Euskararen Gramatika

21.6.1. Morfologia

21.6.1a -Z da instrumentalaren postposizioa: [_PS … -Z]. Dagozkion galde hitzak, berriz, zertaz/nortaz eta zerez dira. Hain zuzen, postposizio honen bidez bi eratako egiturak osatzen dira: a) orain arte aurkeztu ditugun beste PSen antzekoak (duen lanaz aspertu da; egindako lanez mintzatu da; zenbait lanez ez da gogoratzen… eta abar), eta b) adberbio sintagmatzat har litezkeenak (oinez dabil; penaz mintzo da; trenez iritsi da…). Batean zertaz? galderari erantzuten zaio, bestean, aldiz, zerez? edo nola? edo holako zerbait izango litzateke galdera. Lehenbizikoetan begiak jarrita, honako hau izango litzateke PS instrumentalaren taula:

21.6.1b Postposizio sintagma instrumentala: [_PS [_DS …] -Z]

21.6.1c Taula hau begien aurrean dugula, instrumentala egiturazko postposizioen (ikus 18. kapitulua) eta leku/denborazkoen (ikus 20. kapitulua) ‘tarteko’ zerbait dela pentsa liteke: DS bat har dezake osagarri, beste postposizioek bezalaxe: Zure izenaZ galdetzen dute (< [_PS [_DS zure izen -a] -Z]) (singularra); Etxebizitzen alokairueZ kezkaturik daude (< [_PS [_DS exebizitzen alokairu -ak] -Z]) (plurala); Edozein liburuZ galde diezaiokezu (< [_PS [_DS edozein liburu] -Z]) (determinatu zehaztugabea). Morfologiaren ikuspegitik, hortaz, ergatiboaren edo datiboaren antzera lan egiten du, itxura batean behintzat: zure izenaZ (instr.) (cf. zure izenaK (erg.), zure izenaRI (dat.)); etxebizitzen alokairuEZ (instr.) (cf. etxebizitzen alokairuEK (erg.), etxebizitzen alokairuEI (dat.)); edozein liburuZ (instr.) (cf. edozein liburuK (erg.), edozein liburuRI (dat.)).

21.6.1d Bada, ordea, diferentzia nabarmen bat: determinatzailea erakuslea (hau, hori…), pertsona izenordaina (ni, gu, zuek…) edo determinatzaile zehaztugabea denean (zer, edozein…) instrumentalak beste bide bat hartzen du: leku/denborazko PSek bezala, -ta- artizkia eskatzen du (§ 19.5.1.1): kontu {honetaz/horietaz/haietaz…}; gutaz, nitaz, zeinetaz… Holakorik ez da ergatiboan edo datiboan gertatzen, adibidez. -ta- artizkia erakusleetara (etxe honetaz/horietaz…), pertsona izenordainetara (gutaz…) eta determinatzaile zehaztugabeetara mugatzen da (edozertaz, zenbaitetaz…); (ikus 17. kapitulua). Azken hauetan, ordea, -ta- hori gabe ere ikus dezakegu instrumentala. Badirudi, hortaz, instrumentala egiturazko kasuen eta leku/denborazko PSen artean, erdibidean bezala dabilela: batzuetan egiturazko kasuek bezala jokatzen du (gizakiaz, gizakiez…), baina beste batzuetan leku/denborazko PSek bezala: gizaki honetaz, gizaki haietaz. Eta zenbait egituratan baita honez, harrez, -ta- gabe ere: honezkero, hauez gainera.

21.6.1e Instrumentalak bi esparru betetzen ditu (zertaz/nortaz vs zerez), ondoko adibideetan ikus daitekeenez: Peruko zilarraz baliatu ziren esan daiteke, baina baita Zilarrez estali zuten aldarea ere. Batean erreferentzia zehaztua dugu: zilarraz / zilar horretaz / zilar haietaz moduko sintagmak, edo zutaz, Mikelez, Moskuz, adibidez. Hauek, hala ere, euskaldun askorentzat ez dira ohikoak. Bai, ordea, adberbio gisa lan egiten dutenak: zilarrez ordaindu / irainez bete / katez lotu modukoak adibidez, non PS instrumentalak ez duen erreferente jakinik. Instrumentala kasu honetan inolako determinatzailerik gabeko PSa da: ahoz, buruz, egunez, eskuz, gauez, irainez, izkribuz, katez, malkoz, pausoz pauso, urrez, zilarrez, zorionez… Hauetan, mugatzailerik ez da ageri inondik ere, baina -ta- artizkirik ere ez. Bi egitura desberdinez ari gara, horrenbestez.

Goiko taulan (§ 21.6.1b) PS instrumentalak duen forma jaso dugu. Azpian mugatzailerik ez dutenak, adberbiotzat har litezkeenak alegia, (gogoz, buruz, urez, ardoz…) taula horretatik kanpo gelditu dira. Adberbio osaera dutela onartuz gero, erraz azal daiteke hitz hauek mugatzailerik ez izatea. Nolanahi ere, taula horri erreparatuta bi etxez / bere etxeaz / bere etxe guztiez moduko sintagmen forma argi gelditzen da eta etxez inguratu / frantsesez hitz egin modukoekin alderatuta batzuen eta besteen arteko aldea aski argi gelditzen da.

21.6.1f Bestalde, zerez, zerbaitez eta abar ere taxu berekoak dira eta aski ohikoak, gainera. Baina zereZ/zerbaiteZ modukoak eta zerTAZ/zerbaiteTAZ bezalakoak desberdinak dira, esanahiari dagokionez ere. Eskuz/buruz/guraizez… alde batetik, eta eskuaz / buru handi hartaz / guraize zorrotz haietaz… bestetik, desberdinak diren bezala. Desberdinak morfologiaz, baina baita adieraz ere: batean, ekaiaz edo instrumentuaz ari gara, Lastoz egina da edo Trenez ibiltzen da diogunean bezala. Bestean, aldiz, gaiaz edo ari gara, Erre den lastoaz ari da edo Aingeruez mintzatu zitzaigun diogunean bezala.

21.6.1g Determinatzailerik gabeko sintagma hauetan (zilarrez, egarriz, ingelesez…) -z postposizioaren osagarria ISa izango litzateke, baina determinatzailerik gabea. Hau instrumentalean ez ezik beste leku/denborazko postposizioren bat daramaten adberbio batzuetan ere gertatzen da: benetan, egiatan, eguzkitan, eztitan, ahotan, lotan… Diruz ordaindu eta nire diruaz ordaindu diogunean, lehenbizikoan ez gara diru jakin batez ari, bestean bai: nire dirua sintagmak badu erreferente jakin eta zehatz bat. Aldiz, diruz esaten dugunean ez diogu diru jakin bati erreferentzia egiten. Holakoak adberbio ihartuak direla aldarrikatuko dugu, adberbio gisa gramatikalizatutako egiturak. Egunez, zorionez, pozez… ere adberbiotzat eman litezke bere horretan, egunero, pozik eta abar bezalaxe. Instrumental mugagabe hauetan -ta-rentzat lekurik ez den bitartean, uretan, benetan eta holako adberbioetan, -ta- agertzea nahitaezkoa da.

Forma desberdintasuna, hortaz, formazkoa baino zerbait gehiago dela esango genuke. Hain zuzen, euskaldun askok mugatzailerik gabeko instrumental hauek bakarrik erabiltzen dituzte eta gainerakoetan beste itzuli batzuetara jotzen: eskuz, gogoz, pozez… esaten dute lasai asko, baina liburu entretenigarriez forma ikasitzat daukate, eta liburu entretenigarrien gainean, edo liburu entretenigarriei buruz, liburu entretenigarriekin… gisako zerbait emango dute instrumentalaren ordez. Euskara batuan, jakina, liburu entretenigarriez modukoak gero eta hedatuago ikusiko ditugu, baina lagunarteko hizkera arruntean ez hainbeste.

Gauzak horrela, goiko taula osatzerakoan PS arrunten (determinatzaile eta guzti erabiltzen direnen) formak ezarri ditugu, gainerako PSen pareko baitira. Mugatzailerik gabeko bidez, egiaz, gogoz, irriparrez… eta holakoak, adberbioen sailean kokatzea hobe, beharbada. Horregatik, tauletatik kanpo utzi ditugu. Hiztegira ‘bidal’ genitzake oso-osorik. Beste hizkuntzalari batzuk ere iritzi honetakoak dira (Trask 2003: 134, adibidez).

21.6.1h Hizketa arruntean bederen, eta bereziki Hegoaldeko euskaldunen artean, gaiaz mintzatzerakoan, instrumentalaren ordez, bestelako esamoldeez baliatzeko aukera eskaintzen duten aditzak badira. Batzuetan, instrumentalaren ordez, [_PS… -KIN] PSaz baliatzen gara. Hala gertatzen da aditz psikologikoekin, esaterako: akordatu, aspertu, gogoratu, maitemindu, oroitu… Askotan oroitzen naiz zurekin; Holako gaiekin aspertuta nago… Batzuetan iruditzen zait zurekin maiteminduta dagoela (Landa) (cf. Zutaz maiteminduta dago); Zuzendaria ez da zurekin gogoratuko (Egia) (cf. Ez da zutaz oroitzen; Ez da zutaz gogoratuko).

Beste batzuetan, berriz, [_PS … -GATIK] gisa ematen ditugu: esan, (gaizkiesaka) jardun, galdetu… aditzekin, esaterako: Behin baino gehiagotan pasatu zitzaidan burutik nire benetako gurasoengatik galdetzea (Lertxundi) (cf. Nire benetako gurasoez galdetzea); Ez kezkatu nigatik (Juan Garzia) (cf. Ez kezkatu nitaz); Herrian aztia nintzela hasi ziren nigatik esaten (Navarro) (cf. Aztia nintzela hasi ziren nitaz esaten).

Mugak non diren jakitea ez da samurra, nolanahi ere. Dena dela, badirudi, ekialdeko euskalkietan PS instrumentalaren erabilera hedatuagoa eta ohikoagoa dela mendebaldean baino.

21.6.1i Instrumentala, adberbio askoren osagai da: aldez, aldiz, berriz, buruz, garaiz, gogoz, tamalez, zoritxarrez… eta beste hainbat adberbiok -z instrumentala buru dutela eraikiak dira. Holakoak, adberbio peto-petoak direnez, hiztegietan bildurik agertuko dira. Baina, bestalde, hiztegietan hala agertu ez arren, adberbiotzat har litezke: eskuz, lurrez, penaz, trenez… modukoak.

21.6.1j Instrumentala mendeko perpaus bati itsatsia ere ager daiteke. Perpaus jokatugabeetan, adibidez (§ 25.2.4c, § 30.6.3.25, § 34.11, § 40.9): Hau esanez/esanaz; Hau esanez gero…; Gezurra esateaz gainera… Baina baita perpaus jokatuetan ere (§ 38.8, § 40.17): Lehendakariak ongi esan zuenez; Esatekoak esanak dituzunez gero…