Euskararen Gramatika

18.4.2. Helburu eta onuradunak. Osagarri bikoitzeko egiturak

18.4.2a Datiboa nagusiki hiru argumentuko perpausetan agertzen da, hau da, nork, nori eta zer adierazten denean (§ 26.1). Perpaus horietan, aditza ditrantsitiboa da, hola deituko ditugu, edo nahiago bada, trantsitibo datiboduna, Fernándezek eta Ortiz de Urbinak (2010) deritzaten bezala. Adibidez, eman aditz ditrantsitibo prototipiko horietako bat da. Subjektuaz gain (nork), osagarria (zer) eta zehar-osagarria (nori) eskatzen dituzten aditzei esaten zaie ditrantsitibo. Bada, zehar-osagarri hori da, hain zuzen, datibo kasua jasotzen duena: Sarak Joni surf-ohola eman dio.

18.4.2b Zehar-osagarria diogunean, funtzio sintaktiko batez ari gara, baina funtzio hori alde batera utzita, Joni argumentuak perpaus horretan duen rol tematikoa, edo bestela esatearren, eduki semantikoa, helburua da. Izan ere, emateak norbaiti zerbait iragatea dakar, eta alde horretatik helburu bat du jomuga, kasu honetan Jon bera. Horretaz gain, Jon da jasotzen duen surf-oholaz baliatu daitekeena, eta, hortaz, horren onura jasotzen duena, hots, onuraduna. Onuraduna gabe, kalteduna ere izan daiteke datibo argumentua, baldin eta onuraren ordez, kaltea jasotzen badu: Sarak Joni surf-ohola pitzaturik eman dio.

18.4.2c Perpaus hauek guztiek erakusten dute datiboa kasutzat hartzeko literaturan erabili izan den irizpide nagusi bat, aditz komunztadura alegia. Aditz laguntzaileari begiratu besterik ez dago ohartzeko datiboz markatutako argumentuaren isla morfologikoa dakarrela -o morfemaren bitartez. Morfema hori singularreko hirugarren pertsonako komunztadura marka da, eta euskara mintzatu hedatuenean, komunztadura marka hori ageri da beti. Ekialdeko mintzo batzuetan, zernahi gisaz, ez da beti egiten komunztadura hori: Sarak Joni surf-ohola eman du.

18.4.2d Nolanahi ere den, datibo komunztadurari dagokionez, aldakortasuna dago mendebaldetik ekialdera, ekialdeko hizkeretan datibo komunztadura ezabatu daitekeelako perpaus ez-gramatikalik sortu gabe, eta ondorioz, azken perpaus hori gramatikaltzat har daiteke dagokion hizkera eremuan, euskara batuan idazten diren testu gehienetan datibo komunztadura zaindua ageri den arren. Ekialdean holako adibideak aurkitzen dira: Argobeko lurra oro eman nituen Mansferren leinu erdiari (Duvoisin); Kaathen semeen odoleko gainerakoei eman zituzten oraino Manaseren leinu erditik Aner eta bere hiripeak (Duvoisin); Moisek erran zuen oraino Israelgo semeen bilku guziari (Duvoisin); Amak erran zuen bertzeri eta arribatu zen herri hori jaun baliarenganaino (Webster); Erretore horrek erran zuen bere buruari (M. Elizanburu); Orduan Jesusek erran zuen bere dizipuluei (Etxenike); Eta erresponditu zuten Jesusi (Etxenike). Esan dezagun, zernahi gisaz, holako egiturak ekialdeko tradizioko idazle batzuen artean ageri direla, eta eredu “arruntarekin” erkatuz aise gutxiago ikusiko ditugula. Bestetik, ezin dira nolanahi erabili, eta muga sintaktikoak dituzte aldiari eta pertsonari dagokionez. Beste hitzetan, ekialdean ere, Haiei erran zien eta Haiei erran zuen perpausen artean, biak erabilirik ere, lehenbizikoa maizago aurkituko dugu, diferentzia handiarekin.

18.4.2e Halako egiturak ingelesezko osagarri bikoitzeko egiturak (ingelesez double object constructions) bezalakoak direla aldarrikatu izan da literaturan, eta batez ere Elordietak (2001) aletu ditu horretarako argudio nagusiak. Gure euskal perpausak, beraz, ingelesez ondoko kideko perpausa du: Sarah gave John the surfboard. Ingelesez, alabaina, osagarri bikoitzeko egitura hori harremanetan jarri ohi da esanahi bera duen egitura preposiziodun batekin, ondoarekin alegia: Sarah gave the surfboard to John.

Bigarren honetan ikus daitekeenez, helburua ez da ageri aditzaren ondo-ondoan, gaiaren ostean baino. Horretaz gain, to preposizioa darama bere aurretik, hots, preposizio sintagma baten modura agertzen da perpausean. Osagarri bikoitzeko egituran, aldiz, gaia bera baino lehenago ageri da, aditzaren ondoan eta ez du preposiziorik erakusten. Ingelesez, egile batzuen ustez, lehenbiziko perpausa (… gave John) perpaus postposiziodunetik (… gave… to John) sintaktikoki eratorritakoa da, eta euskaraz ere, batzuen ustez, postposizio sintagma bat duen egitura batetik eratorri da. Hau da, Sarak Joni surf-ohola ekarri dio perpausa beste honetatik eratorria litzateke: Sarak surf-ohola ekarri du Jonentzat.

Dena den, honi dagokionez eztabaida handia dago euskal hizkuntzalaritzan: lehen perpausa osagarri bikoitzeko egitura dela aho batez onartzen den arren, besterik da, adibidez, onartzea Jonentzat postposizio sintagmatik eratorri dela Joni datibo sintagma. Honetan ez dago akordiorik.