23.2.2. Kasu-balentziak

23.2.2.1. Kasu-balentziaren araberako lau aditz mota nagusiak: da, du, zaio, dio

23.2.2.1a Aukeratzen duten laguntzaile motaren arabera bereizten ditugu aditzak hiztegian da, du, zaio eta dio motako aditzak. Zehatzagoa litzateke esatea aditzek ezartzen dutela, esanahiaren arabera, zenbat parte hartzailek eta zer motatakoak agertu behar duten perpausean. Eta parte hartzaile horien araberakoa dela laguntzailea (ikus § 23.1b). Aditzaren argumentu egitura esaten zaio horri eta hurrengo puntuan hartuko dugu aztergai. Hemen laguntzailearen arabera bereizten ditugun lau aditz mota horiez arituko gara. Aditzaren balentzia edo erregimena deitzen zaio aditz batek, inguruan behar dituen parte hartzaileen arabera, hartzen duen laguntzaile motari.

23.2.2.1b Guk lau aditz mota aipatu baditugu ere, bi multzo nagusitara bil ditzakegu lau horiek: da/zaio batetik eta du/dio bestetik. Hau da, da aditzak / du aditzak. Izan ere, oinarrizko bi sail bereizten ditu gramatika tradizionalak, erregulartasun handia erakusten dutenak: intrantsitiboak eta trantsitiboak (euskaraz iragangaitz eta iragankor ere esan zaienak). Da motakoak dira, oro har, aditz intrantsitiboak eta du motakoak, trantsitiboak.

23.2.2.1c Bistakoa denez, perpausa osatuko bada, aditz guztiek behar dute subjektu izango den sintagma bat (eguraldi aditzak izan ezik, aurreraxeago ikusiko dugun moduan). Egiturazko kasuan joatekoak diren sintagmen artetik kasu absolutibokoa bada aditzak subjektu gisa hartzen duen sintagma, aditz hori intrantsitiboa dela esaten da. Kasu horretan, ez da izango perpausean objektu zuzen funtzioko sintagmarik: Aulkia erori da. Aldiz, aditzak kasu ergatiboko sintagma hartzen badu subjektutzat, eta, subjektu horretaz gainera, kasu absolutiboko objektu zuzen bat, aditz hori trantsitiboa dela esaten da: Haurrek aulkia bota dute. Badira subjektutzat kasu ergatiboko sintagma hartu arren, objektu zuzenik ez duten aditzak: Jonek oso ondo eskiatzen du. Intrantsitiboak dira hauek ere (intrantsitibo ergatibodunak). Beraz, objektu zuzen funtzioko sintagma izatea da irizpide nagusia aditz intrantsitibo eta trantsitiboen arteko bereizketan.

Bai intrantsitibo eta bai trantsitibo askok kasu datiboko sintagma bat ere har dezakete, beste balentzia bat gehituz: Aulkia erori zaio haurrari; Haurrek aulkia bota diote atezainari.

Beraz, aditzaren balentzia (laguntzaile mota) eta egiturazko kasuak alderatzen baditugu, honako eskema hau dugu:

23.2.2.1d Ohar batzuk egin beharra dago, hala ere. Lehenik, aditz bakoitzaren semantikaren arabera, datiboko sintagma ez da beti izango gehitua edo aukerakoa: iruditu zaizu (*iruditu da); ondo iritzi dio (*du). Bigarrenik, aditz batek berak adiera bat baino gehiago izan dezake perpaus batean edo bestean, eta horrek eragin balentzia-jokoan ere: lagunak egunkaria dakar(kio) / egunkariak berri hori dakar(?kio); autoa aurreratu dut / dirua aurreratu dit. Hirugarrenik, aditz batzuk forma berean egokitu daitezke balentzia joko bat baino gehiagotan, edo guztietan: sartu da / sartu du / sartu zaio / sartu dio.

23.2.2.1e Gure gramatika usadio zabalduenean, honela adierazi izan dira lau kasuok: NOR, NOR-NORK, NOR-NORI, NOR-NORI-NORK. Izendatzeko modu horrek baditu zenbait akats aski agerikoak. Alde batetik, ordena jakin bat iradokitzen du egiturazko kasuen artean, eta, bestetik —eta garrantzi handiagoa du bigarren kontu honek— NOR galde-izenordainak barnean hartu nahi edo behar lituzke hor ZER izenordainari dagozkionak ere (eta ZER izenordainari dagokion hori, bestalde, izen sintagmaz nahiz askotariko perpausez osatua izan daiteke, perpaus osagarrien kapituluan ikusiko dugun bezala: ikus § 30.1.1).

Horregatik, ohikoagoa dugu gramatika eta hiztegi modernoetan bestela adieraztea aditz mota, hirugarren pertsona gramatikaleko adizkiak markaturik haren balentzia-jokoa (komunztadura tarteko), hots, aditz horrekin joatekoak diren osagai nagusiak (egiturazko hiru kasuotan doazenak, alegia: absolutiboa, ergatiboa eta datiboa). Hala, da, du, zaio, dio motako aditzak bereizten ditugu.

23.2.2.1f Azkenik, aipa dezagun, goraxeago esan bezala, badirela bestelako izen tekniko batzuk datiboko sintagma hartzen duten aditzentzat ere: da (intrantsitiboa), du (trantsitiboa), zaio (intrantsitibo datiboduna), dio (ditrantsitiboa). Nomenklatura horretan, di-trantsitibo terminoaz adierazten da bi objektu dituela aditzak: zuzena eta zeharkakoa (euskaraz, datiboak adierazia betiere bigarrena). Ditrantsitibo da nazioarteko nomenklatura, aldi berean, trantsitibo eskatzen duena.

23.2.2.1g Aditzen balentzia eta aditz jakin batekin ager daitezkeen egiturazko kasuak kontuan hartuta, honako sailkapen hau egingo dugu: aditz intrantsitiboak, intrantsitibo datibodunak, intrantsitibo ergatibodunak, trantsitiboak, ditrantsitiboak (edo trantsitibo datibodunak). Aditzen esanahia hartzen da kontuan aditz mota horietako bakoitzean azpisailak egiteko. Etxepareri (2003) jarraituko diogu ondorengo sailkapenean.

23.2.2.2. Aditz intrantsitiboak

23.2.2.2a Subjektu funtzio sintaktikoa betetzen duen argumentua baino hautatzen ez duen aditzari esaten zaio aditz intrantsitibo; objekturik hartzen ez duenari. Da laguntzailea hartzen dute aditz intrantsitibo gehienek (intrantsitibo absolutibodunek, alegia); eta perpausean absolutibo kasua hartzen du aditzaren argumentu bakarrak. Aurrerago aztertuko ditugu subjektua eta zeharkako objektua (hau da, absolutiboa eta datiboa) hautatzen duten intrantsitiboak (§ 23.2.2.3) eta argumentu bakarrari, subjektuari, ergatibo kasua ezartzen diotenak (§ 23.2.2.4).

Intrantsitiboa da, beraz, izatea, existentzia adierazten duen izan (eta existitu): ni naiz nirez, nire borondatez; bai eta egitura kopulatiboetako izan eta egon ere, dela egoera mailako predikazioa —haien mende gaude, pozik gaude, nekatuta gaude—, dela izaki mailakoa —gure alaba oso bizkorra da— (§ 24.3.3).

Lanbidea adierazten duten izenekin ere biak ager daitezke, izan eta egon: Maider irakasle dago Cambridgen / Maider irakasle(a) da Cambridgen. Egon hautatzean, aldi baterako lanbidea dela ematen dugu aditzera; izanek, aldiz, Maiderren lanbidea zein den adierazten du (eta bide batez, zein den bere lanlekua).

Perpaus existentzialak ere intrantsitiboak, argumentu bakarrekoak dira, egon aditzarekin eratzen ditugunak (eta ipar-ekialdean izan aditzarekin): Badago salda; Badago/bada filosofiaren eta erlijioaren arteko muga gaindiezin bat.

23.2.2.2b Egoera fisiko eta mentalak adierazten dituzten aditz hauek ere intrantsitiboak dira (horien artean [izena + izan] egiturako asko): gaixo dago, haserre dago, ahalke da, beldur da, damu da, gose da, herabe da, lotsa da… Gaur ere oraindik herabe naiz haren izena ahoskatzeko (M. Mujika); Damu zara, ahalke zara, lotsa zara (Montoia).

Egoerak adierazten dituzte aditz hauek, baina ondoan duten aditz eratorriek (gaixotu, haserretu, ahalketu, beldurtu, damutu, gosetu, lotsatu) egoera aldaketa adierazten dute (ikus § 23.2.2.2e).

23.2.2.2c Kokapena eta noranzko mugimendua adierazten duten aditzak: ailegatu, egon, erori, etorri, gelditu, gerturatu, hurbildu, hurreratu, ibili, igaro, igo, iritsi, irten, jaiki, jaitsi, joan, kokatu, partitu, sartu, urrundu.

Aditz hauetako batzuk trantsitibo moduan ere erabil daitezke (du laguntzailearekin): gelditu, gerturatu, hurbildu, hurreratu, ibili, igaro, igo, jaitsi, kokatu, sartu edo urrundu. Bi motatako aditzak ditugu hor. Batetik, bide batean zehar aurrera egiten duen mugimendua adierazten dutenak: ibili, igaro, igo edo jaitsi. Horrelako aditz trantsitiboek adierazten dute objektuaren azalera guztia hartzen duela mugimenduak: Mendia igo dut, aldapa jaitsi dut, mendialde guztia ibili dut goitik behera (Juan Garzia). Beste aditz batzuek irakurketa kausatiboa dute; da/du alternantziak inkoatibo¹⁹¹/kausatibo alternantzia adierazten du (berez gertatu den egoera aldaketa, edo eragindakoa): gelditu da / gelditu du, hurbildu da / hurbildu du edo kaxa guztiak igo/jaitsi ditut.

23.2.2.2d Gertatzea eta agertzea adierazten duten aditzak: agertu, aurkeztu, azaldu, desagertu, egokitu, gertatu, heldu (Ipar.), jazo, pasatu, suertatu, tokatu. Berandu afaldu beharra ere egokitzen da maiz; Eta frantziarrek badakite loteria gutxitan tokatzen dela (Egungo Euskararen Hiztegia); Izugarria jazo da! (K. Izagirre); Egunero gertatzen diren gauzak (Euskaltzaindiaren Hiztegia). Azken adibide honetako gertatuk ‘gertatzea’ baino ez du adierazten. Beste adibide hauetan, ostera, ondoriozko aditza da: Batzuetan, jakina, gehiegizko beroa galdu beharrean gertatzen dira klima hotzetako animaliak ere (Aldasoro); Askotan Jainkoak ontzat ematen du gizakia erasotua gerta dadin (J. M. Lekuona); Atzerriko gure etsaien aurrean barregarri gerta ez gaitezen (Elizen arteko Biblia). Ondoriozko egoera adierazten duen heinean, predikazio egitura onartzen du: animaliak […] beroa galdu beharrean (gertatu), gizakia erasotua (gertatu) edo (gu) barregarri (gertatu).

Pasatu aditza trantsitibo bihur daiteke: Ibaia pasatu du; Gorriak pasatu ditu. Lehen kasua trantsitibo bihurtzen diren mugimendu aditzen oso-oso antzekoa da. Bigarrena, berriz, aditz psikologikotzat har genezake (ikus § 23.2.2.5e).

Agertzea adierazten duten agertu, aurkeztu edo azaldu aditzak ere trantsitibo bihur daitezke; inkoatibo/kausatibo alternantzia adierazten dute da/du (dio) laguntzaileek, Euskaltzaindiaren Hiztegiko adibide hauek erakusten duten bezala: Ez da deus estalirik agertuko ez denik / Jaunak agertu duen guganako onginahia; Ez da etxera azaldu ere egiten / Nola egin zuen ihes azaldu zigun. Desagertu aditzak arazi arazlea behar du kausatiboa adierazteko: Hamabi urteko neska desagertu da / Hamabi urteko neska desagerrarazi dute.

23.2.2.2e Eguraldia adierazten duten predikatuak (egon aditzarekin eratzen direnak): ateri dago, bero dago, giro dago, hotz dago, ilun dago, sargori dago. Molde intrantsitiboa baliatzen dute (dago); areago, aukera bakarra singularreko hirugarren pertsona gramatikala da, baina betiere subjekturik gabe.

Eguraldiaren egoera hutsa adierazi ordez, aldaketa baten ondorio dena adierazi nahi denean, du laguntzailea erabiltzen da: atertu du, ilundu du… (ikus § 23.2.2.4b). Baina ez dago, ez subjekturik, ez objekturik.

Denbora tartea adierazteko esapide batzuk ere eredu berean sartzekoak dira: Bost hilabete da hori gertatu zela; Orain dela zazpi urte gertatu zen zuk diozuna. Parekoak dira du hartzen dutenak: Bost hilabete du (egin) hori gertatu zela; Duela zazpi urte ez zen horrela mintzo. Berez ekialdeko hizkeretakoak dira azken hauek, estandarrera hedatu direnak.

Guztiek ere aukera bakarra dute: singularreko hirugarren pertsona gramatikala, perpausean gauzatzen ez dena, hutsik dagoena.

23.2.2.2f Egoera aldaketa adierazten dutenak. Bi mota bereiz daitezke horrelako aditzen artean: (berezko) egoera aldaketa edo gertaera baten hasiera baino adierazten ez dutenak (erori, heldu, jaio, loratu) eta inkoatibo/kausatibo oposizioa era dezaketenak, hau da, da eta du laguntzailearekin erabiltzen direnak (argaldu, bihurtu, bilakatu, garatu, gizendu, goibeldu, heldu ‘fruituez mintzatuz’, sortu, tristatu, umotu…). Adjektiboetatik eratorritako aditz gehienak mota honetakoak dira (ikus § 6.1c, § 6.1d). Egoera aldaketa adierazten du, eta inkoatibo/kausatibo alternantzia eratzen du jarri aditzak ere subjektu biziduna eta gogo egoera adierazten duen adjektibo edo adberbioa hartzen dituenean: Triste jarri naiz / Azken berriek triste jarri naute.

23.2.2.2g Aditz psikologikoak. Gogo egoeraren aldaketa (edo aldaketaren hasiera) adierazten duten aditz psikologikoek ere da/du bikoteak osatzen dituzte, inkoatibo/kausatibo alternantzia erakusten dute. Inkoatibo baliokoak intrantsitiboak dira: alaitu, asaldatu, aspertu, aztoratu, beldurtu, harritu, haserretu, ikaratu, kezkatu, kontsolatu, lasaitu, liluratu, poztu, txunditu, urduritu… Hauetako asko izenetatik edo adjektiboetatik eratorritakoak dira. Absolutiboak esperimentatzailea paper tematikoa hartzen du eta, ageri bada, postposizio sintagma baten bidez adierazten da estimulua: Pozten naiz hori entzuteaz (O. Arana); Andre gaztea, hori entzunik, biziki poztu zen (Igerabide); Eta Naroa alde batera lasaitu egin da, eta, bestera, berriro ere urduritu da (Zubizarreta).

23.2.2.2h Aspektu eta kontrol aditzak. Aspektu aditzak dira amaitu, ari izan, bukatu, hasi, ibili, jarraitu, joan, segitu… -tzen motako perpaus jokatugabeekin aspektu perifrasiak osatzen dituztenak (ikus § 30.6.3.3.2): kantatzen hasi, galtzak josten jarraitzen du, gauza guztiak egiten amaitu, galtzen doa ohitura hori. Jarduera adierako -n postposizio sintagma (baita -z postposizio sintagma ere) edo -ka adberbioa ere onartzen dituzte aspektu aditz horietako askok: dantzan/jolasean/lanean + ari/hasi/ibili da. Gure zergetarik tiraka ari da (Borda); Txirula joka hasi zen; Ate joka ibili; Oihuz ari/hasi da. Intrantsitiboak izan arren, du laguntzailea hartzen dute amaitu, jarraitu eta segitu aspektu aditzek (intrantsitibo ergatibodunak dira): Idazle gazteak gutuna irakurtzen amaitu eta aitorpenak egiten jarraitu zuenean (Zubizarreta); Bertsoak esaten amaitu zuenean, isilaldi bat izan zen (Aldasoro).

Kontrol aditzak: ahalegindu, ausartu edo saiatu aditzek ere -tzen perpausak hartzen dituzte osagarri (Lana garaiz bukatzen ahalegindu; Ez zen ausartzen emakumeei aurpegiz aurpegi begiratzen, K. Zabala). Aditz hauek subjektuaren kontrola ezartzen dute; mendeko perpaus osagarri jokatugabeak ezin du ageriko subjekturik hartu: *Ez naiz ahalegindu zuk lana garaiz bukatzen (ikus § 30.6.3.3.3).

23.2.2.2i Bihurkari eta elkarkariak. Euskaraz X-en burua sintagma baliatzen dugu adiera bihurkaria emateko. Sintagma bihurkaria erabiltzen dugunean, nahitaezkoa da aditz trantsitiboa, bi argumentu izango ditugulako, X-k X-en burua: bere burua heriotzara arte arriskatu du, ezkutuarekin babestu bere burua, bere burua urkatu du, nork bere burua garaitu, bere burua zeharo mespretxatu, bere burua zigortu, bere burua eskaini, bere burua zuritu, bere burua ezagutu…

Baina bada beste modu bat ere: aditz bihurkariak da laguntzailea hartzea (“desbihurkaritzea” Etxepare 2003): garbitu, jantzi. Hirugarren eta zazpigarren egunean garbikuntzako urez garbituko da, eta berriro garbi geldituko (Elizen arteko Biblia); Behar den bezala jantzi naiz? (Navarro). Bihurkari atxikiak (‘inherenteak’) dira apaindu, garbitu, jantzi, lehortu, zikindu, baina badituzte bihurkariaz bestelako adierak ere. Inkoatiboa (leihoak zikindu dira, eguzkia gorde da, jantziak lehortu dira…). Badute forma trantsitiboa ere (inkoatiboari lotua): jantziak lehortu ditu, zapatak garbitu ditu…

Gaur nahiko hedatuak daude bi bideak onartzen dituzten aditzak: X-en burua (trantsitiboa) eta da (intrantsitiboa). Aterkipean babestu naiz / Aterkipean babestu dut neure burua; Ondo defendatu da / Ondo defendatu du bere burua; Zerrien antzera gobernatzen naiz (Morales) / Gobernatzen dut neure burua; Prestatu naiz / Neure burua prestatu dut. Babestu aditzari dagokionez, lokatiboak (-n postposizio sintagmak) erraztu egiten du da laguntzailea hautatzea. Nolanahi ere, nahiko mugatua izan da bide hau tradizioan eta kontu handiz aztertu behar da zein aditz bihurkarik onartzen duen da laguntzailea (ikus § 13.8.3). Alberdik (2003) ere seinalatzen du zenbait aditz mailegatutan ere trantsitibo (du) / bihurkari (da) alternantzia: abandonatu, gobernatu, defendatu, libratu…

Beste batzuetan argumentu bihurkaria ez da absolutiboaren bidez markatzen, baizik postposizio sintagma batez edo datibo sintagma batez. Instrumentala (-z) hartzen dute ahaztu, arduratu, fidatu, etsitu, edo kexu izan aditzek (bere buruaz fidatu), -n postposizio atzizkia sinetsik (bere buruan sinetsi), eta komitatiboa (-kin) solastatu edo etsaitu aditzek (bere buruarekin solastatu, neure buruarekin etsaitu). Beste aditz sorta batek datiboa ezartzen dio izenordain bihurkariari: egotzi, galdetu, jaramon egin, kasu egin, leporatu… Neure buruari galdetu nion zergatik ari ote zen oihuka (Larrañaga).

Elkarkariak. Bi bide ditugu objektu zuzen elkarkaria adierazteko ere. Ohikoena elkar izenordaina (eta forma trantsitiboa) da: elkar hil, elkar babestu, elkar gorrotatu, elkar iraindu, elkar jo, elkar miretsi, elkar zaindu. Baina intrantsitiboa (da) ere onartzen dute aditz batzuek: maite gara, ikusiko gara… Kontu handiz ibili behar da horrelako egiturekin; ziurrena elkar (dagokion kasu marka edo postposizio atzizkiarekin) eta aditz trantsitiboa erabiltzea da (ikus § 13.8.4).

23.2.2.2j Zenbait aditz faktibok¹⁹² ere izan laguntzailea hartzen dute: akordatu, jabetu, konturatu, ohartu. Jabetu da ez duela irtenbiderik; Akordatu da biharko entregatu behar duela lana. Gogoratu eta gomutatu aditzek erabilera intrantsitiboaren ondoan onartzen dituzte du eta zaio laguntzaileak ere: Antonio Machado erbesteratuaz gogoratzen naiz (Hernandez Abaitua); Amaordeak esan diona gogoratu zaio (Sastre); Lehen beti honela izaten zela gogoratzen du (Gonzalez); Ediporen historiaz gomutatzen da (Azurmendi); Nahitaez baten bati Arana Goiri gomutatuko zaio (Azurmendi); Gomutatzen dut etxeratu orduko gau iluna zela (Gonzalez).

23.2.2.2k Hizketa eta juzgu aditzak. Trantsitiboak izan ohi dira mota honetako aditzak, baina mintzatuk izan (da) laguntzailea hartzen du eta postposizio sintagma baten bidez ematen da barne argumentua (zertaz mintzatu).

Berez kokapena adierazten duen egon aditzak ere badu aukera juzgu aditzen adiera hartu eta perpaus osagarria hautatzeko: Nago ez ote genukeen gehienok beste horrenbeste egin behar (Joxerra Garzia). ‘Iritzi horretako izan’ adiera hartzen du horrelako egituretan nago adizkiak. Zehazkiago litzateke esatea nago adizkiak hautatzen duela perpaus osagarria, beti forma bera ageri delako; OEHko datuen arabera, literaturako salbuespen bakarra Egiategirena da: Dago ere egia zela gizon behar bezalakoa, Phlegon zen deitzen.

23.2.2.2l [adjektiboa + izan] predikatuak hirugarren pertsona generikoan bakarrik erabil daitezke da laguntzailearekin eta perpaus osagarria hartu ohi dute (edo horrelako perpausa ordezkatzen duen erakuslea): erraz izan, haizu izan, neke izan, posible izan, zilegi izan… Neke zen ez baikor izatea honelako bizitasunaz jabe zen emaztearen ondoan (Touyarou); Oraintxe erran bezala, erraz da ihardestea (Xarriton); Zilegi da oroitaraztea Heliogabalo Asia Gutian hezi zela (Juan Garzia).

Zaio laguntzailearekin erabiltzen direlarik, balio generikoa galdu egiten da (datibo hunkituko egituratzat har daitezke, § 18.4.4): Bakoitzari zilegi zaio bere onurari, ustez, dagokiona egitea (Xarriton); Posible izanen zaigu jendearen eskakizun zehatzei moldatzea gure eskaintza (Berria).

23.2.2.3. Aditz intrantsitibo datibodunak

23.2.2.3a Badira aditz motak absolutiboa eta datiboa eskatzen dutenak, edo, behintzat, onartzen dutenak: mugimendu aditzak, gustatu motako aditz psikologikoak, edo datibo hunkituko egiturak (Etxepare 2003).

23.2.2.3b Mugimendu aditzak. Aditz intrantsitibo hutsen artean ikusi ditugun mugimendu aditzetako askok (§ 23.2.2.2c) onartzen du datibo sintagma: erori zaio, gerturatu zaio, hurbildu zaio, hurreratu zaio, iritsi zaio, joan zaio, urrundu zaio. Datiboak, mugimenduaren amaiera (biziduna) adierazten du: Barraren beste puntako gizona hurbildu zaio (Gonzalez). Baina datibo hunkitua (interes datiboa) edo jabe datiboa ere izan daiteke (ikus § 18.4.4); hau da, jabetza edo interes harremana egon daiteke subjektu absolutibokoaren eta datiboz markatua den argumentuaren artean: Gure amaren lankide bat etorri da / Gure amari lankide bat etorri zaio; Gero eta ikasle gutxiago joaten zaio eskolara (Zubizarreta) / Gero eta ikasle gutxiago joaten dira (haren) eskolara.

23.2.2.3c Gustatu motako aditz psikologikoek (bururatu, gustatu, otu) absolutiboa eta datiboa eskatzen dute. Datiboak ‘esperimentatzailea’ paper tematikoa hartzen du eta absolutiboak ‘tema (gaia) edo estimulua’ (ikus § 18.4.3). Absolutiboko sintagmaren ordez perpaus jokatugabea zein jokatua ere izan daiteke estimulua: Literatur lantegi bat antolatzeko ideia bururatu zaio Lujanbiori (Lertxundi); Gure laguntzaren beharrean ote zeuden bururatu zaio norbaiti (Zubizarreta); Beisbola gustatzen zaio (Aristi); Jende gehienari gustatzen zaio kafea hartzea (Elorriaga).

Beste batzuek da/zaio alternantzia onartzen dute: damutu, dolutu, interesatu, laketu. Garesen laster laketu naiz (Aintziart); Honako hau areago laketuko zaio (Jon Muñoz); Damutu zait horrela sutu izana (Larrañaga); Berehalaxe damutu naiz nire esaldiaz (M. Etxebarria).

23.2.2.3d Datibo hunkituko egiturak zein jabe datibokoak (ikus § 18.4.4): Joni alkandora urratu zaio; Joni ama hil zaio; Aneri begitartea ilundu zaio.

Beste adibide hauetakoak ere datibo hunkituak dira: Laster, eguna izanen da eta neke izanen zaigu herri aitzinetik iragan eta beste aldera iristea, nehork ikusi gabe (Touyarou); Zilegi izan bekit zuri gaztigatzea ezen hasiak direla munduan Valmonten ausentziaz ohartzen (Jon Muñoz).

Gertatzea eta agertzea adierazten duten aditzek ere har dezakete datiboa: Sugetzar bat agertu zitzaion bidean (EH); Zer gertatuko zaio herri honi balio hauek familietan erakusten ez badira […]? (Salaburu).

23.2.2.4. Aditz intrantsitibo ergatibodunak (eta intrantsitibo ergatibodun eta datibodunak)

23.2.2.4a Badira beste bi aditz mota, non (adiera jakin batean behintzat) adizkiak formalki objektu zuzen batekiko komunztadura markatzen baitu, baina ez baita gero ageri objektu zuzenik perpausean. Batak (intrantsitibo ergatibodunak) du motako adizkia eskatzen du, baina ergatibozko subjektua baino ez du hartzen, eta objektu zuzenik ez da perpausaren osaeran: Gehienek etsi dute; Egunak argitu du; Eboluzionatu dugu. Besteak, berriz (intrantsitibo ergatibodun eta datibodunak), dio motako adizkia eskatzen du, baina ergatibozko subjektua eta datibozko zeharkako objektua baino ez datoz perpausa osatzera, objektu zuzenik gabe berriro: Zuk ekin diozu lanari; Inork ez deritzo gaizki horri.

23.2.2.4b Eguraldi aditz batzuek formalki du laguntzailea hartzen dute, baina ez dute ez ageriko subjekturik ez objekturik hartzen (ez dute argumenturik): atertu du, berotu du, hoztu du, ilundu du. Beste batzuek, [izena + egin] egiturakoek ere du laguntzailea hartzen dute, baina ez dute ageriko subjekturik: elurra egin du, euria egin du, izotza egin du, kazkabarra egin du.

23.2.2.4c Ageriko subjekturik gabeak dira irudi izan (du) eta adiera bereko eman ere (ematen du): Irudi du asko dela, baina idazle baten egitekoa idaztea eta publikatzea da (Urkiza); Beste ehun urte itxaron beharko duzula ematen du (Azurmendi). Mendeko perpaus osagarriko subjektuaren igoera gertatzen denean (hau da, mendeko perpausaren subjektu posiziotik perpaus nagusiko subjektu posiziora igotzen denean), trantsitibo bihurtzen dira aditz hauek: Orain, aldiz, hiru ehun mila hil ukan dituen herri dohakabe horrek iduri du bide hobean dela 2000 urtean sinatu bake hartaz geroztik (Herria). Aspektu marka hartzen duenean, ordea, intrantsitibo datibodun moduan erabiltzen da iruditu: Ixaskunek zapiaz begiak xukatzen zituela iruditu zait (Txillardegi).

Ageriko subjekturik gabea da irakurketa generikoa duen merezi du ere. Euskaltzaindiak arautu zuen merezi izan predikatuaren osagarri jokatugabeak absolutibo kasua hartu behar zuela, eta ez ergatiboa: merezi du joatea / *merezi du joateak.

Ergatiboko subjektua hartzen duten egiturak dira, aldiz, subjektu animatua dutenak (merezi dut, merezi duzu, merezi genuen). Determinatzaile sintagma nahiz perpaus osagarria har ditzake molde honek objektu gisa: Espetxea merezi zenuen (Morales); Zuk ni guztiz madarikatzea merezi dut (Elizen arteko Biblia).

23.2.2.4d Ergatibozko subjektua eskatzen dute afaldu, bazkaldu borrokatu, bozkatu, dimititu, distiratu, ekin, eskiatu, etsi, irakin, iraun, kotizatu, nabigatu, protestatu, saltatu, toreatu, trafikatu, usaindu edo zirkulatu aditzek. Baina debeku dute objektu zuzena hartzea, ez badira, behintzat, objektu sustraikideak (ingelesez cognate esaten zaienak): tangoa dantzatu, aurreskua dantzatu. Batzuek da/du alternantzia erakusten dute: afaldu da/du, borrokatu da/du, dantzatu da/du, saltatu da/du. Eman ditugun adibideetako asko aditz mailegatuak dira; egia da maileguz hartutako aditz asko intrantsitibo ergatibodunak direla euskaraz, baina ez guztiak. Intrantsitibo hutsen artean ere ikusi ditugu batzuk eta ez dira gutxi maileguzko aditz trantsitiboak ere¹⁹³.

Ergatiboak egilea paper tematikoa hartzen du askotan (borrokatu, dimititu, eskiatu, nabigatu, saltatu); gaia beste batzuetan (irakin, iraun), edo esperimentatzailea (etsi).

23.2.2.4e [izena + egin, eman, hartu] motako lokuzioak ere intrantsitibo ergatibodunak dira; eta eman aditzarekin osatuak, gehienetan, intrantsitibo ergatibodun datibodunak (min eman dio, lotsa eman dio). Lokuzio hauetako izena aditzaren barne argumentua da, eta horren froga litzateke izen horrek partitibo atzizkia hartu ahal izatea (ikus § 23.2.1.3.1d, § 23.2.1.3.2b). Hain zuzen ere, aditz esapide hauek ez dute objekturik onartzen; ezin da esan *hilketa bekatu egin du edo *malkoak negar egin ditu. Beraz, argumentu bakarreko aditzak direla esan daiteke, ergatiboa hartzen duen subjektua baino ez dute eskatzen; bestea, barne argumentua, aditzean txertatua geratzen da, aditzaren parte izatera pasatu da. “Inkorporazio” deitzen zaio operazio gramatikal honi, eta hala eman dute zenbait hizkuntzalarik aditz esapide hauen berri, inkorporazio bidez sortu direla esanez, alegia (Laka 1993b, edo Rodríguez eta García Murga 2003).

Salbuespen batzuk badira, hala ere, non aditz lokuzioak objektu zuzena hartzen duen: Trena huts egin du; Zer itz eman zuen Jainkoak? (Ubillos). Hortaz, hitzeman edo huts egin aditz trantsitibo bihurtu direla esan daiteke. Hizketa ekintza adierazten duten lokuzioek ere onartzen dituzte adierazpen perpaus osagarriak: Berriz ez dudala horrelakorik egingo hitzeman nion; Eztiarazteko, hitzeman diote orori pagaren emendatzea (Hiriart-Urruti); Maisuak mehatxu egiten zion eskolatik botako zuela (P. Lizarralde).

Baina, partitiboa hartu ahal izatea, ordena aldatzea eta abar goraxeago aipatu dugun inkorporazio bidezko azalpenaren kontra doa. Izena aditzean erantsia balego, ez luke horrelako “askatasunik” izango. Beraz, aditz esapide hauetako gehienak ezin dira inkorporazio bidez azaldu (Martinez 2015; Oyharçabal 2006a).

Ergatiboak egilea paper tematikoa har dezake (ume horrek asko hitz egiten du) edo esperimentatzailea (Jonek gauero amets egiten du).

Lokuzio hauetako batzuk aditz intrantsitiboa dute ondoan: solas egin / solastatu da, jolas egin / jolastu da, barau egin / barautu da, borroka egin / borrokatu da, dantza egin / dantzatu da. Beste batzuek aditz trantsitiboa dute ondoan, objektu zuzena hartzen duena: agur egin / agurtu, bultza egin / bultzatu, lan egin / landu, amets egin / amestu, harrika egin / harrikatu, txalo egin / txalotu, min eman / mindu… Baina ez dira guztiz berdinak lokuzioak eta horien ondoan eman ditugun aditzak: predikatu konplexuek objekturik ez dutenez, ezin dute adierazi ekintza horrek objektuak hunkitu dituen ala ez; bultzatu, harrikatu, mindu edo txalotu aditzek, ostera, objektua hunkitzen duen ekintza adierazten dute. Txoriari harrika egiten dionak ihes eragiten dio (Elizen arteko Biblia); adibide horretan ez dakigu harriek txoria jo zuten ala ez. Baina Hiritik kanpora atera eta harrikatu egin zuten hil arte adibidean argi dago objektu hunkitua dela.

23.2.2.4f Ergatiboaz gain datiboa ere har dezakete [izena + egin] lokuzio askok: agur egin dio, harrika egin dit, bultza egin dizut, txalo egin digute. [Izena + eman] aditz lokuzioek maiz hartzen dute datiboa, lokuzioko aditzak (emanek) zehar-objektua hartzen duen neurrian: atentzioa eman dio, aukera ematen digu, min eman dit, musu eman die, nazka ematen dizu.

Bestelako aditzekin osatzen diren aditz predikatu konplexuak ere (behea jo, lur jo, hanka sartu, ziria sartu…) intrantsitibo ergatiboduntzat hartu behar dira, ez baitute beste objekturik onartzen. Bai, ordea, zehar-objektua (lokuzioko aditzak datiboa hauta dezakeenean): kontuak eskatu dizkigu, ziria sartu digu.

23.2.2.4g Aditz intrantsitibo ergatibodun eta datibodunak dira ekin, erreparatu (Hegoaldean eta adiera batean behintzat), eutsi, heldu, iritzi, jarraitu, itxaron: ergatiboa eta datiboa hautatzen dute, baina ez dute ageriko objekturik hartzen. Adizki laguntzailean baino ez da ageri absolutiboaren komunztadura marka. Zentzugabekeria deritzot judua horrela erretzeari (Ladron Arana); Lehen irria eragin didan trufari guztiz gustu txarrekoa irizten diot orain (Zubizarreta); Merezi duen zerbaiti ekingo diot (Navarro). Zehar-objektua izan daiteke DS bat edo perpaus jokatugabea. Iritzi-k, gainera, datiboari buruzko lehen mailako predikazioa eskatzen du (ikus § 24.3.5.2): Hizkera jasoan, aldiz, egokiago irizten diot euskarazkoak erabiltzeari, nahiz eta beste euskalki batzuetatik hartuak izan (Zuazo); Hain iritzi zion xarmagarri eta kitzikatzaile anonimoari, ezen gogo biziz irakurri baitzuen bigarren aldiz, baita hirugarrenez ere (Morales).

Azken urteetan iritzi-ren beste erabilera bat ari da hedatzen, iruditu edo uste izan aditzen parekoa: Plano orokor batetik hartuta erabat ulergarria dela deritzot (Cano); Onena gaua han pasatzea zela iritzi diot (Arretxe). Orain arteko iritzi-k ez bezala, perpaus osagarri jokatua hartzen du erabilera honetan, ez dago datibo sintagmarik, ez eta horri lotutako bigarren mailako predikaziorik ere. Aditz mota berri bat dakar iritzi-ren erabilera honek: aditzean baino ageri ez den zehar-objektua, perpausean hutsik dagoena.

23.2.2.4h Badira du/dio alternantzia erakusten duten aditzak, baina dio aldaeran ageriko objekturik hartzen ez dutenak: deitu du/dio, lagundu du/dio, tiratu du/dio. Mikeli deitu diogu / Mikel deitu dugu; Mikeli lagundu diogu / Mikel etxeraino lagundu dugu. Itxoin eta itxaron aditzek ez dute ageriko objekturik hartzen, ez du laguntzailearekin, ez eta dio laguntzailearekin ere. Hauetako batzuen erregimena arautu zuen Euskaltzaindiak (39. araua). Zehazki:

– itxoin eta itxaron aditzek NORK-NORI eskatzen dute objektua dutenean: “Mireni itxoin zioten eguerdiraino”. Eta objekturik gabe daudenean NOR-NORK behar dute: “Egongelan itxoin dute goiz osoan”;

– deitu eta lagundu bietara erabil daitezke: “Mikeli deitu diogu”, “Mikel deitu dugu”; “Mikeli lagundu diote”, “Mikel lagundu dute”.

23.2.2.5. Aditz trantsitiboak

23.2.2.5a Subjektua eta objektu zuzena (sintagma ergatiboa eta sintagma absolutiboa) hautatzen duten aditzei esaten zaie trantsitibo. Mota bateko baino gehiagoko aditzak bereiz daitezke trantsitiboen artean.

23.2.2.5b Esatea, pentsatzea edo uste izatea/juzgua adierako aditzak, gehienak, trantsitiboak dira. Morfologiari dagokionez, aditz bakunak, eratorriak nahiz predikatu konplexuak izan daitezke mota honetakoak (zerrenda honetako aditzek badute horrelako adiera bat, behintzat, nahiz bestelakoak ere izan): aditu, adierazi, adostu, agertu, agindu, aholkatu, aipatu, aldarrikatu, argitu, asmatu, azaldu, berretsi, berri eman, deklaratu, entzun, erabaki, erantzun, erregutu, esan, eskatu, galdetu, hitzeman, idatzi, igarri, ihardetsi, iragarri, itaundu, jakin, jakinarazi, kontatu, mehatxu egin, oihu egin, pentsatu, salatu, sinetsi, ukatu, uste izan, zin egin, zabaldu (berria zabaldu)… Objektu zuzena DSa izan daiteke, baina baita beste askotan modu bateko edo besteko mendeko perpaus osagarria ere. Badira aditzak perpaus egiturako osagarria baino hautatzen ez dutenak: uste izan.

‘Pentsatzea’, ‘uste izatea’ adiera hartzen dute egin eta eman aditzek ere erabilera hauetan: Haren portzelanazko zurbiltasunari erreparaturik, egingo nuke bolada txarra pasatzen ari dela (Zubizarreta); Emango nuke biak sentitzen direla harro (Arretxe); Eman dezagun/demagun ikasgai guztiak gainditzen dituzuela.

Irudi izan eta adiera horretako eman ere trantsitiboak dira: Iduri du Jon haserre dagoela / Jonek haserre dagoela irudi du.

23.2.2.5c Aditz arazle edo kausatiboak. Norbait edo zerbait eragile direla gertatzen diren ekintzak, jarduerak edo egoerak adierazten dituzten aditzei esaten zaie kausatibo (euskaraz arazle). Beste hitz batzuetan esanda, argumentu bat gehiago eransten diote perpausari aditz arazleek. Horixe da Jon hil da / Gaizkile batzuek Jon hil dute perpausen arteko aldea: berez gertatu den zerbait (hil da) edo beste batzuek eragin dutena (hil dute).

Bi modutara marka daiteke arazletasuna euskaraz: laguntzailea aldatuz (da > du) edo aditz nagusiari arazi, eragin erantsiz (ikus § 23.2.1.2). Egoera aldaketa adierazten duten aditzek nahikoa dute da > du aldaketa: argaldu, garbitu, ilundu, loditu, zikindu. Ohiko jokabidea da adjektiboetatik eratorririko aditzekin; baina ez horiekin bakarrik, baita noranzko jakineko mugimendua adierazten duten aditzekin ere (horien artean -ratu amaieradunak): atera da / atera du, oheratu da / oheratu du, sartu da / sartu du, urrutiratu da / urrutiratu du. Eta, oro har, egoera aldaketa adierazten duten beste aditz askorekin: erre da / erre du, gaixotu da / gaixotu du, haserretu da / haserretu du, hil da / hil du, sendatu da / sendatu du eta abar (Oyharçabal 2003b).

Arazi edo eragin kausatiboek aldatu egiten dute aditzaren balentzia, goraxeago esan bezala, argumentu bat gehitzen diotelako. Euskara estandarrean aldaketa horiek nola adierazi behar diren arautu zuen Euskaltzaindiak (43. araua):

1. Araziren subjektuak beti ergatibo kasua hartzen du: Koldok etorrarazi du Mikel.

2. Oin aditzaren (hau da, arazi hartzen duen aditzaren) objektuak beti absolutiboa hartzen du: sagarrak salarazi ditugu.

3. Oin aditza trantsitiboa denean, datibo kasua hartzen du hasieran subjektu zenak: ikasleek liburua irakurri dute > irakasleak liburua irakurrarazi die ikasleei.

4. Oin aditzaren subjektuak absolutibo kasua hartzen duenean (hau da, oin aditza intrantsitiboa denean), absolutiboa hartuko du perpaus arazlean ere: Mikel jarri da > Mikel jarrarazi dute; euskara bizi da > euskara biziarazteko beste tresna baitezpadazkoa: eskola (X. Arbelbide).

5. [izena + egin] motako lokuzioekin eta objektu zuzena ezabatua duten aditzekin (edan, jan), datibo kasua hartuko du subjektuak: umeak negar egin du > umeari negar eragin dio arreba zaharrenak. Berdin gertatzen da subjektu biziduna eskatzen duten eraman, jasan, pairatu, sufritu eta gisako aditz psikologikoekin, bai eta intrantsitibo ergatibodunekin, subjektua biziduna denean: Rumsfeldek dimititu du > Rumsfeldi dimitiarazi egingo ziotela espekulatzen zuten askok (Berria); (guk) etsi dugu > erortzeak ez digula (guri) etsiarazi behar. Baina subjektua bizigabea denean: urak irakin du > ura irakinarazi dute.

23.2.2.5d Aditz psikologiko kausatiboak. Aditz intrantsitiboen artean ikusi ditugu gogo egoeraren aldaketa adierazten duten aditz psikologikoak, inkoatibo baliokoak (§ 23.2.2.2g). Trantsitiboak dira du laguntzailea harturik balio kausatiboa dutenak: alaitu, asaldatu, aspertu, aztoratu, beldurtu, harritu, haserretu, ikaratu, kezkatu, kontsolatu, lasaitu, liluratu, poztu, txunditu, urduritu… Ergatiboko sintagmak estimulua edo kausa adierazten du eta absolutiboak, berriz, esperimentatzailea. Ahalegin txikienak ere dardarka jartzen nau, eta itzal batek ikaratzen nau (Navarro); Orain konturatu naiz beti beldurtu nauen bakardadea dela neure salbazioa (Jaio).

Eragilea biziduna denean ez da harritzekoa forma arazlea erabiltzea: Azken aldian hainbeste izuarazi zuen gizon haren begietako so beltz hura berriz ikustean, emaztea ikaratu zen (Touyarou); Jainko maitalea niregana etorriko da eta etsaien porrotaz alaiaraziko nau (Elizen arteko Biblia); Horrek neskatoa haserrearazi zuen (Gabiria).

23.2.2.5e Beste aditz psikologiko batzuek, berriz, ergatiboa eta absolutiboa hautatzen dute, baina esperimentatzailea izanik ergatiboa eta estimulua objektua. Horrelakoak dira: adoratu, desiratu, ederretsi, errespetatu, estimatu, etsi, gaitzetsi, gurtu, gutxietsi, irrikatu, miretsi, onartu, onetsi eta abar.

23.2.2.5f Laburbilduz, hiru motatako aditz psikologikoak bereiz daitezke: absolutiboa eta datiboa hautatzen dituzten intrantsitibo datibodunak (ikus § 23.2.2.3c), inkoatibo/kausatibo (da/du) oposizioa era dezaketenak (ikus § 23.2.2.2g, § 23.2.2.5c) eta trantsitibo hutsak, ergatiboa eta absolutiboa hautatzen dutenak (ikus § 23.2.2.5e).

23.2.2.5g [izena + izan (du)] predikatu konplexu batzuk ere (ikus § 23.2.1.3.4) aditz trantsitiboak dira, gogo egoerak adierazten dituztenak: behar izan, damu izan, desio izan, gorroto izan, maite izan, nahi izan. Esperimentatzailea da subjektu ergatiboa eta gaia/jasailea objektu absolutiboa. Gorroto dut galtzerdiak janztea; Gurasoek asko maite zaituzte. Objektua izan daiteke determinatzaile sintagma, bai eta perpaus osagarri jokatugabea ere.

23.2.2.5h Aditz bihurkariek ere egitura trantsitiboa eskatzen dute: bere burua arriskatu, bere burua erre, bere burua eskaini, bere burua gorroto (izan), bere burua maite (izan), bere burua mespretxatu, bere burua zigortu eta abar. Elkar objektu zuzenak ere egitura trantsitiboa eskatzen du: Elkar agurtu dute biek; Elkar ikusi duzue gaur goizean (ikus § 23.2.2.2i).

23.2.2.5i Predikazioa. Jabetza edo posesioa ere txerta daiteke euskaraz aditzaren argumentu egituran du laguntzailearen bidez (Etxepare 2003): Mikel bere anaia da / Jonek Mikel anaia du. Bigarren perpaus honetan, predikazio harremana dago Mikel eta anaia sintagmen artean. Mota honetako egituretan ergatiboak ‘jabea’ adierazten du, eta absolutiboak (jabe horrek) ‘hartua’ duena. Izaki mailako predikazioa adierazten dute mota horretako egiturek.

Egoera mailako predikazioa ere adieraz daiteke aditzaren argumentu egituraren bidez: eskuak ikara ditut, ohea bero dut (ikus § 24.3.4).

23.2.2.6. Aditz ditrantsitiboak

23.2.2.6a Subjektua, objektua eta zehar-objektua hartzen dituzten aditzak dira ditrantsitiboak (§ 18.4.2). Subjektuari ergatibo kasua ezartzen diote, absolutiboa objektuari eta datiboa zehar-objektuari. Dio laguntzailea hartzen dute horrelako aditzek.

23.2.2.6b Aditz trantsitibo askoren balentzia alda daiteke datibo kasua hartuko duen argumentu bat gehituz; horrelakoetan, du/dio alternantzia erakusten dute aditzek: ekarri du / ekarri dio, esan du / esan dio, eskaini du / eskaini dio, eskatu du / eskatu dio, galdetu du / galdetu dio, irakurri du / irakurri dio, jakinarazi du / jakinarazi digu, kontatu du / kontatu dio eta abar.

23.2.2.6c Forma ditrantsitiboak (dio) adierazten du transferentzia bat gertatu dela, zerbait (objektua) pasatu dela agente batengandik hartzaile edo onuradun batengana. Aditz batzuek berez dute ‘transmititze’, ‘batetik bestera pasatze’ adiera hori eta, horrenbestez, ohikoa dute hiru argumentuak hautatzea eta dio laguntzaile hartzea: bidali, eman, erakutsi, erosi, eskaini, irakatsi, saldu…

23.2.2.7. Alternantziak

23.2.2.7a Aditzen balentziak aztertzean behin baino gehiagotan aipatu ditugu balentzia alternantziak. Laguntzaile mota batekin baino gehiagorekin ager daiteke aditz bat eta, horren arabera, egiturazko kasuak ere aldatu egingo dira.

23.2.2.7b Alternantzia horietako batzuk denboran zehar sortuak dira (diakronian): jarraitu natzaio > jarraitu diot; (horren) eskatu zaio > (hori) eskatu dio. Beste batzuk garai bereko hizkeren artean (sinkronian): afaldu naiz/dut, jardun dut/naiz, dantzatu gara/dugu, irten naiz/dut. Hiztegiek jasotzen dute aditz bakoitzaren erregimena eta gerta daitezkeen alternantziak.

23.2.2.7c Aditz intrantsitibo datibodunak aztertzean esan bezala (§ 23.2.2.4h), Euskaltzaindiak ere arautu ditu aditz batzuek, euskalkien arabera, balentzia desberdinak dituztenak; zehazki, gonbidatu, iguriki, itxaron, itxoin, deitu eta lagundu aditzen erregimena.

23.2.2.7d Laguntzaile intrantsitiboaren eta trantsitiboaren arteko alternantziak (da/du) inkoatibo/kausatibo alternantzia ematen du aditzera sarri: poztu da / poztu du.

Beste batzuetan paper tematiko bera egiturazko kasu batez edo bestez adierazteak dakar alternantzia: damutu zaio / damutu da; gogoratu da / gogoratu zaio.

Balentzia alternantzia gertatu arren, subjektuak adierazten du esperimentatzailea gogoratu da / gogoratu du, bikotean.

23.2.2.7e Ohikoa da du/dio alternantzia, aditz trantsitibo askok aukeran baitute datiboa ere hartzea (esan du / esan dio). Halaber, da/zaio alternantzia (joan da / joan zaio).

23.2.2.7f Balentzia alternantziak (da/zaio/du) inpertsonala/subjektu jakinekoa (egiturazko kasu batean zein bestean) isla dezake: zilegi da / zilegi du / zilegi zaio.

Inpertsonala/subjektu jakineko egitura dakar du/dut alternantziak merezi izan predikatuaren kasuan.

Esan bezala, hiztegiak ematen du aditz bakoitzak nolako balentzia alternantziak izan ditzakeen.

23.2.2.8. Aditz trantsitibozko perpausak inpertsonal bihurtzea

23.2.2.8.1. Adizki trantsitiboa intrantsitibo bihurtzea (onartu da)

Erraza eta aski sistematikoa da euskaraz aditz trantsitiboz eraturiko perpausak inpertsonal bihurtzea: intrantsitibo bihurtzea aditza, eta hirugarren pertsona gramatikalera (dut-duzu-dugu-du > da): [aipatzen ez den norbaitek] garaiz ordaindu du isuna > garaiz ordaindu da isuna. Kasu horretan, subjektu zen ergatiboko sintagma desagertzeari zor zaio inpertsonaltasun-interpretazioa.

Analisi gramatikalean, bada auzitxo bat prozedura horrekin, erabilera garbi egonik ere. Eman dugun adibidean, kasurako, ez dago garbi ea isuna sintagma objektu zuzena izatetik subjektu izatera etorri den; zuhurrago izan liteke esatea subjektu ergatiboa ezabatu dela eta horrek eragina dela du > da komunztadura aldaketa. Rol semantikoaren aldetik, behinik behin, garbi dago objektu zuzenaren funtzioarekin lotu ohi dena betetzen duela.

Kontuan izan behar da, hala ere, aditz askok onartzen dutela berez du zein da jokoa, eta, halakoetan, beraz, testuinguru guztiz markatu batek baino ezin eragin aurreko adibidekoaren moduko interpretazioa: konpondu da auzia [berez, edo norbaitek konpondu duelako iradokizunik gabe behinik behin]; ohart bedi [norbait horretaz].

Zeharkako objektua adierazten duen datiboko sintagma bat badago tartean, halaxe eusten zaio perpausaren aldaera inpertsonalean (dio > zaio): ordaindu dizkizu [norbaitek] kalteak > ordaindu zaizkizu kalteak. Adizkia trantsitibo petoa ez denean ere, berdin jokatzen da: iraunarazi dio [norbaitek] > iraunarazi zaio. Ez da egoki, jakina, datibora jotzea objektu zuzena adierazteko (gaztelaniazko a preposizioaren balio bikoitza oker kalkatuz): *ederki engainatu zaigu herritarroi < *ederki engainatu digu [norbaitek] herritarroi < ederki engainatu gaitu [norbaitek] herritarrok.

23.2.2.8.2. Hirugarren pertsona gramatikal pluralari erreferente-balio generikoa ematea (debekatu dute)

Beste prozedura bat, hau ere trantsitiboen kasurako, semantikaz eta testuinguruaz baliatzen da, erreferente generikotzat interpretaraziz ergatibozko hirugarren pertsona gramatikalaren plurala: [aipatzen ez den norbaitek] bidea itxi du > bidea itxi dute [kontua ez da nor(tzue)k, itxirik dagoela baizik].

Beste pertsona gramatikal batzuk ere balia daitezke antzeko jokoetarako (trantsitiboekin zein intrantsitiboekin), baina murritzagoa da halakoen erabilera, erretorikarekin lotuagoa, eta ez dirudi inpertsonalen artean hain erraz sartzekoak direnik: Demagun etxetik irteten ari garela/zarela. Nolanahi ere, sarriago erabiltzen da bigarren pertsona, kontakizunetan-eta, balio generikoarekin: Sartzen zara eguzkiaren argi betetik gela ilun batean eta hasieran ez duzu ezer ere ikusiko. Halako perpausek pertsona gramatikalaren erreferentzia zehatza baliorik gabe utziz, kidetasun handiagoa ageri dute inor izenordainaz antolatzen direnekin (inor etxetik irteten ari dela).

23.2.2.8.3. Pasiboa eta erdi-pasiboa

Aipatu ditugun prozedurek dituzten mugak kontuan harturik, ez da harritzekoa beste joskeraren bat ere baliatzea muga horietatik kanpoko adierazpideetarako: izan aditzaz eta adjektibo balioko partizipioaz osatzen diren joskerak, hain zuzen ere (Ortiz de Urbina 2003c: 298-299; Zabala 2003: 426-448; de Rijk 2008: 279-280, 671-673). Ondoren aztertuko ditugun egiturak ez dira inpertsonalak, baina askotan gertatzen da balentzia aldaketa (ergatiboko sintagmatik absolutibokora pasatzea dakarrena).

Aztergai ditugun egituretako adjektibo/partizipioa izan daiteke aditz intrantsitibo batena zein aditz trantsitibo batena. Adjektibo/partizipio intrantsitiboen adibideak dira honako hauek: Hemendik urrutira joana da; Joanes Labrit Nafarroa Beherean sartua zen (Epaltza); Gurutzatzen nituen emazte eta gizon askoren izen bereziak ezin atxikiz ibilia naiz (Aintziart). Intrantsitibo ergatibodunen adibideak ere badira: Ordu bete lehenago afaldua nintzen (Olarra); Urteen joan-etorrian asko sufritua zen haien trikimailuen kausaz (Berrizbeitia); Englandekin nabigatua duk, England kapitain handi, piratarekin (M. Garikano). Adibide horietan, jatorrizko subjektu ergatiboa, absolutibo bihurtu da, eta aditza, partizipio bihurturik, egitura kopulatiboko predikatu: Englandekin nabigatu du (hark) / [Englandekin nabigatua] da (hura); hitanoak bihurtzen du da adizkia gizonezko solaskideari zuzentzeko duk adizki.

Aditz trantsitiboekin, predikazioko argumentua izan daiteke subjektua zein objektua. Subjektuari dagokio egitura kopulatiboko partizipio predikatua ondoko adibideetan: Hau ere ibilbide luzeak egina zen (Mitxelena); Eta lehen ere nonbaitean esana naiz, dokumentu zaharretan maiz ageri dela UBICI deitura egungo HUICI ordez (Perurena); Denbora luzea daramat hemen eta gauza asko ikusia naiz (Rey). Balentzia aldaketa argi dago adibide hauetan ere.

Predikazioko argumentua objektua denean, pasiboaren antzeko egiturak sortzen dira, edo, hobeto esanda, adjektibozko edo egoerazko pasiboa¹⁹⁴ (Ortiz de Urbina 2003c: 298): Liburua erdarara itzulia izan da; Bihi mota hori Afrikatik ekharria izatu da (Duvoisin); Zulo haietatik irtenarazi, eta denak frontoira eramanak izan ziren (Linazasoro); Ehorzketak intimitate osoan eta lagunartean eginak izan dira eta bere errautsak Durangorat eramanak (Herria); Ikerketak eginak izan dira garai hortako dokumentuetan (Herria); Jantzi bereziak Alemaniatik ekarriak izan ziren (Aiestaran); 60 milioi pinta arno salduak izan dira, aitzineko urtean baino gehiago eta karioago (Herria).

Adiera nagusia ondoriozkoa edo egoerazkoa da. Baina izan aditzak har dezake aspektu burutugabea, bai eta prospektibokoa ere: Liburuak lasai bizi dira salmenta eskasian ere; batere salduko ez diren liburuek ere badakite noizbait irakurriak izango direla (Aristi); Ergelkeria guztiak —esaten dit D.-k—, zozokeria guztiak esanak izango dituzu (X. Artola); Etxeko sariak, Euskal Herrian ematen dizkigutenak, beti egiaz eginak izaten dira, bihotzez, eta hori niretzat oso garrantzitsua da (Berria).

Adibide horiek auzo-erdaretako egitura pasiboak dakarzkigute gogora: Laster garbituak izango dira tresnak [aipatzen ez den norbaitek garbituko ditu]. Bistakoa da ez dela perpaus hori beste honen sinonimoa: Laster garbituko dira tresnak [berez, edo inork garbituko dituelako iradokizunik gabe behinik behin]. Erdi-pasibo esaten zaie halako egiturei, eta garbi dago joskera hori baliagarria dela anbiguotasunik gabe aditzera emateko badela hor egile bat tartean (kasu horretan garbituko duen norbait). Egitura hori, bidenabar esanda, ez da kultismo bitxi bat, tradizioak erakusten duenez: Tiñako sei pezetan / izan zan saldua¹⁹⁵. Gaur ere adibide ugari aurki daitezke euskaraz.

Auzo-erdaretako egitura pasiboetan, erdi-pasibo delakoaren ondoan, bada pasibo osoa, hots, dena delako egile hori zehazki aipatzen duena beste sintagma espezializatu batean (ablatibo agente edo complemento agente, complément d’agent deitu izan zaio gaztelaniaz zein frantsesez, edo, berrikiago, agente preposicional): los instrumentos serán limpiados por los propios usuarios; les témoignages ont été recueillis par la police. Pasibo oso hori ez dago lotua, beraz, inpertsonaltasunarekin, agerian baitago betiere egilea forma pasibo horretan, aktiboan bezalaxe: los instrumentos los limpiarán los propios usuarios; la police a recueilli les témoignages. Pasibo osoa bazterreko aukera da gaur egun gaztelaniaz, haren premiarik ez den seinale. Ingelesez, aldiz, modu bakarra da objektua aditzaren aurrera ekartzeko, eta horregatik baliatzen da erruz.

Euskaraz ez dugu bete-betean auzo-erdaretako pasiboen pareko egiturarik; hau da, egitura aktiboko subjektua (ergatiboa) postposizio sintagma bihurtuko duenik¹⁹⁶. Baina aztergai ditugun egituretan, agentea, gaia edo helburua argumentuak ager daitezke, aditzean komunztadura eragin gabe. Semantikoki pasiboaren parekoak dira, baina ez dago aldaketarik kasu-ezarketan. Komunztadurarik gabeko argumentuak partizipioaren ondoan kokatu behar dira¹⁹⁷, hurrenkera oso mugatua da (Zabala 2003: 431): Gutun hau zuk niri idatzia da; Keinu iluna: Apache helikopteroak amerikarrek eginak dira (Arkotxa, Berria); Hiritartasuna hiriak denontzat emandako legeak errespetatzea da, eta hiriaren gobernuan parte hartzea; legeak errespetatzea hiritarrek eginak direlako (J. L. Zabala, Berria). Baina *zuk gutun hau idatzia da; *gutun hau idatzia da zuri; *gutun hau idatzia da zuk niri.

Egitura erdi-pasiboa, tradizio onekoa dugu euskaraz, eta baliagarria testuinguru askotan: zaurituak/goratuak/zigortuak/sarituak/gaitzetsiak izan zarete. Joskera horretara jo nahi ez duenak alternatiba bakarra du¹⁹⁸ (hirugarren pertsona pluraleko ergatiboko sintagma erreferente generikozkoa): zauritu/goratu/zigortu/saritu/gaitzetsi zaituztete. Izan ere, da > du prozedura aplikatzeak ez baitu balio halako kasuetan: #zauritu zarete / #goratu zarete / *zigortu zarete / *saritu zarete / *gaitzetsi zarete.

Horra nola baliatzen diren aditzaren joskerak esanahi banatarako: zauritu gara, zauritu izan gara, zaurituak gara, zaurituak izan gara. Binakako simetria formala gorabehera (Ø/-izan / Ø/-ak), azken moldeak bakarrik adierazten du badela tartean zauritzaile bat, nahiz ez izan esplizitua. Horregatik dakargu egitura erdi-pasibozko perpausa perpaus inpertsonalak eratzeko prozeduren sail honetara.

23.2.2.8.4. Datibozko esperimentatzailea ezabatzea

Datibozko sintagma batzuek (subjektu) esperimentatzaile rol semantikoa adierazten dute aditz predikatu jakin batzuekin (§ 23.2.2.3c), eta inpertsonalaren efektua lortzen da sintagma hori ezabaturik esperimentatzaile generiko bat adieraziz ([jendeari] zaio > da) halako aditz bakan batzuekin (gustatu, iruditu/iritzi), hizkera batzuetan bederen: Bañan oriyen aziyo asko / etziran emen gustatu (F. Imaz); Ori etzan gustatzen / Oletako plazan (Euskal Jokoak); Kontzientziko kristau artean / ez da geiegi gustatu (Basarri); Nola gusta diteke / ortaño zurruta? (Basarri); Gustatu zera eta / azaldu azkar berriz! (Basarri); Gauza justu eta bidezkoa iruditu da urtearen illetako bat ere beraren onrarako esleitzea (G. Arrue); Obeki nunbait iruditu zan / bakartearen begiran, / gizonezkoen komentu on bat / elizaren jirabiran (S. Mitxelena); Eguzkia eta ilargia illunduko dira, eta eretxiko da, zeruko izarrak jausiko balira legez (Iturzaeta); Esan eta iritxi izan zanez (Zaitegi).

23.2.2.8.5. Zenbait esapide berezi

Badira esapide berezi batzuk adiera horretan subjektu espliziturik onartzen ez dutenak, hala nola ongi/ondo da(go) (= ados)¹⁹⁹. Besteren bat ere bada sinonimiaz edo/eta analogiaz eratua: ederki egoten da (bat) hemen (= pasatzen da [< pasatzen du batek]). Beste kasu batean —badirudi esapidearekin— bada adibide bakanen bat tradizioan ageriko subjektu ergatibo eta guztikoa, baina ez da ohikoena inola ere: Karga bat sagarrekiñ / iru karga erari / baliyatzen dirala / gauzak badiruri (JanEd); Biyak utsikan utzi / zuten Udarregi / tristeza ugari / gizagajuari, / ez dala ongi ori / gauzak badiruri (AzpPr); Tentatzen ai zerala / trazak badirudi (Baladak). Aurreko badirudi horren sinonimo den ematen du esapideak ere esplizitatu gabe uzten du subjektu ergatiboa: Ematen du ez dugula irtenbiderik.

¹⁹¹ Ekintza baten hasiera (loratu, eguna argitu) edo egoera aldaketa adierazten duten aditzei esaten zaie inkoatibo. Askotan aditz batek berak har ditzake bi adierak: gertaera baten hasiera, nahiz gertaera osatu ondorengo egoera aldaketa: argaldu, aberastu, zahartu, gaztetu, haserretu…

¹⁹² Hautatzen duten mendeko osagarriaren edukia ziurtzat, egiazkotzat ematen duten aditzei esaten zaie faktibo; ziurtasun horri ez diote eragiten ez ukazioak, ez galderak, ez baldintzak eta horien pareko beste operadoreek ere. Adibidez, Jabetu zen bere laguna depresio latzak jota zegoela perpausean, egiazkotzat hartzen da “bere laguna depresio latzak jota zegoen”. Eta hori hala delako ziurtasunari ez dio eragiten ez ezezkoak (ez zen jabetu), ez galderak (jabetu al zen?), ez baldintzak (jabetu balitz), egia izaten jarraitzen baitu mendeko proposizioak adierazten duenak (laguna depresio latzak jota zegoen). Aditz ez-faktiboetan, ostera, operadore horiek etenda uzten dute mendeko perpausaren egiazkotasuna: Bere laguna depresio latzak jota zegoela uste zuen, baina Bere laguna depresio latzak jota zegoela uste al zuen?, Bere laguna depresio latzak jota zegoela uste izan balu. Azken bi adibideetan ezin da jakin laguna benetan depresioak jota dagoen ala ez.

¹⁹³ Mailegatutako aditzen erregimenaz, ikus Alberdi 2003.

¹⁹⁴ Aditz trantsitiboekin predikazioko argumentua subjektua nahiz objektua izan daitekeelako dio Ortiz de Urbinak egitura hauek, onenean ere, adjektibozko pasibotzat hartzekoak direla, eta ez egiazko pasibotzat.

¹⁹⁵ Horren baliokideena saldu zuten (zegokienek) litzateke, eta ez saldu zen.

¹⁹⁶ Bada halako alerik tradizio zaharrean: Jainkoaz maitatuak (Haraneder, Duvoisin). Edo ikus Baztango 1750eko eliza-aginduko pasarte hau: “Gure obispado huntaco presuna fiel gucieri aditcera ematen dabegu, daudelarican handizqui eta seriosqui erreprenditu eta meachatuac danza publicoac Aita Sainduaz eta Escritura Sainduaz, bai eta ere daudelarican debecatuac, hala erreinu huntan, nola bercetan escomicu eta censura bortitcen penan, canon sagradoez, concilioez eta hanitz arzobispo eta obispo saindu eta iaquinsunez. Halaber, debecatuac daudelarican haniz principe, erregue eta monarca handi eta piadosoez, hoquen conseju eta tribunale errealez pena handien azpian, eta leheneco mendetaco danzac, cein eguiten baicituzten guizonquiec guizonquiequin eta emaztequiec emaztequiequin, daudelarican continuoqui meachatuac eta erreprobatuac misionista apostolico zeloso zuhur eta piadosoenez” (Reguero: “Baztango 1750eko eliza-agindua: edizioa eta azterketa”). Etxenikek ere maiz erabiltzen ditu (Salaburu 1980). Bestalde, gaur nahi baino maizago entzun eta irakurtzen ditugun -gatik postposizio sintagmak erdal egituren kalko txarra baino ez dira (*dokumentua idazkariarengatik sinatua izan da).

¹⁹⁷ Horregatik dute hurrenkera mugatua predikazioko argumentua subjektua denean ere: Ni gutun asko idatzia naiz. Hor ere objektua komunztadurarik gabeko argumentua da.

¹⁹⁸ Gaur egungo euskara arruntean bederen, bada-eta bestelakorik tradizioan: Pixka batian ez naiz aztuko [= ez naiz ahaztua izango] sartuagatik lurpian (Txirrita); Hil adi, alaba aite [= alabatua izango haiz] (Oihenart); Obligatu giren [= obligatuak izan gaitezen] guziak Jeinkoari othoitz egitera (Etxepare).

¹⁹⁹ Pragmatikoki, horren indar ilokutiboa bestelakoa izaten da askotan, erretizentzia ironikoz edo ordain-mehatxua adierazten duelarik: Ongi da…: etorriko zaizu zuri ere txanda (eginaren ordainarena).