Euskararen Gramatika

20.3.1. PS adlatiboen morfologia: [_PS [_PS [_DS …] -N] {-(R)A / -RAINO / -RANTZ / -(RA)KO]

-RA, -RAINO, -RANTZ, -RAKO postposizioak dira PS adlatiboen buru. Morfologiari dagokionez, oraingoan ere leku/denborazko PSen ezaugarriek zutik diraute: a) -ta- artizkia: zein etxetara? / bi etxetaraino / etxe haietarantz / etxeetarako…; b) -gan- [+animatua] tasuneko sintagmetan: semearengana/semeenganaino/semeenganantz/ikasleenganako… eta c) artikulu singularraren arrastorik ez: mendira/mendiraino/mendirantz/mendirako, ez *mendiara/*mendiaraino/*mendiarantz/*mendiarako.

Bestalde, adlatibook ere inesiboaren gainean eraikitzen direla pentsa liteke: zuregana (< zuregan -a), hara (< han -ra), gerora (< gero-ra) bezala, mendira < mendian + -(r)a) genuke eta gauza bera gainerako leku/denborazko PSetan. Adlatiboaren azpiko inesiboa gehienetan azaleratzen ez bada ere (Bilbo-ra, mendi-ra…) beste batzuetan begien bistan dago: Koldorengan-a, zugan-a. Horrenbestez, inesiboa abiapuntu hartuta azaleko forma zein izango den erraz ikusten da orain ere: inesiboan, sintagmaren eskuinaldean, -ta-n agertzen bada, adlatiboan -ta-ra agertuko zaigu; -gan baldin badugu, berriz, -gan-a izango dugu. Hortaz, honako taula hauetan laburbil dezakegu adlatiboen morfologia.

20.3.1.1. Adlatiboa₁ (‘nora’): [_PS [_PS [_DS …] -N] {-(R)A]

20.3.1.3. Hurbiltze adlatiboa (‘norantz’): [_PS [_PS [_DS …] -N] {-(R)A-NTZ]

Adlatibo honen forma egokia lortzeko, aski dugu oinarrizko adlatiboari -antz atzizkia eranstea, edo nahiago bada inesiboaren -n postposizioa -(r)antz postposizioaz ordezkatzea:

20.3.1.4. Adlatibo destinatiboa (‘norako’/’noizko’/‘zerta(ra)ko’): [_PS [_PS [_DS …] -N] {-(R)A-KO]

Postposizio honen forma -ra-ko da. Batzuetan, -ko soila izango dugu, leku/denborazko adberbioekin esaterako: betiko (ez *betirako); biharko (ez *biharrerako). Edozein modutan, PS honen burua -(ra)ko postposizioa dela esango dugu, -ra adlatiboaren gainean eraikia. Eta hau inesiboaren gainean eraikia bada, honako hau litzateke egitura osoa: [_ps [_ps … -n] -RA-kO]: plazarako < [_ps [_ps plaza-n] -rako]; herri honetarako < [_ps [_ps herri honeta-n] -rako]; Azkoitirako < [_ps[_ps Azkoiti-an] -rako]; teilatu gainerako < [_ps [_psteilatu gaine-an] -rako]. Aski da oinarrizko -ra adlatibo₁ arruntari -ko postposizioa eranstea, besterik gabe.

Kontuan izan, hala ere, -rako, bere horretan, erabateko postposiziotzat hartu dugula eta, postposizio honen gainean eratutako PSa, aditz baten osagarri edo adjuntu dela, adizlagun alegia: plazarako ekarri; herri honetarako egoki izan; Azkoitirako erosi; teilatu gainerako diseinatu eta abar. Aurrerago ikusiko ditugu (§ 21.3.2d) -kodun beste PS batzuk, izenlagun direnak, adjektibozkoak, nolabait. Orain aurkeztuko ditugunak adberbiozkoak edo izango lirateke.

-koren zeregina, funtsean, AdjSak osatzea dela iradokiko dugu aurrerago (§ 21.8.3g, § 4.1.2c), ISaren barnean (urrezko legea, bertoko tomatea, zorioneko berria…) nahiz predikatu osagarrian (zure modukoa da hori; Bermeokoa du andregaia…). Baina predikatu baten adjuntu ere izan daiteke (biharko, betiko, geroko, inoizko, noizko… bezalakoetan, adibidez): Lan hau biharko amaitu nahi dut; Ez utzi ezer geroko; Betiko joan al zara? Noizko? galderari erantzun nahi diote -ko sintagma hauek eta ‘destinatiboak’ direla esango dugu. Hegoaldean, bereziki denbora adberbioekin gertatzen da. Holakoek ‘helburua’ adierazten dute edo ‘epe’ bat.

Perpaus ez diren ISak ere helburuzkoak izan daitezke: Harispe du laguna herri gidatzeko; Hainitz on ere dena bertze askotako (Hiribarren). Baina puntu honetan jokabide desberdina dute euskalkiek: Hegoaldean, bertze askotako baino arruntagoa da, beharbada, beste askotarako. Nolanahi ere, oraingo -ko hau ez litzateke adjektibozko postposizioa izango, adberbiozkoa baizik. Hortaz, beharbada, -ko₁ adjektibo kategoriako dela esan genezake (etxeko sua; geroko bizitza; iazko programa; urrezko eraztuna…) eta, horrenbestez, AdjS baten aurrean geundeke. Bigarrena, berriz, adberbio sintagma kategoriakoa izango litzateke, destinatiboa: Biharko egingo dizut; Zerta(ra)ko duzu hau? Lehenbizikoa izenaren inguruan edo mugituko litzateke, bigarrena aditzaren inguruan. Batzuetan, hala ere, bietara uler liteke PS hau: Urteko lanak hauek dira diogunean bezala, ‘joan den urtean eginak’ edo ‘joan den urterako egin behar zirenak’, adibidez.

Adlatibo destinatiboa (‘norako’/‘noizko’): [_ps [_ps … -RA] -KO]

Orain arteko leku/denborazko PSetan sintagma [+animatua] ere izan zitekeen: gurasoengan, gurasoengana… Baina adlatibo destinatiboko postposizioa ezin erants dakioke sintagma animatuari: zureganako/edozeinenganako moduko formak ezin dira jarri aditz baten osagarri lanetan; alegia, destinatibo balioan. Horretarako dugu -entzat postposizioa (§ 21.4): Zuretzat erosi dut / *zureganako erosi dut. Zureganako edo ikasleenganako formak zilegi dira, baina izenlagun gisa, izen bat modifikatuz (ez aditza): zureganako jarrera.

¹⁷⁸ Adlatiboan ere bi formak dira zilegi, izen propioari zuzenean adlatibo atzizkia erantsirik sortzen dena, eta lotura bokala hartzen duena: Usurbilera, Zarautzera / Usurbila, Zarautza. Arautu gabeko puntua da hau ere.