Euskararen Gramatika

19.1. Postposizio sintagmak eta egiturazko kasuak

19.1a Postposizio sintagmak eta egiturazko kasuak bereizten ditugu gramatika honetan (egiturazko kasuak 18. kapituluan aztertzen dira). Egia da egiturazko kasu deitzen ditugunak, absolutiboa (§ 18.2), ergatiboa (§ 18.3), datiboa (§ 18.4) eta baita genitiboa ere (§ 18.6), postposizioen bidez osatzen direla: -k ergatiboan, -i datiboan, -en genitiboan eta -ø postposizioa absolutiboan. Marka horiek, berez, inesiboarena (mendia-n) edo adlatiboarena (mendi-ra) edo instrumentalarena (euskara-z) eta abarrena bezain postposizio dira. Hortaz, denak ere postposizio sintagma (PS) lirateke. Hala ere, egiturazko kasuek eta PSek modu desberdinean jokatzen dute zenbait arlotan. Beraz, bi sintagma motak bereizteko eskubidea badugu: bereiziak dira, bai esanahiari dagokionez, bai osatzeko formaz eta bai sintaxiaz.

19.1b Esanahiari dagokionez, adibidez, PSek adiera jakina izan ohi dute gehienetan, egiturazko kasuek ez hainbeste. -n, -tik, -ra, -z, -(r)ekin, -(ren)gatik eta abarrek adiera zehatz samarra izan ohi dute: inesiboak lekutasuna adieraztea oso berezkoa du, edo adlatiboak norabidea adieraztea ere bai. Aldiz, ergatiboak edo absolutiboak, esaterako, esanahia izatekotan, askoz lausoagoa da esanahi hori. Adibidez: Mikelek (erg.) Jone atsegin du nahiz Mikeli (dat.) Jone atsegin zaio, edo Irakaslea (abs.) gogor mintzatu da / Irakasleak (erg.) gogor hitz egin du.

Kasu batean ergatiboak eta datiboak adiera bertsua dute, eta bestean ergatiboak eta absolutiboak ere bai. PSetan buruak markatzen du, hein handi batean, sintagmaren esanahi nagusia; egiturazko kasuetan beste kontu bat da. Horrexegatik, PSetan ere adiera bat dutenak eta beste bat dutenak bereiziko dira: leku/denborazko deitzen ditugunek lekua edo denbora adierazten dute funtsean; adibidez: Mendian bizi da; Donostiara goaz; Etxetik nator… Bestelako esanahia dutenak ere badira (konpainia, modua, instrumentua, zergatia, helburua eta abar adierazten dutenak): Zurekin bizi nahi dut; Gutaz oroitu da; Gurasoentzat erosi dut oparia; Zuregatik edozer egingo nuke… Hemen postposizioek berezko esanahia dute, egiturazko kasuetan ez bezala.

19.1c Esanahiaz aparte, sintaxiari eta morfologiari dagozkien diferentziak ere nabarmenak dira. Esaterako, absolutiboak, ergatiboak eta datiboak aditzaren komunztaduran eragina dute, PSek ez bezala: Etxe hori (abs.) guk (erg.) erosi diogu alabari (dat.) (guk-etxea-alabari… diogu) vs Etxe horiek (abs.) zuek (erg.) erosi dizkiguzue guri (dat.) (zuek-etxe horiek-guri…). Baina Etxe honetan (ines. sing.) dago osaba (abs.) esan dezakegu nahiz Etxe hauetan (ines. pl.) dago gure lehengusua (abs. sing.) edo Etxe honetan (ines. sing.) bizi dira gure lehengusuak (abs. pl.); Zutaz (instr.) mintzatu da Mikel (abs.) vs Nitaz (instr.) mintzatu da Mikel (abs.), baina Zutaz (instr.) mintzatu naiz ni (abs.); Etxe honetan (ines. sing.) bizi da / Etxe hauetan (ines. pl.) bizi da, baina Gure lehengusua (abs. sing.) bizi da dugun lekuan, Gure lehengusuak (abs. pl.) bizi dira izango genuke. Alegia, egiturazko kasua erakusten duten sintagmek aditzaren komunztadurari eragiten diote; aldiz, PSek ez.

Bestalde, PS batzuek (instrumentalak eta leku/denborazkoek) badituzte zenbait berezitasun morfologiko. Esaterako, inesiboan, determinatzailea erakuslea denean, edo plurala denean, mendi eder hone-ta-n diogu, eta ez *mendi eder hone-n, edo, instrumentalean, mendi eder hon-e-ta-z, eta ez *mendi eder hon-e-z. Egiturazko kasuetan ez dugu holakorik: mendi eder hon-e-k esaten da ergatiboan, eta ez *mendi eder hon-e-ta-k.

19.1d Diferentzia gehiago ere badira. Adibidez, -en eta -koren aurrean jokabide desberdina dute egiturazko kasuek eta PSek: perpaus mailan agertzen diren absolutiboa, ergatiboa eta datiboa IS mailan agerrarazi nahi baditugu, izenlagun gisa, -en genitiboaz baliatzen da euskara: Aitak (erg.) amari (dat.) gona gorria (abs.) erosi dio perpauseko ISak genitibo bidez ematera behartuak gaude, beste IS baten osagai gisa agerrarazi nahi baditugu.

Nominalizazioetan, adibidez: aitaren erosketa, amaren erosketa nahiz gona gorriaren erosketa esango dugu. PSen kasuan, ordea, lan hori egiten duena ez da -en genitiboa, -ko postposizioa baizik. Donostiatik hamarretan ateratzen da trena perpausa IS gisa gauzatu nahi bada, honelatsu gerta liteke: Donostiako hamarretako trena, adibidez, eta ez *Donostiaren *hamarren trena; Zu (abs.) gauean (ines.) ibiltzen zara, baina Gaueko zure ibilerak. Alegia, zu absolutiboaren ordez zure genitiboa ematen dugu, baina gauean inesiboaren ordez, gaueko.

Hortaz, -en eta -ko postposizioek ongi markatua dute beren eginkizuna: ergatiboa, absolutiboa eta datiboa -en genitiboz ‘janzten’ dira, eta denak ere egiturazko kasuak direla esango dugu. Aldiz, perpaus mailan inesiboak, adlatiboak, ablatiboak, instrumentalak eta abarrek IS baten barruan lan egin behar dutenean -koren beharra dute: mendi(ra)ko, hemengo, egun honetako, zure ondorengo… Orain [… -ko] PSak ditugu. Laburbilduz: -en genitiboa egiturazko kasuekin lerratzen da, eta -ko postposizioa, berriz, PSei itsasten zaie. Denak ere, berez, PSak direla kontsidera zitekeen, gorago esan den moduan, baina batzuk egiturazko kasutzat hartuko ditugu, PS deitura besteentzako utzita: mendia, mendiak, mendiari, mendiaren sintagmak, hortaz, egiturazko kasua duten sintagmak dira. Aldiz, menditik, mendian, mendira, mendiko, mendirako, mendiaz, mendiagatik, mendiarentzat… PSak.