Euskararen Gramatika

19.2. Postposizio itsatsiak

19.2a Arestian aipatu dugu PSek morfologia berezia erakusten dutela. Morfologiaren ikuspegitik betiere, PSen buruak (postposizioak, alegia) bi mota berezitan bana daitezke: morfema itsatsiak dira batzuk, eta morfema askeak besteak.

Horrela, igande-an, mendi-ra, etxe harta-tik, gu(re)-gatik, zure-kin… sintagmetan ageri diren -n, -tik, -ra, -kin, -gatik… postposizioak morfema itsatsiak direla diogu, ezkerreko osagaiari itsatsirik baitoaz, hitz bakarra osatuz. Morfemok ezin ditugu libre utzi, ezkerrean daraman atalari itsatsi beharrekoak dira. Adibidez: {Igande euritsu hartaz / Lehengo igandeaz} maiz gogoratzen naiz ([_PS [_IS igande euritsu har-] [_P -ta-z]] / [_PS [_is lehengo igandea] [_P -z]]). Halaber, postposizio itsatsiak dituzte honako sintagma hauek: {Azken ikaslearengatik / Ikasle berriarengatik} haserretu da irakaslea ([_PS [_is azken ikaslea-] [_P -ren-ga-tik]] / ([_PS [_is ikasle berria-] [_P -ren-ga-tik]]). Postposizio itsatsi hauek ohiko euskal gramatiketan ‘deklinabide’-paradigmetan jasotzen dira. Gu hemen bestelako azalpena eskaintzen saiatuko gara, egiaz deklinabidea duten hizkuntzen oso bestelako jokamoldea baitu euskarak (§ 1.3).

19.2b Morfema itsatsi hauen artean, batzuk postposizio soilak dira: -n inesiboa, edo -z instrumentala, adibidez. Beste batzuek, berriz, konplexuagoak dirudite: -tik, esaterako, historikoki -ti-k gisa eratua dagoela pentsa liteke, edo -gatik kausazkoak beste osagai bat gehiago ere baduela dirudi, tartekatua: -ga-. -(r)ekin edo -(r)e(n)gan ere konplexuagoak dira: -re-ki-n, -(ren)-ga-n; biek ere -n inesiboa dute buru, baina horrek aurretik -re-ki- edo -(r)en-ga- osagaiak ere baditu gehituak, eta denak osorik morfema konplexutzat hartzea zilegi da: -kin nahiz -gan. Dena batera hartuz gero, postposizio konplexu itsatsiak direla esan genezake.