Euskararen Gramatika

18.5. Partitiboa

18.5.1. Zer den partitiboa

18.5.1a Euskal gramatiketan, oro har, partitiboa kasuen artean sartu izan da beti, “deklinabide” deitzen zen horretan, alegia (ikus EGLU-I, esaterako). Hemen beste esanahi bat emango diogu, egokiagoa, gure ustez. Partitiboa marka morfologiko bat baizik ez da (-ik), eta determinatzaile mota bat izan daiteke (oihanik), edo adberbioak sortzeko bidea (zutik). Baina ez dugu kasuen artean sartzen, determinatzaile zehaztugabea denean berez absolutiboaren aldaera bat baizik ez baita (§ 18.2.4).

18.5.1b Partitiboa (Negativus deitzen zuen Oihenartek 1638an) beti zehaztugabea da, eta forma bakarra du. Ez du hartzen artikulurik, ez pluralik ere, hortaz. Forma -ik da, sintagmako azken osagaia kontsonantez bukatzen bada. Eta aurretik loturako -r- bat hartzen du (-rik) osagai hori bokalez amaitzen denean: Ez baitzuen gizonik ezagutu bere biziko egun orotan (Duvoisin); Nik ez dut andrerik (Labaien).

Badirudi jatorria ablatiboan duela. Gaur egun ere, zenbait mintzotan, arautua den -tik markaren ordez -(r)ik erabiltzen da, batez ere pluralean, ekialdeko hizkeretan: Mendieta(r)ik handiena hango hura da; Nor da zueta(r)ik zaharrena? eta abar.

18.5.1c Noski, zehaztugabea izanik, aditzarekin beti singularrean egin behar du komunztadura, eta inoiz ere ez pluralean: Ez dut andrerik ezagutu / *Ez ditut andrerik ezagutu.

18.5.1d Partitiboaren marka, ohi denez, sintagma osoari ezartzen zaio: Dena dela, ez genuen gehiago buru hauste handi-handirik (Zerbitzari); Soldadu batentzat ez da hain heriotza ederrik nola arma eskuan etsaiari buruz hiltzea (Lafitte); Ezik zein da haren manamenduetan gogor egon-eta, bazterrerat utzia izan denik? (Duvoisin).

18.5.2. Erabilera

18.5.2a Informazio hau egiturazko kasuen sailean biltzen badugu ere, partitiboaren erabilerak neurri batean bakarrik du zerikusia egiturazko kasuekin: absolutiboaren aldaera denean (§ 18.2). Askotan, bestela, marka hori erabiltzen baitugu adberbioak edo esaera adberbialak sortzeko: Oiloei atea goizik irekitzen zaie eta goizik hersten (Duvoisin); Ezen haur hark utzi zuen mundua goizik (Joanategi); Honela bakarrik ez dira izango alferrikakoak gure errukia eta malkoak (Agirre); Egin dun heuk nahi izan dunan guztia, eta pozik egongo haiz orain (Etxeita). Horiek guztiak adberbiotzat hartu behar ditugu. Oinarrian izena (poz-ik), adjektiboa (isil-ik), adberbioa (orain-(d)ik), aditza (ikusi- rik) izan dezakete, baina testuinguru horietan adberbiotzat hartu behar ditugu (§ 22.6.6).

Badira ere esaera adberbialak, hitza errepikatuz sortzen direnak (itzuli hauek batez ere Hegoaldekoak dira): Etxerik etxe erabiltzeko erosia izango da (Agirre); Mendirik mendi ibili ohi zen (Etxeita); Aterik ate ez badabiltza ere (Mogel); Zuk ikusiko duzu egun hartan zoazenean ihesi zokorik zoko ezkutatzen (Uriarte); Neurekin ibiltzen zen goizetan kalerik kale (Erkiaga) eta abar. Hor sartzen dira ordurik ordu, asterik aste, urterik urte eta abar. Egunik egun esaera adberbialak hiru esanahi ditu (OEH): ‘egunero’ (egunik egun ateratzen da egunkaria); ‘egunetik egunera gehiago’ (egunik egun aberatsagoa da); ‘egun batean eta hurrengoan ere’ (egunik egun neure bizia erretzen ari naiz).

18.5.2b Baina adberbioa sortzen ez duelarik, partitiboa absolutiboaren aldaera bat da, neurri batean, operadore batek (ezezkotasunak, galderak…) eraginik erabiltzen duguna: Hondartza ikusi dugu / Ez dugu hondartzarik ikusi / Ikusi duzue hondartzarik?

18.5.2c Beste batzuetan perpaus batekin ikusiko dugu, eta holakoetan ere kideak ditugu ondoko bi perpausak: [Etorriko dela] esan du vs Ez du esan [etorriko denik]. Parekotasuna, orain, ez da determinazio mailan gertatzen, menderagailuan baizik. Baiezkoan menderagailu bat hartzen du, -(e)la, eta ezezko operadorearekin, ez nahitaez hala ere, beste bat, -(e)nik. Ohart gaitezen badirela bi aukera gehiago, Ez du esan etorriko dela eta Ez du esan etorriko den. Baina ez dugu hori atal honetan azalduko (§ 30.6.2.1, § 30.6.2.4). Hemen azpimarratu nahi dugu -a/-ik parekotasunaren antzekoa sortzen duela -ela/-enik parekotasunak ere. Badakit etorriko dela eta Badakit etorriko dena ere bere tokian azaltzen dira (§ 30.6.2.1, § 30.6.2.3). Zernahi gisaz, forma hutsez ari gara.