Euskararen Gramatika

18.4. Datiboa

18.4.1. Kasu marka

18.4.1a Ergatiboaz eta absolutiboaz gain, egiturazko kasutzat edo besterik gabe kasutzat har dezakegun hirugarrena da datiboa. Datiboak -i marka morfologikoa erakusten du euskaraz, eta oinarria bokalez amaitzen denean, -r- epentetiko bat gaineratzen da bokalaren eta kasu markaren artean: Hori bera da gertatu ohi zaiona, zerurat edo zerurantz dabilen edozein gizoni (Mendiburu); Geroago, laster ulertu nuen […] zurekin tratua duen edozein emakumeri jotzen diozula, arreta ematen dizun edozein neska saltzaileri (Matauko). Artikulu ondoren ere: laguna-ri.

18.4.1b Ipar-ekialdeko hizkeretan, pluraleko datiboan, -ei amaiera agertu beharrean, adibidez, gizonei forman bezala, gizoner jasotzen da: Gloria Jainkoari zeru gainetan eta bakea lurrean gogo onezko gizoner (Intxauspe).

18.4.2. Helburu eta onuradunak. Osagarri bikoitzeko egiturak

18.4.2a Datiboa nagusiki hiru argumentuko perpausetan agertzen da, hau da, nork, nori eta zer adierazten denean (§ 26.1). Perpaus horietan, aditza ditrantsitiboa da, hola deituko ditugu, edo nahiago bada, trantsitibo datiboduna, Fernándezek eta Ortiz de Urbinak (2010) deritzaten bezala. Adibidez, eman aditz ditrantsitibo prototipiko horietako bat da. Subjektuaz gain (nork), osagarria (zer) eta zehar-osagarria (nori) eskatzen dituzten aditzei esaten zaie ditrantsitibo. Bada, zehar-osagarri hori da, hain zuzen, datibo kasua jasotzen duena: Sarak Joni surf-ohola eman dio.

18.4.2b Zehar-osagarria diogunean, funtzio sintaktiko batez ari gara, baina funtzio hori alde batera utzita, Joni argumentuak perpaus horretan duen rol tematikoa, edo bestela esatearren, eduki semantikoa, helburua da. Izan ere, emateak norbaiti zerbait iragatea dakar, eta alde horretatik helburu bat du jomuga, kasu honetan Jon bera. Horretaz gain, Jon da jasotzen duen surf-oholaz baliatu daitekeena, eta, hortaz, horren onura jasotzen duena, hots, onuraduna. Onuraduna gabe, kalteduna ere izan daiteke datibo argumentua, baldin eta onuraren ordez, kaltea jasotzen badu: Sarak Joni surf-ohola pitzaturik eman dio.

18.4.2c Perpaus hauek guztiek erakusten dute datiboa kasutzat hartzeko literaturan erabili izan den irizpide nagusi bat, aditz komunztadura alegia. Aditz laguntzaileari begiratu besterik ez dago ohartzeko datiboz markatutako argumentuaren isla morfologikoa dakarrela -o morfemaren bitartez. Morfema hori singularreko hirugarren pertsonako komunztadura marka da, eta euskara mintzatu hedatuenean, komunztadura marka hori ageri da beti. Ekialdeko mintzo batzuetan, zernahi gisaz, ez da beti egiten komunztadura hori: Sarak Joni surf-ohola eman du.

18.4.2d Nolanahi ere den, datibo komunztadurari dagokionez, aldakortasuna dago mendebaldetik ekialdera, ekialdeko hizkeretan datibo komunztadura ezabatu daitekeelako perpaus ez-gramatikalik sortu gabe, eta ondorioz, azken perpaus hori gramatikaltzat har daiteke dagokion hizkera eremuan, euskara batuan idazten diren testu gehienetan datibo komunztadura zaindua ageri den arren. Ekialdean holako adibideak aurkitzen dira: Argobeko lurra oro eman nituen Mansferren leinu erdiari (Duvoisin); Kaathen semeen odoleko gainerakoei eman zituzten oraino Manaseren leinu erditik Aner eta bere hiripeak (Duvoisin); Moisek erran zuen oraino Israelgo semeen bilku guziari (Duvoisin); Amak erran zuen bertzeri eta arribatu zen herri hori jaun baliarenganaino (Webster); Erretore horrek erran zuen bere buruari (M. Elizanburu); Orduan Jesusek erran zuen bere dizipuluei (Etxenike); Eta erresponditu zuten Jesusi (Etxenike). Esan dezagun, zernahi gisaz, holako egiturak ekialdeko tradizioko idazle batzuen artean ageri direla, eta eredu “arruntarekin” erkatuz aise gutxiago ikusiko ditugula. Bestetik, ezin dira nolanahi erabili, eta muga sintaktikoak dituzte aldiari eta pertsonari dagokionez. Beste hitzetan, ekialdean ere, Haiei erran zien eta Haiei erran zuen perpausen artean, biak erabilirik ere, lehenbizikoa maizago aurkituko dugu, diferentzia handiarekin.

18.4.2e Halako egiturak ingelesezko osagarri bikoitzeko egiturak (ingelesez double object constructions) bezalakoak direla aldarrikatu izan da literaturan, eta batez ere Elordietak (2001) aletu ditu horretarako argudio nagusiak. Gure euskal perpausak, beraz, ingelesez ondoko kideko perpausa du: Sarah gave John the surfboard. Ingelesez, alabaina, osagarri bikoitzeko egitura hori harremanetan jarri ohi da esanahi bera duen egitura preposiziodun batekin, ondoarekin alegia: Sarah gave the surfboard to John.

Bigarren honetan ikus daitekeenez, helburua ez da ageri aditzaren ondo-ondoan, gaiaren ostean baino. Horretaz gain, to preposizioa darama bere aurretik, hots, preposizio sintagma baten modura agertzen da perpausean. Osagarri bikoitzeko egituran, aldiz, gaia bera baino lehenago ageri da, aditzaren ondoan eta ez du preposiziorik erakusten. Ingelesez, egile batzuen ustez, lehenbiziko perpausa (… gave John) perpaus postposiziodunetik (… gave… to John) sintaktikoki eratorritakoa da, eta euskaraz ere, batzuen ustez, postposizio sintagma bat duen egitura batetik eratorri da. Hau da, Sarak Joni surf-ohola ekarri dio perpausa beste honetatik eratorria litzateke: Sarak surf-ohola ekarri du Jonentzat.

Dena den, honi dagokionez eztabaida handia dago euskal hizkuntzalaritzan: lehen perpausa osagarri bikoitzeko egitura dela aho batez onartzen den arren, besterik da, adibidez, onartzea Jonentzat postposizio sintagmatik eratorri dela Joni datibo sintagma. Honetan ez dago akordiorik.

18.4.3. Esperimentatzaileak

18.4.3a Datiboak ez ditu bakarrik helburuak adierazten. Horietaz gain, esperimentatzaileak ere adieraz ditzake, esate baterako: Malenari tangoa kantatzea gustatzen zaio; Malenari tango zahar hura ahaztu zaio.

Perpaus bi horietan, datiboak ez du, jakina, helburua adierazten, ez bada esperimentatzailea. Izan ere, gustatu edo ahaztu bezalakoak aditz psikologikoak dira, eta gustatzea bezalako prozesu psikologikoak sentitzen dituenari esperimentatzailea deritza (§ 23.2.2.3c). Bestalde, absolutiboaz adierazten dena estimulua da. Aditz hauekin datibo sintagma ezinbestekoa da, hots, egituran egon behar da, agerian edo isilean, gramatikala izango bada: *Tangoa kantatzea gustatzen da edo (*)Tango zahar hura ahaztu da¹⁶⁶.

Perpaus bi hauetan, absolutibo sintagma baino ez da ageri, eta datiboa ez agertzeak dakar ez-gramatikaltasuna.

18.4.3b Halako datibo esperimentatzaileak aurkituko ditu irakurleak baita interesatu, iruditu, damutu eta dolutu aditzekin batera, adibidez. Mendebaleko hizkera batzuetan, Bergarakoan, adibidez, edo Elgoibarkoan, datiboaren bidez adierazten dira bestelako hizkeretan eta oro har euskara estandarrean, bestela adieraziko liratekeen esperimentatzaileak: Gure alabiari zoratu ein jako; Aittari hasarrau jako azkenian (Makazaga 2009: 155, 157)¹⁶⁷.

Euskara hedatuenean adibide hauen ordainak dira, hurrenez hurren, Gure alaba zoratu egin da eta Aita haserretu da azkenean. Halako hizkeretan badira, bestalde, konfigurazio hau bera erakusten duten beste aditz batzuk, hala nola pentsatu Bergarako hizkeran —Edurra ein bia dabela pentsatzen jat (Elexpuru 1988)—, irudituren esanahi bera duena.

Hizkeretan orokorturik dagoen erabileraren ikuspuntutik kasu hauek bitxi samarrak diren arren, giza hizkuntzetan halako datibo esperimentatzaileak aurkitzea ez da batere ezustekoa.

18.4.4. Datibo hunkituak eta jabe datiboak

18.4.4a Hitzez hitz adierazi ez dugun arren, azken atalean mintzagai izan ditugun datibo esperimentatzaileak absolutibo batekin batera ageri direla ikusi dugu, bi argumentuko perpausetan. Aditz horiek ez dira, beraz, trantsitibo datibodunak (eman edo eraman bezalaxe), intrantsitibo datibodunak baino (nor-nori deitu izan diegunak gure lehenagoko gramatiketan). Ikusi dugunez, intrantsitibo datibodun horietan, datiboa ezinbestekoa da, ez aukerakoa. Bada, antzeko konfigurazioa erakusten du Alkandora urratu zaio perpausak ere, nahiz eta kasu honetan, datiboa gaineratutako argumentua den, eta hortaz, ez duen datiboak zertan egon behar: Joni alkandora urratu zaio.

18.4.4b Lehen perpausean (Alkandora urratu zaio), absolutiboz markatutako argumentu bakarra dugu, eta beraz, perpaus intrantsitiboa da, izatez aditza bera ere intrantsitiboa delako. Bigarren perpausean, berriz, Joni datibo argumentua gaineratu da perpausean, eta bi argumentuko konfigurazioa sortu da.

Jon da, bigarren perpausean, alkandora urratzeak nolabait hunkitu duena. Ingelesez, affected datives deitu izan zaie halakoei eta deitura horren ildotik deritzegu guk datibo hunkituak hauei. Interes datiboak ere deitu izan zaie¹⁶⁸.

18.4.4c Datibo hunkituetatik oso gertu daude jabe datiboak. Izan ere, Joni alkandora urratu zaio diogunean, datibo argumentua hunkitua izateaz gain, alkandoraren jabea dela ere interpreta daiteke. Hori are argiago ikus daiteke jabetza ezin besterenduzkoa denean, hots, inori besterendu ezin zaionean gure jabegoa, adibidez, gorputz atalak: Aneren begitartea ilundu da; Aneri begitartea ilundu zaio.

Bigarren perpauseko datiboa (Aneri begitartea ilundu zaio), zalantzarik gabe, jabe datiboa da, eta inoiz esan dugun bezala (EGLU-I: 344), Aneren genitibo sintagma ordezkatzen duela dirudi. Izan ere, hizkuntzalaritzan proposatu izan da, ñabardurak ñabardura, Aneri bezalako jabe datiboak genitibo batetik eratortzen direla sintaktikoki. Ez da hau xehetasun teorikoetarako leku aproposa, baina bai, gaiaren inguruko beste ñabardura bat gaineratzeko: Etxeparek erakutsi digunez (2003: 420-421), datiboa genitiboaren ordez erabiltzeko, datibo argumentua zuzenean hunkitua izan behar da. Jo, bestela, ondoko adibideetara: Jonen ama hil da; Joni ama hil zaio.

Bigarren adibidean, Jonek bizirik egon behar du, ama hiltzeak zuzenean hunki dezan; aldiz, lehenbiziko adibidean, Jon bera ere hilik egon daiteke urteak direla. Ikusten denez, jabe datiboen eta hunkituen arteko harremanek estuak dirudite, eta behin baino gehiagotan azpimarratu izan da hori —ikus, besteak beste, Hualde (2003a: 182) edo Fernández (2010)—.

18.4.5. Datiboaren eta adlatibo/ablatiboaren arteko harremanez

18.4.5a Behin baino gehiagotan aipatu izan dira euskal gramatikan datiboak postposizio batzuekin dituen harremanak. Gorago, datiboaren eta destinatiboaren arteko kidetasuna aipatu dugu, baina kidetasun hori beste postposizio batzuetara ere zabaldu daiteke, adlatibora, adibidez. Izan ere, mugimenduzko aditzekin batera ageri diren datiboek sarri askotan helburua adierazten dute, eta kasu horietan, datiboa adlatibo bizidunarekin txandakatu daitekeela dirudi: Jon Nikori joan/hurbildu zaio; Jon Nikorengana joan/hurbildu da.

18.4.5b Lehenbiziko perpausean ageri den datiboaren ordez, adlatibo biziduna azaltzen da bigarrenean, eta datibo hori helburua da. Jakina, horrelakorik ez da adlatibo bizigabeekin: *Jon Bilbori joan/hurbildu zaio; Jon Bilbora joan/hurbildu da.

Kidetasun horretaz jabeturik, batzuen ustez datiboaren eta adlatiboaren arteko txandakatzea (alternation, ingelesez) aipatu izan da, baina ikusiko dugunez, datibo argumentuaren agerpenak helburu hutsa baino zerbait gehiago adierazten duela dirudi edo beharbada, besterik gabe, ez da helburua, gorago aipatu ditugun datibo hunkitu horietako bat baino. Ikusi bestela perpaus hau: Jon Australiara joango zait laster.

Kasu horretan, isildutako niri datibo argumentuak, aditzak islatzen duen datibo komunztaduraren bitartez (zait) berreskuratzen dugunak, ez du helburua adierazten (helburua adierazten duena Australiara adlatibo sintagma da). Perpaus horretan, ezkutuko datiboak adierazten du Jon Australiara joateak niri nolabait eragiten didala edo gorago esan dugun bezala, hunkitu egiten nauela nire ondoko norbait (semea, esaterako) den aldetik. Nora joan dira zure txakurrak?; Nora joan zaizkizu txakurrak? Jabe datiboa edo datibo hunkitua adierazten du zuri ezkutuko datiboak.

Hortaz, joan aditza bezalako mugimenduzko aditz batekin, helburu datibo bat aurkitzea espero daitekeen arren, horrek ez du zertan horrela izan behar. Fernándezek eta Ortiz de Urbinak (2010) diotenez, datiboak adlatibo bizidunak berak baino askozaz ere eremu handiagoa hartzen du, eta, hortaz, txandakatzeaz hitz egitea kasurik onenean ez dirudi oso zuhurra.

18.4.5c Orain artean, mugimenduzko aditzez ari garela, helburu datiboez hitz egin dugun arren, mugimenduak helburua izateaz gain, iturburu bat ere badu, eta iturburu hori gehienetan, ablatibo batez adierazi ohi da. Adibidez, Oskorriren kanta ederrean lehenbiziko bertsoa manipulatuz eta ondorioz, poto eginez bigarrenean: Ez zaitez, ez zaitez urrun nigandik; Ez zaitez, ez zaitez joan nigandik¹⁶⁹.

Urrundu eta berriro ere joan aditzek norabidea alde bietara adieraz dezakete: mugimendu hori nora zuzentzen den eta nondik abiarazten den. Bada, halakoetan, datiboa ager daiteke ablatibo bizidunaren ordez, eta horrek datiboaren eta ablatiboaren txandakatzea dagoela pentsaraz liezaguke: urrundu zait; urrundu da nigandik.

Alabaina, oraingoan ere, ez dirudi datibo iturburu hutsa dugunik, ablatiboa erabiliz izango genukeen bezala; datibo hunkitu bat dugula dirudi (Fernández eta Ortiz de Urbina 2010), adibidez: Bertsotan ikasiko nion, Imanol Lazkanori edo (Egaña).

Baina oso berezkoa den hori norbaiti ikas dakiokeen arren, Egañak Lazkanori bezala, datiboaren ordez ablatiboa ere maiz ageri da, aski modu naturalean: Bertsolarien izen-abizenak ikasiko nizkion, Imanol Lazkanori edo; Bertsolarien izen-abizenak ikasi nituen Imanol Lazkanorengandik edo.

Halakoetan, har dezagun ikasi aditza, biak erabiltzen dira, nahiz beharbada ablatiboa erabiliagoa izan: Jesus beragandik ikasi arte guzian berariz eta beraren betiko Aitak nahi zuena egiteko gelditu zela Jerusalemen orduraino (Mendiburu); Ikusi zuen Jesusek elkarrekin zerausten guzia eta beragandik ikasi nahi zukeela zer ote zen esan nahi zuena eta esaten die (Mendiburu); Ikas zazue nigandik, bada ni naiz zuen Maisua, ikasi nigandik, bada ni naiz zuen modelua (Agirre); Nire arima ezagutzen, eta estimatzen nire etsairik handien demonioagandik ikasi behar dut? (Kardaberaz); Anaien arteko karidadearen gainean berriz nez daukagu zuei eskribitu beharrik, bada zuek zerok Jaungoikoagandik ikasi zenuten elkar maitatzen (Uriarte); Legazpira igo eta Iruna jaitsi egiten zela, aitari ikasia nion, eta harrigarri egiten zitzaidan oso (Joxerra Garzia); “Dena dela, Gandiaga, beti Gandiaga bera izanik, ez da hala ere errepikatzen”, Joxe Azurmendiri ikasi genion (Elustondo; Azurmendi); Gero ikasi genion Miranderi mendekuak alferrikako direla mendekatuaren jakinaren gainean gauzatu ezean (Joxerra Garzia); Hitz eta kanta zahar mordoa daki, gure artean zegoela beti zebilen bertso kantari, gerra garaiko Pepe Bolunbururenak ikasi nizkionetik (K. Izagirre).

18.4.6. Marinelei abisua: izenondoko datiboak

18.4.6a Egiturazko kasuak postposizioetatik bereizteko erabili dugun irizpide nagusia aditzarekin egiten duten komunztadurarena da: ergatiboz, absolutiboz eta datiboz markatutako argumentuak baino ez direnez komunztadura eragiten dutenak, eurak dira egiturazko kasu bakarrak (partitiboa absolutiboaren aldaera bat baizik ez litzateke, eta gainerakoak komunztatzen ez direnak, postposizioak). Bada, oraingo honetan, kasuak postposizioetatik bereizteko beste irizpide bat erabiliko dugu, hots, izenaren ondoko datiboak edo nahiago bada, datibo izenlagunak. Aipa dezagun lehenik eta behin, adibide klasiko eta polit bat egitura ezagutarazteko: Marinelei abisua (Etxeberri Ziburukoa).

Egitura honetako datiboa, hots, marinelei, abisua izenaren ondokoa da, edo bere izenlaguna nahi bada. Halako datiboak sarri aurki daitezke gaztelaniaz edo ingelesez, adibidez: Aviso a navegantes.

18.4.6b Alabaina, euskaraz askoz erabilera mugatuagoa dute, eta nagusiki izenburuetan agertzen dira, aspaldi genion bezala (EGLU-I: 233); beste hizkuntzalari batzuek ere aipatu dute kontu bera (de Rijk 1998a: 378). Horregatik, oso bazterrekoak dira eta oso bakanak izenburuetatik aparte izenondoko datibo hauek erakusten dituzten agerraldiak: Hona zer izan ziren haren azken hitzak bere semeei: “Mutikoak, mutikoak, aski baduzue zeruari beha egonik!” (Larzabal); Gaur denak ziren bibak eta gorak kapitainari, Caballeriari eta haiez erditu zen amari (Manu 416, in Fernández eta Sarasola 2010)¹⁷⁰.

Bestalde, EGLU-I liburukian (233) ageri da onargarriagoak direla datiboa eskuinetara dakarten adibideak (ezkerretara dakartenak baino), eta Albizuk (2009) ere eskuinetara lerratzen diren izenondoko datiboez dihardu. Nolanahi ere den, ezkerretara lerratzen direnak ere badaude, adibidez, gramatikari eta euskaltzain ezagun baten omenaldi-liburuak izenburu hau du: Beñat Oihartzabali gorazarre. Baina Oihartzabalen omenezko ekitaldirako gonbidapenean, bestelako hurrenkerarekin ageri zen liburuaren izenburua: Gorazarre Beñat Oihartzabali.

Zalantzarik gabe, sarriago ageri dira, agertzekotan, izenaren eskuinetara ezkerretara baino, baina azken hauek ez dira ezinezkoak.

18.4.6c Datibo hauek eztabaidagai izan dira euskal gramatikan, datiboaren izaeraren nondik norakoak zein diren erabakitzeko. Izan ere, egiturazko kasutzat jotzen ditugun horietan (ergatiboa, absolutiboa, datiboa) izenondoko gisa ager daitekeen bakarra (bere muga eta guzti) datiboa baino ez da. Ergatiboak eta absolutiboak izena modifikatzekotan, genitiboa behar dute: frankisten sarraskia; gudarien sarraskia.

Zalantzarik gabe, zirkunstantzia historikoak ezaguturik irakurketa egokia egitera eramango gaituzten arren, perpaus horiek anbiguoak dira: edo frankistek/gudariek egin zuten sarraskia edo frankistek/gudariek jasan zuten sarraskia. Bestela esanda, genitiboaren bitartez berreskura daitezke ostean ergatiboz edo absolutiboz markatuko genituzkeenak (egilea eta gaia, hurrenez hurren). Izenondoko datiboak ere ordezka dezake batzuetan genitiboa. Esaterako, Jules Verneren nobela gogoangarriaren izenburua bietara itzuli da euskarara: Munduaren itzulia 80 egunetan; Munduari itzulia 80 egunetan.

18.4.6d Izenondoko datiboaren ordez, genitiboa erabil daitekeela diogu EGLU-I liburukian (233), baina hori egia izanik ere, adibide batzuek behintzat ez dute genitiborik onartzen (irakurketa horrekin, jakina): ?Marinelen abisua.

Adibide hori gramatikala da, jakina, marinelak eurak badira abisua ematen dutenak, baina ez dirudi interpreta daitekeenik marinelei emandako abisu gisa.

Hortaz, datiboa kasua da bai, baina postposizioek ohikoa duten bazterreko jokabidea duela pentsa daiteke. Izan ere, postposizioek tarteka badituzte izenondoko agerraldiak: Jakoben jaiskera Egiptora (Lardizabal); Gerora automobil zelularrak banan-banan jasotzen zituen etxera bidean (Payá).

Nolanahi ere den, izenondoko postposizio hauek ere nahiko bazterrekoak dira, eta holakoetan ezinbestekoa da, de Rijkek (1988, 1993) aspaldi irakatsi zigun bezala, -ko postposizioa gaineratzea postposizioari izen bat modifikatzeko: antiojuak Txabirentzat; Txabirentzako antiojuak. Bada, de Rijkek berak eta Elordietak (2001) ere zehaztu dutenez, postposizioek ez bezala, datiboak ezin du sekula -ko postposiziorik jaso: *Marineleiko abisua.

18.4.6e Azkenik, azpimarratzekoa da izenondoko datibo gisa ager daitezkeen datiboak helburuak baino ez direla. Goian, adibidez, aipatu ditugun esperimentatzaileak edo jabe datiboak eta datibo hunkituak ezin daitezke inoiz ere testuinguru honetan agertu, eta besterik gabe ez-gramatikalak dira (Fernández eta Sarasola 2010): *gogorapena umeei; *ahanztura umeei; *begien argiketa itsuari.

Datiboen artean, beraz, nolabaiteko asimetria dago izenaren ondoan joateko aukerari dagokionez: helburu datiboak postposiziora hurreratzen direla dirudi; aldiz, esperimentatzaileek edo jabe datiboek eta oro har datibo hunkituek ez dute postposizioen jokabidearen inongo aztarnarik.

18.4.7. Datiboa hautatzen duten aditzez besteko kategoriak: postposizioak adibide

18.4.7a Aditzek ez ezik, beste zenbait kategoriatako hitzek ere datiboa hautatzen dutela dirudi. Ihartutako zenbait postposizio sintagma ditugu euren artean, hots, begira, beha eta zelatan. Postposizio horiek iharturik daudela dirudi, ez baitira beste inongo postposiziorekin ordezkatzen (zuri begira nago perpauseko begira formak ez du begitik edota begian motako forma erkiderik). Begira aztertuko dugu adibide modura.

18.4.7b Ikus ditzagun bi adibide hauek: itsasoari begira; itsasora begira. Adibide horietan begira postposizioa da (§ 21.10.2). Begira postposizio ihartuak datiboa eskatzen du batzuetan eta adlatiboa besteetan, adibideetan ikusten denez, eta noiz bata eta noiz bestea erabakitzea ez da gauza erraza. Villasantek dio (1983: 63) izena biziduna izanez gero, orduan datiboa hartzen duela: Aneri begira; umeari begira; txakurrari begira.

Dena den, datiboa ez da mugatzen bizidunetara, Fernándezek eta Ortiz de Urbinak (2010) Atxagaren nobela batez baliatuz ikusi dutenez. Izan ere, adibide sorta luze samar batean batzuk bizidunak dira, baina asko eta asko bizigabeak: euriari begira, loreei begira, paisaiari begira —baita paisaiara begira—, zaldiei begira, itzulbideari begira, bideari begira, kikarako kafeari begira, liburuari begira. Eta batzuk besteak bezain gramatikalak, jakina.

Bestalde, lekuzkoak diren osagarriak adlatiboaz markatzen dira batez ere: gora, behera, atzera, aurrera, iparrera, mendebaldera, itsasora, plazara begira. Zernahi gisaz, horien kide datibodunak nahiko arruntak dira tokia adierazten duten izenekin: Biak hesiaren kontra jarrita, etxeari begira (I. Mendiguren); Mendiari begira dago Padania (Lertxundi); Lehen zatian bezala, ordea, aurrera iritsi bai, baina ateari begira antzu zeuden (Berria); Isilik geratu ziren puska batean, jendeari eta plazari begira (X. Aranburu) eta abar; (itsasoari begira, esaterako, oso arrunta da). Aldiz, tokiaren erreferentzia generikoa denean (aurre, atze, inguru, goi…) datiboak ez dira batere arruntak¹⁷¹, nahiz ez diren falta adibide batzuk: […] automobiletik irten eta, amildegiaren parean jartzen zela, batean beheari eta bestean goiari begira, halaxe oihukatu baitzuen, eskua ukabil eginik (Irigoien); Inguruari begiratu gabe ere plateretik ahora jakiak airean zebiltzan (G. Mujika); *beheari, *goiari, *aldamenari edo *aurreari begira, behera, gora, aldamenera edo aurrera begira (Fernández eta Ortiz de Urbina 2010).

18.4.7c Esker hitza ere, kategoriaz izen hutsa dirudien arren, postposizio beregaina balitz bezala ere erabil daiteke, eta datibo osagarri bat hautatzen du, buruz-ekin ere gertatzen den gisan (§ 21.10.2): Hizkuntzalaritzari esker, herri baten kontzientzian parte hartzen duzu (Berria); Naizena haiei esker naizelako (Mitxelena); Zuri esker, neurririk gabeko zorion hartaz izan nadila gai (Leon); Zuri esker bainaiz igan aldare saindurat (Iratzeder).

Nolanahi ere den, datiboa, eta bereziki leku datiboa hautatzen dute, genitiboarekin batera, ipar-ekialdeko hizkeretan zenbait postposiziok, hala nola aitzin, barna, behera, buruz (ez gara zertaz zentzuarekin ari hemen), gora, kanpo eta kontra postposizioek (Etxepare eta Oyharçabal 2008a eta 2008b): paretari kontra; patarrari behera; patarrari gora; bata besteari aitzin; kanale bati barna; bi arte horier kanpo.

Ipar-ekialdeko leku datibo hauen ordez, mendebaldeko eta erdialdeko hizkeretan, genitiboa edo inesiboa erabiltzen dira nagusiki: etxearen kontra; aldapan gora; aldapan behera; basoan barna; basoan zehar; basoaz kanpo. Leku datibo hauen aipamena aurki daiteke Lafitteren gramatikan (1944) edo Villasanteren lanean ere (1983).

¹⁶⁶ Parentesia darabilgu, zeren perpaus hori gramatikaltzat har liteke bere irakurketa inpertsonalean.

¹⁶⁷ Jakina, euskara estandarrean arruntean erabiltzen ez badira ere, horrek ez du esan nahi Gure alabari txoratu egin zaio eta gisa horretakoek euskara batuan tokirik ez dutenik. Ikus Salaburu 1994 eta 2018.

¹⁶⁸ Eta inoiz baita etikoak ere, baina hizkuntza erromanikoetan, gaztelaniaz adibidez, etikoei eman izan zaien estatus sintaktiko eta pragmatikoa kontuan hartuz, guk deitura nolabait neutroagoa hobetsi dugu oraingoan, etikoetatik ezberdindu nahian.

¹⁶⁹ Jatorrizko bertsoak halaxe dio: Ez zaitez, ez zaitez / ez zaitez joan oraindik /. Ez zaitez, ez zaitez / urrun nigandik.

¹⁷⁰ Fernándezek eta Sarasolak (2010) mintzagai honi buruz bereziki egindako lanean diote bi agerraldi hauek eta beste bat baino ez dituztela aurkitu, testu klasikoak eta EPG (Ereduzko Prosa Gaur) corpusa arakatu eta gero. Bazterrekoak baino gehiago dira, beraz.

¹⁷¹ Fernándezek eta Ortiz de Urbinak (2010) ez-gramatikaltzat jotzen dituzte holakoak.