Euskararen Gramatika

20.3.3. Adlatiboen adiera

20.3.3.1. [_PS … -RA] adlatiboak adiera bat baino gehiago izan ditzake

20.3.3.1a Jomuga. Mugimendu baten jomuga adierazten du maiz: Artzaina txabola ondoko iturrira doa; Maritxu semearengana hurbildu da… Hortaz, nora? balizko galderari erantzuten ahal dio. Mugimendu edo lekualdaketa adierazten duten predikatuekin (begiratu, ekarri, etorri, eraman, hurbildu, joan…) erabil daiteke adlatiboa. Holako aditzekin datiboa eta adlatiboa baliokide izan daitezke, baldin eta erreferente biziduna badute eta benetako mugimenduaz ari bagara: adibidez, Zuzendariarengana eraman dut eta Zuzendariari eraman diot edo Gurasoei hurbildu zitzaien eta Gurasoengana hurbildu zen. Predikatu batek hartzailea eskatzen badu eta ez jomuga, orduan, noski, datiboa beharko du eta ez adlatiboa: Mikeli azaldu diot kontua baina ez *Mikelengana azaldu dut kontua.

20.3.3.1b Kokagunea. Aditza mugimenduzkoa izan gabe ere, adlatiboa erabil daiteke: ezkerre(ta)ra, eskuine(ta)ra, iparraldera… Adibidez: Perpaus baten subjektua, VPren ezkerrera dagoen NP hori da (Mitxelena). Hemen, helmuga baino areago kokagunea adierazten du. Hala eta guztiz, VPren ezkerrera sintagmak norabidea edo adierazten segitzen bide du nolabait, ezker-ek eta eskuin-ek norabidea adierazten duten heinean. Mugimendurik ez da, baina modu abstraktu batean, gure begirada eta gogoa espazio batean ‘mugitzen’ dira. Bestela, nola azaldu, adibidez, izen arrunt batekin holakorik ez izatea (zuhaitz horren ezkerrera daukazu seinalea, baina ez *zuhaitzera daukazu seinalea)? Pentsa liteke, zerbaiten elipsia dagokeela hor, ezkerrera begira bezalako sintagma bat agian.

20.3.3.1c Denbora. Denbora ere adierazten du adlatiboak: Gerora, hitz zatar hori erabiltzeari utzi zion; Handik bi urtera etorri zen; Hemendik aurrera leihoak zabalik egingo dut lo… Ordea, hemen ere, nolabaiteko mugimendua adierazten da, denboraren iragatea nola-halako mugimendua dela onartzen badugu behintzat, atzetik aurrerako edo iraganetik orainaldirako edo geroaldirako mugimendua alegia: Zuk alde egin eta handik bost minutura agertu zen Joseba; Hemendik aurrera nik emango ditut aginduak… Jatorria, lekuari gagozkiola ez ezik denborari gagozkiola ere uler daitekeen bezala, helmuga ere, berdin.

20.3.3.1d Modua. Modua ere adieraz dezake -ra adlatiboak: neure erara, gure antzera, lehengo modura, bere kontura eta abar. Bere kontura hasi da lanean; Ikasi du arrautzak flandriar erara prestatzen; Iritzira ari zara; Autoa zuk eraman, hartara, elkarrekin joango gara.

Hauetako batzuk (hartara, iritzira…) aski ihartuak daude eta adberbio peto-petoak direla ere esan daiteke. Gainera adberbio adlatiboa ere hor dugu, bi perpaus lokaberen erdian, lotura ziurtatuz (§ 42.19.3). Hala ere, honek ez du modua adierazten, emendioa edo baizik.

20.3.3.1e Baldintza. Perpaus jokatugabe batek -ra postposizioa badarama, baldintza adierazten ahal du (§ 34.2b, § 34.12): Hau jakitera, ez nintzen etorriko. (‘hau jakin izan banu, ez nintzen etorriko’); Tramitazioak, gauzak normal izatera, azkar samar joan beharko luke. Adlatiboa baldintza adieraztera nola iritsi den azaltzeak ere ez du erraza ematen. Zerbaiten elipsia edo egon liteke hemen ere, beharbada: Hau jakitera iritsi banintz esango bagenu bezala. Agian asko esatea da. Nolanahi ere, testu idatzietan behintzat ez du erabilpen handiegirik esamolde honek.

20.3.3.2. [_PS … -RAINO] adlatiboaren adiera

[_PS … -RAINO] sintagmak, funtsean, mugimendu baten ‘azken muga’ adierazten duela esango genuke: Edozein zokotaraino iristen da Internet; Etxeraino ekartzen dizute ogia; Kokoteraino (egina) naukazue.

Eta ohar bat, [_PS … -RAINO]-ren adieraz ari garenez gero, noraino / noiz arte bikoteari erreparatu behar diogu: esan dezagun, denboraz ari garenean, arte postposizioaz baliatzen garela ‘azken muga’ adierazteko. Euskalkien artean badira diferentziak honetan ere: Ez zuen zure haserreak azkenera arte iraun (Elizen arteko Biblia), baina Azkeneraino sendo irauten duena, horixe izango da salbatua (Asisko Frantzisko, Asisko Klara).

Azkenerarte-k denborari egiten dio erreferentzia, noiz arte? alegia. Hil arte esatea bezala izan liteke kasu honetan. Aldiz, azkeneraino-k espazioa edo adierazten du, ‘azken muturreraino’ esango bagenu bezala.

Bestalde, nora/noraino bikotea dugun bezala, arte/arteraino/arteino ere hor dugu. Eta denborazko perpausetan, Ni hemen naizeino bezalakoak ere eite berekoak dira, -ino edo honen kideko postposizio bat dute denek ere: Ezin sinets dezakegu, adinak berak akaba arteiño, akabatuko garela (Axular).

Norabide soila adierazi beharrean bide horren azken muga markatzen du adlatibo honek.

20.3.3.3. [_PS … -RANTZ] adlatiboaren adiera

[_PS … -RANTZ] adlatiboak norabidea adierazten du, ez jomuga zehatza: Mendirantz abiatu ginen; Zein aldetarantz joan da pilota?; Gaixoaren egoerak hoberantz egin du azken aldian. Etxerantz joatea eta etxera joatea ez dira gauza bera. -rantzek gutxi gorabeherako norabidea adierazten du: batean, etxeko norabidea hartu bai, baina gehiagorik ez. Bigarrenean, etxera joan dioena jomuga zehatzaz ari da, ez gutxi gorabeherako jomugaz. Horregatik, oro har, leku aldaketa adierazten duten predikatuekin batera (begiratu, bidali, bota, eraman, joan, etorri…) agertzen da. Beste zenbaitekin (egon, kokatu…) arazotsuagoa izan daiteke kontua. Adibidez, Herri hori iparralderantz dago esaten da, baina, beharbada, hemen ere zerbaiten elipsia dagoela ematen du, ‘iparralderantz begira dago’ edo esango bagenu bezala. Eguerdi alderantz ikusiko du medikuak onargarria baldin bada baina eguerdirantz ikusiko dugu onargaitzagoa, horren arrazoia, agian, alde hitzaren agerpena izan liteke. Kasu hauetan, alde postposizioak berak ere ‘gutxi gorabeheraka’ jarduteko balio du, eguerdian esan beharrean eguerdi aldean edo eguerdi aldera diogunean bezala.

Baina moduaz ari bagara eta ez egiazko mugimendu batez, -antz atzizkia gehitzea ezinezkoa dela pentsa daiteke: Mikel {iritzira/*iritzirantz} ari da.

20.3.3.4. [_PS … -RAKO] adlatiboaren adiera

[_PS … -RAKO] destinatiboa dela esan ohi da. [_PS … -ENTZAT] bezala, esan dezagun bide batez. Helburua adierazten du, funtsean: zerta(ra)ko?, norako? nahiz noizko? galderei erantzun diezaieke: Lan hori amaitua nahi dut bihar goizerako; Bi etxeetarako egin behar izaten ditu erosketak; Etxeko lanetarako oso egokia da; Gaurko nahikoa duzu hori. Horrenbestez, sintagma honek ekintza baten edo egoera baten azken muga edo epea zein den adierazten du: noizko? galderari erantzuten dio eta ezarritako denbora-muga zein den adierazten du. Beste batzuetan balizko galdera norako? edo zerta(ra)ko? da. Hemen mugarik ez da adierazten, helburu soila baizik.

Denboraz aritzean, aldi batez ari gaitezke, bere osoan, nahiz epe batez, aditzak aspektuaren aldetik nolako balioa duen: Har ezazu txamarra gauerako (aldia); Datorren udaberrirako amaitu nahi dute zubia (epe muga).