Euskararen Gramatika
21.8.2. -KO postposizioa, inesiboa osagarri duela: [PS [PS … -N] -KO]
21.8.2. -KO postposizioa, inesiboa osagarri duela: [PS [PS … -N] -KO]
21.8.2a Teilatuko katua edo atzoko bilera diogunean, teilatu-ko eta atzo-ko sintagmak PSak dira, mendiko txabola edo hamaika herritako alkateak… diogunean bezala. Adibideotan PSa ‘goragoko’ beste IS baten barneko osagaia da: [IS [PS mendi-KO] txabola]; [IS [PS hamaika herri-ta-KO] alkateak]. Horregatik, genitibotzat hartu izan da PS hau (Lafon 1965: 131-159), mendiaren itxura edo hamaika herriren arazoak sintagmen osagai diren mendiaREN eta hamaika herriREN sintagmen antzera; baina genitibotzat hartze hau eztabaida liteke.
21.8.2b Sintagma hauek leku adieran interpretatzen ditugu maiz: mendiko txabola edo herri guztietako alkateak sintagmen parafrasiak mendian den txabola eta herri guztietan diren alkateak izan litezke. Bestalde, -ko postposizioa zuzenean erants dakieke ohiko leku/denborazko adberbioei ere: hemen-GO, han-GO, non-GO… Beste adberbio inesibo batzuek ere, marka jakinik gabeak izan arren, zuzenean hartzen ahal dute -ko postposizioa: atzo-KO, beti-KO, bihar-KO, egunero-KO, gero-KO, hor-KO, noiz-KO… Hauetan guztietan, azpian, inesiboa edo beste leku/denborazko sintagma bat dugula onartzen ahal dugu. Menditik, mendira, zugaNdik, zugaNa… nolabait inesiboaren gainean eraikitzat eman ditugu (§ 20.1.5). -koren kasuan argi dago kontua: mendiko daukagun lekuan, mendian-ko inesiboa dugula onartzen dugu, eta inesiboaren marka ezabatu ondoren, mendi-ko < mendi-an-ko dugula.
Etxeko eta orduko bezalakoak, aspalditik aldarrikatu izan denez, ez dira soilik ‘mugatuak’, formalki agerian ez den artikulu batez hornituak, inesibo mugatuaren gainean eratuak baizik, ez etxe edo ordu oinarri biluziaren gainean. Bestela esan, orduko, balio honekin, ez dator ordu-tik, ordu-an-etik baizik: azpian, [[izena {etxe / ordu}] + art. + [ines -N] + [-KO] izango litzateke eta determinazio marka eta kasua ezabatuz, etxe-ko, ordu-ko gisa azaleratzen da eta ez, etxean + ko (etxean-go), orduan + ko (orduan-go) gisa (Mitxelena 1977b: 505). Beraz: [mendian + -ko] txabola > mendianko txabola > mendiko txabola; [[bost herritan] + -ko] alkateak > bost herritanko alkateak > bost herritako alkateak.
21.8.2c Hemengo berriak / nongo alkateak? / betiko kontua / aurtengo egitasmoak… sintagmetan ageri diren -kodun sintagmak ere leku/denborazkoak dira. Begien bistan da -koren osagarria zein den: hemen / non / beti / aurten… denak ohiko leku/denborazko adberbioak, oso-osorik emanak, inolako ezabaketarik gabe. Hala ere, PS hauen leku/denbora balioa ez zaio -ko postposizioari berari zor, osagarriari baizik. Hemengo edo nongo sintagmetan ez bezala, mendiko / bost herritako sintagmak inesibo markarik gabe ageri dira. Hala ere, denetan azpian inesiboa (edo beste leku/denborazko PS bat) dugula onartuko dugu eta leku/denbora balioa ez dio -ko postposizioak ematen, oinarrian dugun inesibo isil horrek baizik.
Hortaz, ‘azpian’ inesiboa dugunean, gainerako leku/denborazko PSentzat eman ditugun taulen antzera, -korentzat ere beste horrenbeste egin dezakegu, inesiboa ezkutuan duen PSak ditugula onartuz. Nolanahi ere, -koren oinarrian ez dago beti inesiboa, ez eta PS bat ere berehala ikusiko dugun bezala (§ 21.8.5): bihotz oneko gizona, lau hankako mahaia.
21.8.2d -ko postposizio sintagma: [PS [PS [DS …] -N] -KO]
[-mug.] |
[PS [DS … zenbatzailea …] -(e)ta-N] -KO {bi / hiru / sei / …} ({etxe / harri…}) -TA-KO {bost / hamar / …} ({adar / haitz /…}) -(e)-TA-KO (baina (etxe / harri…) bateko / *batetako)) (Ikus honetaz Euskaltzaindiaren 12. araua: “Bat eta batzuk-en deklinabidea”, Bilbon, 1994ko azaroaren 25ean onartua). {zer / edozer / ezer / zein / edozein / zenbat / hainbat…} (harri / haitz-) -(e)TA-KO (etxe / harri / haitz / …) {asko / gutxi / anitz} -(e)-TA-KO |
[+mug.] <iz. prop.> |
[PS [DS izen propioa] -N] -KO Bilboko / Donostiako / Mauleko |
[+mug./-pl.] <izord.> |
[PS [DS perts. izord.] -(en)-baita-N] -ko ni(re) baitako / hi(re) baitako |
[+mug./-pl.] <artikulua> |
[PS [DS … ] -a-N] -KO zeru (garbi)ko / etxe (berri)ko / ikastolako… alde zaharreko / une zaileko… [PS [DS … artikulua]-r-en- baita-N] -KO ikaslea-ren BAITAKO / lagun zaharra-ren BAITAKO… |
[+mug./-pl.] <erakuslea> |
[PS [DS … erakuslea]-ta-N] -KO (etxe / harri / haitz…) {honetako / horretako / hartako} (etxe / harri / haitz…) {honexetako / horrexetako / harexetako} (etxe / harri / haitz…) {honetakoxe / horretakoxe / haretakoxe} (…) beronetako / berorretako / bereko |
[+mug./+pl.] <artikulua> |
[PS [DS … artikulua]-ta-N] -KO {etxe / leku berri / enpresa / une latz- / …} etako ideia / bide-… zabalotako |
[+mug./+pl.] <erakuslea> |
[PS [DS … erakuslea]-ta-N] -KO (etxe / leku / enpresa / …) {hauetako / horietako / haietako} (etxe / leku / enpresa / …) {hauetxetako / horietxetako / haietxetako} (etxe / leku / enpresa / …) {hauetakoxe / horietakoxe / haietakoxe} (etxe / leku / enpresa / …) beraue- / berorie- / ber(ai)e-} -TA-KO (-ta-ko-xe / xe-ta-ko) |
Hots egokitzapenak |
1) -an+-ko > -ko (etxe batean + -ko > etxe bateko; lurrean + -ko > lurreko; nire baitan + -ko > nire baitako) 2) -tan+-ko > -tako (bost etxetan + -ko > bost etxetako; etxe honetan + -ko > etxe honetako; etxe hauetan + -ko > etxe hauetako) 3) -n+-ko > -ko (Donostian + -ko > Donostiako; Bilbon + -ko > Bilboko…) |
Egoitza
- B
- BIZKAIA
- Plaza Barria, 15.
48005 BILBO - +34 944 15 81 55
- info@euskaltzaindia.eus
Ikerketa Zentroa
- V
- LUIS VILLASANTE
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
Ordezkaritzak
- A
- ARABA
- Gaztelako atea, 54
01007 GASTEIZ - +34 945 23 36 48
- gasteizordez@euskaltzaindia.eus
- G
- GIPUZKOA
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
- N
- NAFARROA
- Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
31002 IRUÑEA - +34 948 22 34 71
- nafarroaordez@euskaltzaindia.eus
Elkartea
- I
- IPAR EUSKAL HERRIA
- Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
64100 BAIONA - +33 (0)559 25 64 26
- +33 (0)559 59 45 59
- baionaordez@euskaltzaindia.eus
