Euskararen Gramatika

21.8.5. Zenbatzaile sintagmak -KOren osagarri

21.8.5a Zenbatzaile sintagmak ere izan daitezke -koren osagarri: bost metro (luze)ko horma (< bost metro (luze) den horma); bost urteko iloba (< bost urte dituen iloba). Sintagma hauen osaera argi dago zein den. Inesiboaren eta abarren beharrik ez dugu orain ere: [_IS [_PS [_DS bost urte] -ko] iloba].

21.8.5b Batean kopurua adierazteko zenbatzaileaz nahiz mugatzaile pluralaz baliatzen gara, edo biak balia daitezke: bost zaku (mugagabea) vs (bost) zakuak (mugatu plurala). IS hauek leku/denborazko PSen osagai direnean -ta- artizkia agertuko zaigu (§ 19.5.2): bost zakutan (-mug.) / bost zakuetan (+mug./+pl.); bere bi enpresatan (-mug.) / bere bi enpresetan (+mug./+pl.)… Zakuak, enpresak, gauza diskretuak dira: zaku bat, bi… bost; enpresa bat, bi…; -korekin agertzen direnean ere horrelaxe gertatuko da: bost zakutako (-mug.) / bost zakuetako (+mug./+pl.); bere bi enpresatako (-mug.) / bere bi enpresetako (+mug./+pl.).

21.8.5c Aldiz, neurriak adierazten ditugunean (bost kilometro, hamar urte, bi kilo…), kilometro, urte, kilo izenak ez ditugu nahitaez izaki diskretutzat hartzen: neurri izenekin, maiz, kopuru osoa hartzen da kontuan. Ez gara ari kilometro bakoitza zenbatzen. Bost arbola diogunean, berriz, bost arbola bereziz ari gara, ez neurri batez. Kontua da, neurriez ari garenean, holako sintagmak mugatu singular gisa eman daitezkeela: Bost kilometroan ez dugu inor aurkitu; Hamar urtean eraiki zuten katedrala. ‘Bost kilometroko tartea’ edo ‘hamar urte irauten duen epea’ edo antzeko zerbait esango bagenu bezala.

21.8.5d PSetatik kanpo ere, badira holakoak, kopuruak, prezioak eta abar adierazi nahi direnean: Bost urte ibili zen Argentinan; Bi kilometro ditu zubi honek. Kontua da holakoek -korekin ageri direnean, forma berari eusten ahal zaiola, -ta- artizkia baliatu gabe, singularra balitz bezala, alegia: bost urteko ibilaldia < bost urte + -ko (cf. bost urte iraun zuen ibilaldia); mila euroko bidaia < mila euro + -ko (cf. mila euro balio duen bidaia); lau hankako mahaia < lau hanka + -ko (cf. lau hanka dituen mahaia). Zenbait euskalkitan, hala ere, gauzak ohiko moduan ematen dira: bost urtetako ibilaldia; bi kilometrotako bidea; mila eurotako bidaia…

21.8.5e Gauzak horrela, erraz ulertzen da honako hiru esamolde hauen arteko diferentzia, eta samurra da erantzutea sor daitekeen zalantzari ere: hamar urteko ardoa (hamar urte-ko) ≠ hamar urtetako ardoa (hamar urtetan-ko) ≠ hamar urteetako ardoa (hamar urteetan] -ko). Batean ardoaren ‘adinari’ egiten zaio erreferentzia, bestean hamar urtetako ardoa daukat ‘hamar urte jakinetako ardoa’, eta azken hamar urteetako ardoa, berriz, hamar urteetan edo urte hauetan… egindako ardoa izan liteke.

21.8.5f Honako hauetan ere lehengo egitura bera dugula pentsa liteke: {bi urte / hogei euro / lau hanka} -ko. Kontuan izanik -ko buruak maizenik beste AdbS edo PS bat hartzen duela osagarritzat, pentsatzekoa da holakoetan ere horrela direla gauzak: Bost urte iraun zuen gerrak > bost urte-ko gerra; Hogei minutu egon naiz zain > hogei minutuko egonaldia. Horrenbestez, hemen ere honako egitura izango genuke: [_PS [_PS [_DS {bost urte / hogei minutu / lau urte…}] [_P Ø] -KO]].

21.8.5g Zalantzak gorabehera, tartean zenbatzaile numerala dugunean, gauzak erraz konpon daitezke: lau urteko lana ≠ lau urtetako lana ≠ lau urteetako lana. Arazoa pixka bat korapilatsuagoa gertatzen da zenbatzailea zehatza (numerala) ez denean: asko, batzuk, zenbait… Baina hauetan ere, -koren osagarri gisa inesiboa dugun ala ZenbS soila dugun kontuan hartzeak lagun diezaguke: a) Urte askotako lanak daude bilduak hemen (cf. urte askotan egindako lana(k)); b) Urte asko(ta)ko etxea erre da (cf. urte asko zituen etxea); c) Indar askoko potajia da Ernaniko eltzekondo (Txirrita) (cf. indar asko duen potajea). Hauen azpian zer dagokeen kontuan hartuz gero, arazorik ez. Dena dela, batzuk, zenbait, aski, eta holako zenbatzaile zehaztugabeekin nekeza da -ta-rik gabeko formak baliatzea. Bestalde, holako sintagmek, maiz, helburua edo adierazten dute.

21.8.5h Beste -ko bat ere bada, balio banakaria edo distributiboa duena: [_PS … -KO]. Adibidez: Hausten zuen plater bakoitzeko euro bat kentzen zioten; Zinegotzi bat jarriko dute batzorde bakoitzeko; Herri honetan hamabost taberna daude mila biztanleko. Kuantifikazio modu bat da: ‘zenbat plater, hainbat euro’; ‘zenbat batzorde, hainbat zinegotzi’ edo ‘zenbat biztanle, hainbat taberna’. Banakari deitu ditugu, hori baita duten adiera, zer proportziotan banatzen diren kopuruak alegia: ‘kilo bakoitzeko honenbeste emango dizut’, ‘talde bakoitzeko zinegotzi bat’, ‘euro bat, hautsitako plater bakoitzeko’ eta abar. Beraz, -ko destinatibotik oso gertu dago hau ere: hamabost taberna mila biztanleko esaten ahal den bezala, mila biztanlerentzat hamabost taberna esatea ez da urrunegi joatea. Zenbatzaileak aztertzean ikusi ditugun zenbatzaile distributiboen (-na atzizkia erantsiz sortzen ditugunen) oso antzeko balioa du -ko honek (§ 16.2.14).

Ehunekoak ematen ditugunean ere, egitura banakari edo distributiboaz baliatu ohi gara: Irabazien ehuneko bost (% 5) emango dizu bankuak, ‘ehun irabazi bankuak, zuri bost eman’ alegia. Egitura banakari honetan hiru osagai ageri dira: aditz bat (kendu, adibidez), zenbatzaile sintagma bat (euro bat) eta PS banakaria (hausten zuen plater bakoitzeko): [_PS Hausten zuen plater bakoitzeko] [_IS euro bat] [_A kentzen zioten].