Euskararen Gramatika

18.6. Genitiboa (-en)

18.6.1. Forma eta funtzioa

18.6.1a Genitiboari dagokion postposizioa -en da, eta bokalez amaitzen bada hitza -r- epentetiko bat eransten da: Jon-en; zein gizonen?; zein andre-ren?; zein/nor-en; Ane-ren. Artikuluarekin, hortaz, adiskide-a-r-en. Eta pluralean -en egiten da (-ak artikulu + plurala desagerturik): ikasle[-ak]-en → ikasle-en.

Zenbatzaile zehaztuekin, forma berbera ageri dezakete idatzian artikulugabeak eta artikuludunak, kontsonantez amaitzen bada hitza: Bost lagunen etxeak dira hauek [bost lagun + -en / bost lagun + [-ak]+ -en].

18.6.1b Genitibozko sintagmek (izen sintagmari, § 15.2.2h, -en postposizioa erantsiz eratuak) izenlagun funtzioa hartzen dute (hots, adjektibalak dira), eta arruntean izenaren ezkerraldean ageri dira, harekin sintagma osatuz: [[Fernandoren] zapatak] dira; [[Gure] aitak] ez luke horrelakorik egingo; [[Ikertzaile langilearen] lanak] aipatu nahi ditugu.

Genitibozko izenlaguna kenduz gero ere, gramatikala da askotan izen sintagma, baina aldatua edo murriztua geratzen da interpretazioa, erreferentzia testuingurutik berreskuratu ezean: Zapatak berriak dira; Aitak ez luke horrelakorik egingo; Lanak aipatu nahi ditugu.

Adjektibo kalifikatzaile (atributibo) gehienak ez bezala, genitibozkoak izenaren osagarri argumentalak izaten dira. Aski garbi ikusten da hori honelakoetan: haien lehengusuak; etxearen gailurra; gure galbidea; Garbiñeren omenaldia… Erlatibozko perpaus sinonimoa jartzen badugu korrelazioan, ikusiko dugu perpausean egiturazko kasuek aditzarekiko betetzen duten rol semantiko bera betetzen duela genitiboak izenarekiko: Haiek lehengusu dituzte(nak); Etxeak du(en) gailurra; Gu gal gaitzake(ena); Garbiñeri egingo zaio(n) omenaldia. Genitiboak forma-aukera bat bakarra izateak anbiguotasunak sor ditzake: zezenaren beldurra [zezenak duena / zezenari zaiona].

Ikuspegi horretatik, hala, gainerako egiturazko kasuak bezala, genitibozko izenlagunak ere osagarri argumentalak dira beti, edutezko adiera arruntekoak barne: Patxiren etxea [Patxik du(en) etxea] (subjektu-genitiboa); etxearen salmenta [etxea saldu dute] (objektu-genitiboa). Hori dela eta, barra-barra ageri dira genitiboak nominalizazioekin eta antzeko izen argumentu-eskatzaileekin: haurren jolasa (haurrak jolastu); irakaslearen jokabidea (irakasleak jokatu); zure amodioa (zuk duzuna / zuri dizutena)…

18.6.1c Izenlagunak izenaren ezkerrean doaz. Batzuetan izena isildu daiteke: Fernandorenak; gureak; langilearen… Bestetik, izenlaguna bera ere izen sintagma ez ezik perpaus osoz eratua ere izan daiteke: Horrek duen abilezia ikaragarria da (ikus 31. kapitulua).

18.6.2. Erabilera

18.6.2a Joera nagusia, adibide horietan guztietan ikusten denez, izenlaguna izenaren ezkerrean paratzea da. Hala ere, badira kasu mugatu batzuk, non eskuinean jartzea ere posible den. Izen bereziekin arrunta da hori: Gure Peru / Peru gurea. Artikulua ezinbestekoa da holakoetan, sintagma modu egokian osatzeko: *Peru gure.

18.6.2b Aditz kopulatibo baten predikatu atributiboa da anitzetan genitibozko sintagma (komunztadurazko artikulua daramala, hizkera gehienetan): Kantu hau Benito Lertxundirena da. Adibide horretan bezala, genitibozko sintagmak adjektibatuko lukeen izen sintagma da halako perpausetan subjektua: Benito Lertxundiren kantu hau. Agian argiago adierazita: 1) Kantu hau Benito Lertxundirena da; 2) Benito Lertxundirena den kantu hau; 3) Benito Lertxundiren kantu hau.

18.6.2c Izenarekin duen erlazioa kontuan izanik, erlazio mota desberdinak adierazten ditu genitiboak: jabegoa (aitaren etxea, hots, ‘aitak duen etxea’; gure dirua, ‘guk dugun dirua’); agentea/tema (aitaren etorrera, hau da, ‘aita dator’); hartzailea (aitaren kritika, hau da, ‘aitari egin zaion kritika’). Jabegoaz gain, bestelako erlazioak adierazten dira honako adibide hauetan ere: haren burua; Mikelen heriotza; zure lagun minaren aita; bizitzaren hasiera; haran honen edertasuna; liburuaren lehenbiziko kapitulua. Argi denez, beste erlazio mota franko ere adierazteko baliatzen gara kasu honetaz.

Horrenbestez, denda edo antzeko zerbait bere jabearen izenarekin izendatzen denean, anitzetan baliatzen gara genitiboaz: Etxeberriaren arrandegia (‘Etxeberriarena den arrandegia’). Beste horrenbeste norbaiten etxea aipatu nahi izanez gero: Patxirenera joan naiz bazkaltzera (‘Patxirena den etxera joan naiz bazkaltzera’).

Jakina, ez da pentsatu behar, horratik, osagarri izenlagun argumental guztiak direnik genitibozkoak. Ugariak dira -ko atzizkiaz eratuak ere: etxerako tresnak; autonomoentzako laguntzak; erortzeko arriskua; hori esateko lotsa, beharra…

18.6.2d Aditz izenaren objektua absolutiboan nahiz genitiboan joan daiteke hizkera batzuetan (§ 18.2.5): Gauza ederra da euskara(ren) ikastea; Diamante bat(en) saltzera etorri natzaizu eta abar.

Objektuak zentzu orokorra eta zehaztugabea duenean, genitiboaren ordez, oinarri forma har dezake: Onddo biltzen ibili da. Adizkia jokatua denean genitiboak ez du lekurik: Gauza hauek (*gauza hauen) esaten ditu.

18.6.2e Hizkerako zenbait lokuziotan elipsia egiten dugu: Gurean (‘gure etxean’); Ez egin astoarena!; Ez egin gorrarena!; Beti tontoarena egiten; Kristorenak eman dizkio; Zureak egin du! eta abar. Badira esapide eta erranairu anitz gehiago: pozaren pozez; handiaren handiz; ikusiaren ikusiaz; hondarraren hondarrean; alderen alde; bururen buru… Eta harriduretan ere bai: Nire poza!; Ene dohakabea!; Ene galdua!…

18.6.2f Postposizio askok genitiboa eskatzen dute: elizaren ondoan; uraren gainean; nire inguruan; denon aurrean; Andoniren ordez; eskutitz honen bitartez; liburu batzuen arabera; espainolen antzera; euskara batuaren alde eta kontra; azken gerraren ondotik; nire baitan… Kasu batzuetan postposizio itsatsia ken daiteke: ur gainean; mahai azpian; ohe azpian; ni baitan… Bizidunek beti behar dute marka hori, hala ere: Andoniren ondoan; nire gainean (*ni gainean)…

18.6.2g Genitiboaren marka hau beste postposizio batzuen morfologian ere ageri da: haurrarengatik; adiskideentzat; gizonarengan; zuregana; Andonirengandik… Batzuetan absolutiboa ere balia daiteke funtzio berean: Gabonak aurretik; diruagatik; nigan…

18.6.2h Hitz eta predikatu konplexu batzuek genitibo hau eskatzen dute: beldur izan, lotsa izan, herabe izan, zain izan, beha egon, mende egon, bila ibili, xerka joan/ibili…: Dentistaren beldur gara; Zure zain gaude; Mikelen bila gatoz; Elkarren bete zeuden… Baina marka gabe ere: Etxe bila dabiltza; Diru eske etorri zitzaidan…

18.6.2i Zenbait euskalkitan ‘bat edo beste, bat edo bat, zenbait…’ adierazteko, izen sintagma genitibo zehaztugabean doa, eskuinean bat edo batzuk hartzen dituela: Gazteren bat etorri da; Libururen batzuk erosiko ditugu. Egitura bera zenbakiekin erabiliz gero, kopuruaren gutxi gorabeheratasuna adieraz daiteke: Hogeiren bat urte ditu gure adiskide horrek (= ‘hogei bat’, ‘hogei inguru’); Hamabosten bat tona galdu dira (= ‘hamabost bat’, ‘hamabost inguru’); Baten bat etorri da (= ‘norbait’, ‘gutxi batzuk’). (Ikus 16. kapitulua: “Zenbatzaileak”).

18.6.2j Euskara zaharrean, postposizio honek -entzat postposizioaren balioa du: Hainbat gaiztoago zure (Hainbat gaiztoago zuretzat); Deabruen dela! (Deabruentzat izan dadila). Zenbait euskalkitan oraingoz mantentzen dira holako esamolde ihartu batzuk: Adio zuen! (Adio zuentzat, zuei); -Esker mila, -Ez da zeren! (Ez da zerentzat, zergatik).

18.6.2k Esan dezagun, azkenik, batzuetan ez dela batere erraza zehaztea zer den egokiago, -en edo -ko erabiltzea: etxeko teilatua edo etxearen teilatua? Beste batzuetan, esanahi desberdina dute batak eta besteak: elizaren isiltasuna ez da elizako isiltasuna; elizaren hormak eta elizako paretak; hamar euroren kafea eta hamar euroko kafea. Badirudi edukitzailea pertsona edo biziduna izanik, -en eskatzen duela: Andoniren bizitza. Postposizio askeekin ere -en erabiltzen da, eta ez -ko: etxearen aurrean. Aldiz, toki edo denbora bati dagokion delako erlazioa adierazi nahi bada, -ko maizago: etxeko giltzak; arratsaldeko autobusa. Baina beste kasu asko ilunagoak gertatzen dira (ikus -ko postposizioa § 21.8).