Euskararen Gramatika

19.5.1.3. Artikulurik ez agerian

19.5.1.3a PSa [+mugatua, +singularra, -animatua] denean, artikulurik ez da agerian. Hau da leku/denborazko PSetan aurkitzen dugun beste ezaugarri bat. Erreparatu honi: Etxe gorri-tik dator txakurra / *etxe gorri-a-tik…; Etxe gorri-ra hurbildu ginen / *etxe gorri-a-ra… Hots, sintagmok mugatuak izan arren, mugatzailerik ez dute agerian. Artikuluaren ordez erakuslea agertzeko ez da oztopo handirik: etxe gorri hartatik/hartara/honetara…

19.5.1.3b Ergatiboan edo datiboan, konparazio baterako, mugatzailea agerian ematen da (§ 18.3.1 eta § 18.4.1): etxe gorriak / *etxe gorrik; etxe gorriari / *etxe gorriri. Inesiboan, ordea, bada itxuraz artikulu dela dirudien -a- bat: Etxe handian bizi da; Kalean agurtu dugu. Baina sintagma kontsonantez amaitzen delarik, -e- bokal epentetikoa txertatzen da (§ 20.1.2e): Leku onean / *leku onan utzi nauzu; Gau ilunean / *gau ilunan galdu zen. Inesibo mugatu singularrean gertatzen da hori. Baina *leku onan ezinezkoa den bitartean, leku onak (ergatiboa), leku onari (datiboa) esaten dugu, eta ez *leku oneak, *leku oneari. Gainerako leku/denborazko PSetan ez dago artikulurik, baina bai e-ren epentesia: sudurrean, sudurretik, sudurrera…

Inesiboan artikulu itxura duen -aren aurrean agertzen den -e- epentetiko horrek iradokitzen du ondoren datorren -a osagaia ez dela, espero genukeenaren kontra, artikulua, baizik eta kontsonantez hasten den beste zerbait. Kontsonantez hasiko litzatekeen osagai hori -ga dela aldarrikatzen du de Rijkek (1981). Gauzak hala badira, -e-ren tartekatzea erraz azal daiteke, zeren -a itxuran agertzen den hori egiazki -ga balitz, azken batean bi kontsonante elkarren ondoan izango genituzke, eta horrek eskatuko luke gure -e- bokal misteriotsu horren tartekatzea (Jacobsen 1977; Rotaetxe 1978; de Rijk 1981; Mitxelena 1981; Azkarate eta Altuna 2001; Manterola 2006). Hortaz, hipotesion arabera, goiko sintagmen azpian, honako egitura hauek izango genituzke: leku on + ga -n > leku on-e-gan > leku onean.

19.5.1.3c Inesiboan, bada, kontsonante baten eta -ga edo dena delakoaren artean, -e- txertatzen bide da: [… ezker-e-ga-], [… ilun-e-ga-]. Ondoren, bokal arteko -g- kontsonantea hutsean geldituko litzateke: -egan > -ean. Gainerako PSetan ere -e- horixe agertuko da: mendi-tik baina adarr-e-tik. Baina arestian esan den bezala, hauetan ez da artikuluaren arrastorik, eta honek ere bere azalpena behar luke.