Euskararen Gramatika

18.3. Ergatiboa

18.3.1. Funtzioa eta kasu marka

18.3.1a Euskara hizkuntza ergatiboa da. Ergatibotasun hori hola adierazi dute gramatikek historikoki: perpaus intrantsitiboen subjektuak eta perpaus trantsitiboen subjektuak ez dute marka morfologiko bera hartzen. Perpaus intrantsitiboen subjektuak ez du markarik hartzen (ø), eta perpaus trantsitiboen subjektuak -k hartzen du.

Baina, aldi berean, perpaus trantsitiboen objektuak ere ez du markarik hartzen, eta horrek sortzen ditu nahasteak. Beraz, perpaus intrantsitiboen subjektuak eta perpaus trantsitiboen objektuak kasu bera dute, absolutiboa: Miren etorri da vs Jonek Miren agurtu du. Aldiz, perpaus trantsitiboen subjektua ergatiboan doa: Jonek Miren agurtu du. Absolutiboaren marka zero da (ø) (§ 18.2.2a) eta ergatiboarena -k, esan bezala. Mugagabean, kontsonante baten ondotik -e- epentetikoa eransten da -k markaren aurretik: zenbait lagun-e-k.

Esan dezagun, beraz, analisi horrek aditz askorekin balio duela, baina ez beti. Ez da arazorik etorri eta agurtu aditzen kasuan. Eta holakoak dira beste anitz ere. Baina analisiak ez du balio etorri eta eskiatu aditzak erkatzen baditugu, esaterako. Biak dira intrantsitiboak, argumentu bakarra hartzen dutelako (§ 23.2.2): Jon etorri da / *Jon Miren etorri da / Jonek eskiatu du / *Jonek Miren eskiatu du. Baina bi argumentuko aditz trantsitiboak eta argumentu bakarreko aditz intrantsitiboak erkatzen baditugu, ergatibitateaz esan duguna egokia da.

18.3.1b Marka hori artikuluaren (edo erakuslearen) ondotik jartzen da beti, edo zuzenean, sintagmak artikulurik ez badarama: Maisuak ariketak bildu ditu. Pluralean -ek egiten dugu: Maisuek ariketak bildu dituzte. Aldiz, esan bezala, artikulurik behar ez denean zuzenean eransten zaio marka hori sintagmako azken osagaiari (§ 1.4b eta § 15.2.2h): Zein maisuk bildu ditu ariketak?; Arantxak hamar urte egin ditu gaur.

18.3.1c “Ergatibo” terminoa nahiko modernoa dela esan dezakegu. Badirudi Dirr hizkuntzalariak erabili zuela lehenbiziko aldiz 1912an (Dixon 1994, 3. oharra). Euskal gramatiketan “agente” (Azkue, Lécluse), “actif” (Lafitte), eta tankera horietako hitzak ageri izan dira historian. Oihenartek nominatibo “aktibo” eta nominatibo “pasibo” erabiltzen ditu, eta Pouvreauk ere antzeko terminoak. Gaur egun, hala ere, euskal gramatika guztiek ergatibo hitza erabiltzen dute.

18.3.1d Ergatibitatea kontzeptu morfologikoa da (eta sintaktikoa ere izan daiteke), ez semantikoa, eta perpausaren barnean sintagmek hartzen dituzten marka morfologikoei eta eratzen diren erlazio sintaktikoei egiten die erreferentzia. Baina, neurri batean, neurri batean bakarrik, erlazio sintaktikoek eta semantikoek bat egiten dute. Horrela, ergatiboa egiletasunarekin lotua dela esaten dugu: Ertzainak lapurra harrapatu du. Bistan da hor ertzaina subjektu ergatiboa eta egilea edo agentea dela aldi berean. Alderantziz jarriz gero, Lapurrak ertzaina harrapatu du, funtzioa (ergatibotasuna) eta esanahia (egiletasuna) ere aldatzen dira modu paraleloan.

18.3.1e Baina hori askotan hola gertatzen bada ere, ez da parekotasun hori beti eta modu sistematikoan mantentzen: Mikelek hitz egin du / Mikelek esan du / Mikel mintzatu da. Bistan da aditz horiek (hitz egin, esan eta mintzatu) aski antzekoak direla esanahiari dagokionez, eta hirurak aktiboak direla alde horretatik behaturik, baina batean ergatiboan doa eta bestean absolutiboan. Parekoak izan daitezke arduratu (arduratu naiz… -ten/-teko), ausartu (ausartu naiz… -ten/-tera), baliatu (-z baliatu naiz/ hori baliatu dut) eta abar. Denak dira aktiboak, baina izan daramate laguntzaile, subjektua absolutiboan. Bestetik, tradizio klasikoan, eta gaurko zenbait autoretan ere ikus daiteke hori, Jainkoa deabruaz tentatua izan zen eta horren gisakoak arruntak dira. Egiletasuna ez da hor ergatiboarekin adierazten.

Oraindik gehiago, batzuetan badirudi ergatiboa agentearekin baino gehiago pazientearekin lotua dela: Umeak min hartu du; Gaixo horrek asko sufritu du. Ez du ematen hor umeak nahita eta bere borondatez hartu duenik min. Gauza bertsua gertatzen da distiratu, iraun, irakin… gisako aditzekin, horiek ez baitute agenterik, nahiz ergatiboa eskatu. Hitz batean, sintagma ergatiboak paper tematiko bat baino gehiago har ditzake: ‘egilea’ askotan, edo ‘kausa’ (haizeak atea itxi du), ‘tresna’ (giltza honek irekitzen du etxeko atea), ‘esperimentatzailea’ (Jonek gorroto ditu barazkiak) edo ‘jasailea’ (urak irakin du). (Ikus § 23.3.1).

18.3.2. Erabilera

18.3.2a Aipatu dugun gisan, ergatiboarekin batera absolutiboa ageri da arruntean perpaus iragankorretan edo trantsitiboetan. Eta gehienetan hala bada ere, hori ez da beti hola gertatzen. Perpaus iragangaitz edo intrantsitibo batzuetan ere ageri da ergatiboa: Igandero eskiatzen du Jonek. Hor subjektua bakarrik ageri da, ez dago objekturik, eta horregatik diogu perpausa intrantsitiboa dela, adizki laguntzailea du/dio erakoa badu ere. Holakoak dira jardun, irakin, irten (batez ere bizkaieraz, irten/urten) eta abar: Horregatik jardun dut, loka eta zoroxka baten antzean (Erkiaga); Oldartzen nintzen, isurtzen, lizunkerietan irakiten nuen, eta Zu isil (Orixe); Burutapen eta gogoeta hauetan jardun zuen gainerako egunetan (Erkiaga); Beraz ordu laurden bat Jesusekin igaro gabe eskerrak ematen, irteten duenak elizatik, irteten du Kristo aldean duela (Mogel).

18.3.2b Beraz, iragankortasuna eta iragangaiztasuna ez da adizki laguntzailearen motaren arabera definitzen, baizik aditzak dituen argumentuen arabera: argumentu bat (subjektua), iragangaitza edo intrantsitiboa; bi argumentu (subjektua eta objektua), iragankorra edo trantsitiboa, berdin dela adizki laguntzailea nolakoa den. Bereizketa hau ez da hola egin euskal gramatiketan. Aski da horretarako EGLUren liburukiak ikustea, esaterako.

18.3.3. Ergatiboaren hausturaz

18.3.3a Ergatiboaren aditz morfologia dela eta, adizki batzuetan ez da eredu bakarra segitzen: dut adizkian T da ergatiboaren marka, eta naiz adizkian N absolutiboaren marka. Baina nuen adizkian ikusten dugun N hori ez da, espero genezakeen gisan, absolutiboaren marka (naiz, nintzen), ergatiboarena baizik. Beraz, N horrek balio bikoitza du: absolutiboa eta ergatiboa. Iraganeko adizki batzuekin, ez denekin (ninduzun, erregularra; nuen, irregularra) gertatzen da “haustura” hori.

18.3.3b Sareko Euskal Gramatikan euskal sintaxiari eta ergatibotasunari buruz ere esaten da zerbait, bai baitirudi ergatibotasun sintaktikoa hausten dela. Kontrol egituretan (§ 30.2.5), esaterako, eskutik doaz perpaus trantsitiboetako eta intrantsitiboetako subjektuak.

Ikus dezagun kontrol egitura bat: Hona alguazila, hemendik hasiko da bere bandoa botatzen (Larzabal). Hori da kontrol egitura tipikoa: _ hasi da [ _ bandoa botatzen]. Bi aditzen (hasi, bota) subjektuen guneak markatu ditugu. Kontua da, ordea, “goiko” subjektuak (hasi aditzarenak) mendeko subjektua (bota aditzarena) kontrolatzen duela: ezinbestean subjektu bera da bietan. Kasu marka erantsirik hau izango genuke: X hasi da [X-k bandoa botatzen]. Batean absolutiboa da eta bestean ergatiboa. Baina kontua da bietan eskutik doazela. Eta hori da azpimarratzekoa. Ikus dezagun beste hau: Andoni hasi da [(1) (2) operatzen]. Egitura bera da hori ere. Dakigunez, operatu aditzak bi argumentu ditu: kirurgialariak (1) gaixoa (2) operatzen du. Baina ezer ere zehaztu gabe badakigu Andoni dela kirurgialaria, eta ez gaixoa (semantikaren aldetik ez legoke arazorik alderantziz interpretatzeko, baina sintaxiak ematen digu informazio hori). Eta hor dago kontua: absolutiboak (Andoni) kirurgialaria (ergatiboa, adibidean) hartzen du kontrolpean. Sintaxi puntu horretan ergatibotasuna ez dabil espero genezakeen moduan.

Beste adibide batzuetan ere gertatzen dira holakoak: Etxera sartu zen eta agurtu zuen. Kasu horretan ere badakigu X etxean sartu zela eta X-k Y agurtu zuela, eta ez dela gertatzen posible zitekeen beste egoera hau: X etxean sartu zela eta Y-k X agurtu zuela. Ez da arazorik semantika aldetik, baina sintaxiak bi absolutiboak elkartu beharrean (X eta Y, bigarren esanahia), absolutiboa eta ergatiboa elkartzen ditu (X eta X-k)¹⁶⁵.

18.3.4. Egitura ergatiboak eta pasiboak

18.3.4a Egin dezagun hemen ohar bat, batez ere historiarekin lotua. Zenbait hizkuntzatako egitura ergatiboek badituzte parean haiei dagozkien egitura pasiboak. Euskaraz ez dirudi holakorik baden. Bestetik, euskal ergatibitateak badu beste ezaugarri bat, alegia, perpaus intrantsitiboen subjektuak eta trantsitiboen objektuak marka bera dutela (ø). Horrek eraman ditu euskara aztertu duten zenbait hizkuntzalari (Müller 1888; Schuchardt 1893) pasibitatearen teoria garatzea. Horien artean lehen garaiko Lafon ere aipatu behar da, gero iritzia aldatu bazuen ere.

18.3.4b Ikus ditzagun bi perpausok: Miren dator perpaus intrantsitiboa batetik, eta Jonek Miren dakar. Lafonen arabera, bi perpaus horietan “Miren” izango litzateke subjektu sintaktikoa, pare-parekoak direlako: Miren dator / Miren dakar. Bigarrenak subjektu “paziente” horrez gain, osagarri agente bat izango luke, “Jonek”, alegia, eta hori beste hizkuntzetako por Jon / par Jean / by John horien parekoa litzateke (ohart gaitezen, bide batez, osagarri agente hori euskaraz ergatiboa erabiliz eman daitekeela: haizeak astindua / agitado por el viento). Teoria hau baztertzeko argumentu asko aurkitu ziren, eta ez du geroztik indarrik izan. Esan dezagun XX. mendeko hirurogeita hamarreko hamarkadan hasi zirela hizkuntzalariak euskal ergatibitatea beste begi batzuekin ikusten. Ikus, honetaz, de Rijk (2008: 199).

¹⁶⁵ Batzuetan, hala ere, gauza kuriosoak gertatzen dira. Batzordeko kide batek mezu hau hartu zuen telefonoan: Ikusi duzu Madrilen atzo aitak 21 hilabeteko umea autoan ahaztu eta beroarekin hil dela? Jakina, interpretazio hedatuenean aita izango litzateke hil dena (Badakizu atzo aitak semea agurtu eta gaixotu dela?), baina esaldi horretan bistan da umea hil dela.