan dezakegu. Bai batean zein bestean, buru bera aurkitzen dugu funtsean, -n inesiboa. Esanahiaren aldetik ere, nolabait non? galderari erantzuten diotela onartzen ahal dugu: Non utzi zituen giltzak? Horrenbestez, denek ‘nontasuna’ adierazten dutenez, inesiboak dira, lokatiboak.

Azpi edo gain izentzat hartzeko arazorik ez dago, ezkerrean lagun duen genitiboak erakusten duenez. Inesiboaz gainerako beste elementu horiek ematen diote bakoitzari bere ñabardura edo zehaztasuna. Oinarrizko inesiboari leku/erlaziozko izen bat gehitu zaio: gainean, ondoan, artean, inguruan… Hauetan denetan, berez IS bat zena (mahaiaren {gain-a, ondo-a, inguru-a…}) berregituratu egin da: ISaren parte ziren osagai horiek -n inesiboak nolabait ‘xurgatu’ egin ditu, dena postposizio konplexu bihurtuz: gainean, ondoan, inguruan…; -gan-en osagai den -ga-ri ere beste horrenbeste gertatu bide zaio.

Inesiboaz gain, -ra adlatiboa edo -tik ablatiboa nahiz -ko ere har ditzakete kokapen izenak oinarri dituzten postposizio askeek: mahai gainera, mahai gainetik, mahai gaineko; kale ertzean, kale ertzetik, kale ertzeko; etxe ondoan, etxe ondora, etxe ondotik, etxe ondoko…

21.10.3.1b Izen hauetatik batzuek (aurre, hurbil, urrun…), bestalde, lekua nahiz denbora adieraz dezakete. Bi interpretazio izan daitezke: Handik aurrera ezin zara pasatu (lekua) / Handik aurrera ez ikusiarena egiten zuen (denbora).

21.10.3.1c Hortaz, bai -n, bai -gan, bai ondoan, bai inguruan edo artean, denak postposiziotzat har ditzakegu, batzuk soilagoak, besteak konplexuagoak, eta denek non? galderari erantzuten diote. Hots: inesiboak dira (hemen eta hor diren bezala, adibidez). Jakina, hemen egiten dugun analisia eztabaidagarria izan daiteke. Batek pentsa dezake Etxearen aurrean aurkitu dut diogunean eta Etxearen irudian jarri nituen begiak diogunean, bi sintagmak taxu berekoak direla. Hala ere, aurrean oso-osorik adberbiotzat hartzea bidezko dirudi, baina irudian, ez hainbeste. Jatorriz taxu bereko egiturak direla onartuta ere, bada aldea. Leku/denborazko erlazio bat adierazten duten izenak, denboraren poderioz gramatikalizatu egin direla esan ohi da, hemen (< hau-n) edo hara (< har-a) bezalako adberbioekin gertatu bide den bezala.

21.10.3.1d Zure baita-n, aitaren-ga-n, jende guztia-re-ki-n, jende zintzoa-ren alde, mendia-n behera, mendi-ra-ino, lanaren bitarte-z eta abar, denak modu bertsuan aztertzeko aukera ematen da horrela. Denak PS direla esaten dugu: buruak (-ra adlatiboak esaterako) osagarri bat hautatzen du (goi edo behe adibidez) eta PS bat eratzen: gora, behera… Hau, bere aldetik, sintagma buru bihurtzen da eta osagarritzat beste PS bat har dezake ([mendian] adibidez), beste PS konplexuago bat eratuz: [[mendian] GORA]. Baina gaurko euskaldunak ondoan, ondora, ondoraino… osagai bakartzat onartuko luke, -gan, -gana edo -ganaino bezalaxe. Hortaz, zenbait postposizio jatorrian izen baten gainean eratuak dira (ondo-an, albo-an, gain-ean; erru-z, bide-z, bitarte-z; arabera (< arau-(e)ra…). Deskripzioaren ikuspegitik eta etimologiari behar baino jaramon gehiagorik egin gabe, hautatu dugun bideak balio dezake euskaraz gauzak une honetan nola diren hobeto ulertzeko eta ikusteko. Adberbio edo postposizio sintagma hauek modu bertsuan lan egiten dute.

21.10.3.2. Gora, behera vs gainera, azpira

21.10.3.2a Hala ere, badira aldeak kokapen izenen artean. Izan ere, aurrean, gainean, azpian… modukoak osagarri bat dutela ulertzen dira: zerbaiten {aurrean/gainean/azpian…}, zerbaiten aurreko, gaineko, azpiko… beste zerbaiti erreferentzia eginez, alegia; erlaziozko izenak dira (Artiagoitia 2011).

21.10.3.2b Baina badira beste adberbio batzuk, berez izen baten gainean eraikiak izan arren modu absolutuan edo ulertzen ditugunak: gora joan da, behean bizi da eta abar, baina ez *arbolaren gora igo da, *zubiaren behean bizi da (cf. arbola(ren) gainera igo da; zubi(aren) azpian / zubipean bizi da). Batzuek genitiborik ez dute onartzen normalean: gaina zerbaiten gaina da, goia, berriz, goia da eta kito. Hala ere, gure behean modukoak ageri dira testuetan bakanka bada ere. Erabilera hori ez da ohikoa. Gora, behera, bere kasa, adberbioak dira, baina ez dute osagarririk onartzen. Aldiz, aurrera adberbioa erabil daiteke modu absolutuan (egin aurrera, neskak!). Baita ohiko postposizioen moduan ere: Epailearen aurrera eraman dituzte. Baina bestelako PS batzuetan parte har dezakete: kalean gora, errekan behera.

21.10.3.3. Etxearen ondoan / etxe ondoan gisako sintagmak

21.10.3.3a Orain arte aipatu ditugun egituretan, osagarri gisa ez da beti IS genitiboa agertzen, etxearen inguruan sintagman bezala, IS soila baizik, genitibo markarik gabe: etxe ondoan; etxe inguruan; bide ondoan; mendi gainean… Hori gertatzen da ‘leku’ adiera duten askorekin (de Rijk 2008: 69 eta hur.): aldean, aldera, aldetik, artean, artetik, aurrean, atzean, azpian, erdian, ertzean, gainean, gibelean, inguruan, ondoan, ostean… eta abar. Etxe aurrean, leiho atzean, arbola artean, iturri inguruan bezalakoei begiratzen badiegu, pentsa liteke hauen barne-egitura izen elkartuena bera dela: etxe-ondo-an, arbola-arte-an, iturri-inguru-an… Mahai-gain izen elkartutzat hartzen bada, mahai gainean sintagmako gainean hori postposizio dela esatea zalantzagarria izan liteke. Gramatika honetan ere hitz elkartuak aztertzean, atal berezia eskaini diegu hitzaurre moduko izen elkartuei, hau da, leku/denborazko mugakizuna dutenei (§ 7.2.2.3g). Baina izen elkartuak ote dira benetan? Itxura batean hala dirudite. Hala ere, hiztunak desberdin sentitzen ditu, adibidez, Trenbide berria egingo dute (trenbide hitz batean idatzita) eta Tren bidez bidali moduko bat (Hitz-Elkarketa/4: 26-27). Edo Esnegaina ez dut gustuko eta Esne gainean euli bat aurkitu dut. Edo gauza bera al dira arbolartean eta arbola artean?

21.10.3.3b Bada beste diferentzia bat ere, solasgai ditugun esamolde hauen sintaxia ukitzen duena. Izen elkartuaren burua eskuineko osagaia izan ohi da euskaraz: zezen plaza ez da zezen bat, plaza bat baizik, nola-halako plaza bat. Bestalde, egitura honetan (benetan izen elkartu denean) ezkerrean ezar daitezkeen izenlagun, zenbatzaile eta osagarriek osorik besarkatzen dute izen elkartua, eta izen elkartuaren buruari dagozkio bereziki. Esaterako, Gipuzkoako zezen plazak itxi egingo dituzte edo Mirenen liburu dendak atseginak dira diogunean, ez gara ari Gipuzkoako zezenez, edo Mirenen liburuez. Izatekotan ere, Gipuzkoako plazak izango ditugu hizpide edo Mirenen dendak. Aldiz, PStzat eman ditugun egiturez ari garenean, alderantziz gertatzen dela dirudi: gure etxe ondoan diogunean ‘gure etxeaz’ ari gara nolabait eta ez hainbeste, ‘gure ondoaz’. Alegia, gure etxe ondoan = [[gure etxe ] ondoan]] = [[gure etxearen] ondoan]. Baina Azpeitiko zezen plazan = [_PS [_PS Azpeitiko [_IS zezen plaza] ] -n] ≠ *[_PS [_PS [_IS Azpeitiko zezen] plaza] -n].

21.10.3.3c Ohiko izen elkartuen aurrean bageunde, egitura bera dutela aitortu beharko genuke: [_PS [_PS Azpeitiko [_I zezen plaza]] -n] eta [_PS [_DS gure [_I etxe ondo]] -an]. Baina orduan ez da oso ondo ulertzen nolatan, gure etxe ondoan sintagmaren ohiko irakurketan, gure izenlaguna etxe-ri dagokion, eta ez etxe ondo-ri. Aldiz, Azpeitiko, zezen plaza-ri dagokio, plaza-ri alegia, ez zezen-i. Kasu honetan ezina da perpaus hori honela interpretatzea: * [[Azpeitiko zezen] plazan]].

Hortaz, etxe ondoan eta etxearen ondoan baliokide egokitzat eman badaitezke, horrek adierazten digu kasu batean (zezen plaza modukoetan) ohiko izen elkartu direla, baina etxe ondo ez hainbeste. Hemen lehenbizi [ondo-an] bera finkatu da, nonbait, eta gero [gure etxearen [ondoan]] sintagmako genitibo marka ezabatu dela pentsa genezake: [gure etxearen [ondoan]] > [gure etxearen [ondoan]]. Pentsa liteke ondoan postposizioak genitiboa gobernatzen segitzen duela, nahiz eta zenbait baldintzatan, determinatzailea eta genitiboaren marka ezabatuak gerta daitezkeen: [gure etxearen [ondoan]] > [gure etxe [ondoan]]. Hain zuzen, gugan/guregan, gugatik/guregatik bikoteak ditugun bezala. Hauetan, hain zuzen, -gan, -gatik eta abar postposiziotzat hartzen ditugu. Ondoan ere bai, horrenbestez. Gramatikalizazioa azken muturreraino eramana izan dela esan nahi du horrek.

Ondo, aurre, gain eta holako kokapen izenak erlaziozko izenak direnez, eduki abstraktu samarra dute eta horrek esplikatuko luke hemen aipatu den gramatikalizazio edo berregituratze prozesu hori. Hala ere, DS genitiboa nahitaezkoa da determinatzailea erakuslea denean: Etxe horren aurrean ikusi genuen elkar lehen aldiz. Beste batzuetan, berriz, zalantza egin daiteke DS genitiboa ala IS den zuzenena. Zure etxe inguruan ikusi nituen edo Zure etxe gaineko apartamentua alokatu nahi dut lasai asko esan eta idazten ditugu, nahiz etxe jakin batez, ‘zure etxeaz’ ari garen. Baina berdin esan al daiteke Frantziako muga inguruan tabako denda asko dago? Ala egokiago da Frantziako mugaren inguruan tabako denda asko dago? Gaurko hedabideetan badira lehen adibidearen egiturakoak: Palestinarrek Egiptoko muga ondoan Israelgo Armadak duen behaketa dorre bati tiro egin zioten (Berria); Mexiko eta Tucsonen (Arizona) arteko muga inguruan (Berria). Azken batean, sintaxiaren eta hitz elkarketaren mugakoak dira hauek guztiak (Odriozola 2004b) eta ez da erraza erantzun bat eta bakarra ematea.

21.10.4. Instrumentala buru duten postposizio askeak (erruz, bidez, ondorioz…)

21.10.4a Beste postposizio batzuk ere badira kokapen espaziala ez bestelako kontzeptuei bide ematen dietenak, instrumentalak adibidez: erruz, bidez, bitartez, ondorioz… Denak izen bat barnean eta honen eskuinean, buru gisa, instrumentala daramatenak. Izen horiek (erru, bide, bitarte…) -z instrumental soilaren adiera zehaztera datoz. Postaz bidali edo posta bidez bidali paretsukoak dira, morfologiari dagokionez ere, eta berdin: [… -en iritzi-z], [… -en orde-z], [… -en parte-z], [… -en uste-z] eta abar.

Baina gorago aipatu dugunez (§ 21.6.1), instrumental hauek mugatzailerik gabe erabiltzen dira (partez/*parteaz; ustez/*usteaz…). Holakoen mugagabetasunaren berri emateko, onartu dugu adberbio edo postposizio eratorritzat hartzea litzatekeela biderik sinpleena eta, beharbada, zuzenena. Hori zilegi bada, jakina, barnean izen bat duten postposizioak izango lirateke, izen batetik eratorriak: buruz ikasi; erruz edan; kontuz gidatu.

21.10.4b Horrenbestez, instrumental soila buru duten PSak izan ditzakegu: [_PS Andreaz] ez da fidatzen ([_PS [_DS andre-a] [_P -z]]). Eta baita instrumentalaz gainera, ‘tarteko’ izen baten laguntzaz postposizio konplexuagoa dutenak ere. Adibidez: Alkoholaren erruz galdu zuen lana ([_PS [_DS alkoholaren] [_P erru-z]]). Adibide hauetan guztietan burua instrumentala da, baina leku/denborazko postposizioekin gertatzen den bezala, hemen ere gramatikalizazio prozesu bat gertatu bide da: izenak (erru, bitarte, ondorio…) eta instrumentalak bat eginez adberbio edo postposizio konplexu bat (erruz, bitartez, ondorioz…) sortzen dela onar genezake. Eta hau onartuta, sintagma osoa PS izango da, barnean osagarri gisa genitiboa duena.

21.10.5. Postposizio askeen zerrenda bat

21.10.5a Ondoko taulan postposizio aske nagusiak bilduko ditugu. Hauek, gehienetan, izen batez eta postposizio ‘itsatsi’ batez osatutako PSak dira, aurreko puntuetan ikusi bezala (§ 21.10.3, § 21.10.4): aldera < alde-ra; artean < arte-an; behera < behe-ra; bidez < bide-z; bitartez < bitarte-z; erruz < erru-z; lepotik < lepo-tik…

21.10.5b Postposizio hauen izaera eta bilakaera eta gramatikalizazio maila desberdina gogoan badugu, erraz ulertzen ahalko dugu zerrenda osorik ezin eman daitekeela. Gramatikalizazio bidea ere aurreratuagoa edo atzeratuagoa egon daiteke. Horrela, zenbait postposizioren estatusa ere eztabaidagarria gerta liteke. Villasantek (1978: 47-108), esaterako, guk hemen ematen dugun baino zerrenda luzeagoa ematen du. Postposizio askeek, zalantzarik gabe, gramatikalizazioaz gogoeta egitera garamatzate. Zerrenda honek gogoeta hori pizteko baliagarri izan nahi du.

Ondoko taulan, lehen zutabean postposizioak zerrendaturik ematen ditugu, PS konplexu hauen buru izango direnak alegia. Bigarrenean, buruak hautatzen duen osagarri mota. Hirugarren zutabean, berriz, adibide batzuk. Adibide gehiago nahi dituenak, edo kontraadibideak, eskura ditu sarean hainbat corpus eta hiztegi, gauzak argitzen lagunduko diotenak.