Euskararen Gramatika

20.3.2. PS adlatiboen funtzio sintaktikoa

20.3.2a -RA adlatiboa, ablatiboa bezalaxe, mugimendu aditzek hautatzen dute batez ere: bidali, bota, ekarri, eraman, etorri, igo, igorri, jeitsi, joan… Etxera bidali ninduten; Lurrera bota zuen; Ahora eraman du… Mugimendua era abstraktuago batean adierazten duten aditzek ere bai: animatu, ausartu, behartu, bultzatu, saiatu… Predikatu hauen osagarriak maiz aditz jokatugabeko perpausak izaten dira, gainera (§ 30.6.3.4): Aldatzera joan da; Arnasa hartzera ere ez zen ausartzen; Ez zaitut behartuko botika hau hartzera… Aditzarekin duen lotura kontuan hartuta, PS adlatiboa egiazki osagarritzat har liteke.

Bestalde, euskalki batzuetan adlatiboa eta inesiboa elkarren ordain gerta daitezke, bereziki ekintza adierazten duten perpaus jokatugabeekin (§ 30.6.3.5.1): Haragia erostera noa; Aditzera eman (orokorra), baina Okela erosten noa; Aditzen eman (mendebaldean).

Gorago esan dugun bezala (§ 20.2), maiz [_ps… -TIK] eta [_ps… -RA] sintagmak elkarren ondoan ematen ditugu, mugimendua edo tarte baten neurria adierazteko nolabait: Azpeititik Azkoitira zenbat kilometro daude?; Gelatik sukaldera iristeko ez da denbora asko behar.

Zenbait aditzek, gainera, ibili-k edo zeharkatu-k, esaterako, osagarri gisa, biak batera eskatzen ditu, dirudienez: Alde batetik bestera dabil goiz osoan (?alde batetik dabil goiz osoan / ?beste aldera dabil goiz osoan); Alde batetik bestera zeharkatu zuen bidea.

Beste batzuetan, ordea, adjuntu izango da, adibidez, mugimenduaren jomuga adierazi beharrean, besterik gabe ‘modua’ adierazten duenean: Iritzira hartzen ditu neurriak; Lana {zuen gustura / nork bere erara /…} egitea ez da beti erraza izaten.

20.3.2b [_ps… -RAINO] sintagma ere mugimendu aditzei (joan, iritsi, eraman, ekarri…) lotua ageri da. Eta predikatuak hautatua den neurrian, osagarria izango da: Muturreraino ezin dira eraman gauzak; Hango etxe haietaraino iritsi zen sua. Iritsi eta eraman predikatuek, adibidez, duten esanahia dutelako hain zuzen, [_ps… -RAINO] adlatiboa hautatuko dute. Orobat bete, bota, ekarri, etorri, joan, sartu eta beste zenbait aditzek ere.

Beste batzuetan, ordea, muga-adlatibo hau adjuntu soila da, beharbada. Adibidez: Kokoteraino nago esan daiteke eta PS hori egon aditzak hautatua dela pentsa genezake, osagarria alegia. Baina agian adjuntutzat hartu beharko genuke, baldin eta hemen elipsiren bat gertatu dela onartzen bada. Adibidez: Kokoteraino beteta/aseta… nago gisa ulertzen badugu. Baina, orduan, bete/ase aditzen osagarria dela uler liteke, edo agian beteta egon / aseta egon predikatuena.

20.3.2c [_ps… -RANTZ] PSak norabidea adierazten du, gutxi gorabeherako norabidea edo. Baina holako argumentua eskatzen duen predikaturik ez da, baldin eta lehenagotik adlatiboa (‘nora’ argumentua) hautatzen duena ez bada: denak jadanik -ra adlatiboa hautatzen dutenak dira nonbait. Hortaz, adlatibo arrunta osagarri izan daitekeen neurrian, mugimendu aditzen kasuan bezala, [_ps… -RANTZ] ere osagarritzat har genezake kasu horretan. Izan ere, sintagmak adlatibo izaten segitzen du, gorago aipatu den [_ps… -RAINO] sintagmak bezalaxe. Honako hauetan, adibidez: Iparralderantz abiatu ziren; Zeurekin noa mugako porturantz, gauzak argi dagozan herri askaturantz (Gandiaga). Abiatu eta joan aditzek [_ps… -RA] hautatzen duten heinean, [_ps… -RANTZ] ere hautatzen dute. Baina aditz batek ez badu, berez, norabide adiera duen argumenturik onartzen, ezingo da holako sintagmarik erantsi: *Etxerantz iritsi nintzen; *Belaunetarantz sartu nintzen baina bai Etxeraino iritsi nintzen edo Belaunetaraino sartu nintzen.

20.3.2d [_PS… -(R)AKO] sintagma destinatiboa da eta, alde horretatik, [_PS… -(R)AINO] eta [_PS… -(R)ANTZ] sintagmen pareko: Dirua eman diot zinemarako edo Txakur hori baserrirako behar dut diogunean, zinemarako eta baserrirako, eman eta behar izan predikatuen adjuntu izango dira, osagai horiek adierazi gabe ere, perpausa gramatikala baita: Dirua eman diot; Txakur hori behar dut, zuzenak eta osoak dira zertarako den esan gabe ere.

Ordea, Soldata ez zait iristen neure gastuetarako diogunean, neure gastuetarako, adjuntu barik osagarri dela ematen du, iritsi predikatuak eskatzen baitu nolabait. Aski, gehiegi, lain, beste… konparaziozko kuantifikatzaileekin batera ageri denean ere osagarri dela ematen du: Ez du gasolinatarako lain irabazten; Diru hori gutxiegi da nire premietarako. Osagarri hau agerikoa ez denean, inplizitutzat edo har genezake. Izan ere, zerbait gutxiegi dela esaten denean, adibidez, ‘zerbaitetarako gutxiegi’ dela ulertzen dugu, ez zaio soldata iristen diogunean bezala. Biak pareko esamoldeak lirateke: Soldata txikiegia da (nire premietarako); Ez zaio soldata iristen (bere premietarako).

Beste kontu bat da Kontzerturako dirua etxean ahaztu dut modukoetan daukaguna. Hemen izenlagun baten aurrean gaude: [_ds [_ps {tontorrerako, tontorrerainoko, tontorreranzko}] bidea] sintagmetan bezala. Hauetan ageri den -ko postposizioa aurrerago aztertuko dugu (§ 21.8). Hortaz, -rako adlatiboa batzuetan osagarri da eta beste batzuetan adjuntu.

Erreparatu behar diogu honi ere: sintagma [+animatua] denean, [_PS… -ENGANAKO] forma izango dugu, hots: [_PS [_PS… -ENGAN-A]-KO]. PS hau izenlagun izan ohi da: Virginiari nion maitasunak oztopatu egiten zidan beste neskenganako bidea (Atxaga). Izen baten adjuntu, hortaz. Maiz, holakoak erlatibo baten bidez ordezka daitezke (beste neskengana doan bidea, adibidez). Norbaitenganako maitasuna, gorrotoa eta abar ere ohiko izenlagunak lirateke. Aldiz, *norbaitenganako eraman bezalakoak, aditz batekin, ez dirudi zilegi direnik. Horretarako dugu datiboa (zerbait norbaiti eraman) edo adlatibo soila (zerbait norbaitengana eraman). Egurra etxerako daramat, aldiz, guztiz zilegi da. Baina, nolanahi ere, norentzat eta norako bi gauza dira.