Euskararen Gramatika

18.1. Zer diren egiturazko kasuak

18.1a Egiturazko kasuak edo kasu gramatikalak, aditzari dagokionez, honako hauek dira: absolutiboa, ergatiboa eta datiboa. Horrelakoei orain arte nor-nori-nork motako aditzak deitu diegu euskaraz. Baina gramatika honetan ez ditugu nork, nori eta gainerako deiturak erabiliko, kasuez ari garela, gure lehenagoko tradiziotik aldenduz. Deitura hauek erabilgarriak badira ere, ez dute inongo oihartzunik euskararen gainekoa ez den gramatika batetik kanpo, eta nazioarteko deiturak lehenetsiko ditugu printzipioz, egokiagoak ere direlakoan.

Zergatik deitzen ditugu gramatikal kasu horiek? (ikus 1. kapitulua) Gramatikalak direla diogu kasu horiek hartzen dituzten sintagmak zuzenean islatzen direlako aditzaren morfologian: perpausean ageri diren aditzaren argumentuak —nork, zer edo nori erantzuten badiote—, nolabait esateko, bildurik ageri dira aditzean. Komunztadura deitzen diogu horri. Horrela, Gu etorri gara esaten badugu, gu hori gara adizkiaren lehenbiziko letran islatzen da: G. Berdin da oraina nahiz iragana izan: gara / ginen. Noski, gu izan beharrean zu baldin bada argumentua, aditzaren morfologiak ederki biltzen du ezaugarri hori: Zu etorri zara edo Zu etorri zinen. Horiek absolutiboari dagokionez.

Ergatiboak ere berdin uzten ditu bere markak aditzean: Nik egin dut perpausean T izango litzateke ergatibo horren marka, lehen pertsona singularrari dagokiona. Baina pertsona aldatuz gero, aditzaren morfologia ere aldatzen da: Zuk egin duzu perpausean ZU da ergatibo marka. Eta ber gauza gainerakoekin ere: Zuek egin duzue; Haiek egin dute; Zuk gu aurkitu gaituzu eta abar.

Datiboak ere uzten du bere marka: Opari bat egin diogu Mireni. Kasu horretan O litzateke datiboaren marka. Pertsona aldatuz gero, marka egokitu behar dugu: Opari bat egin didate niri.

Eta marka horiek adizki laguntzailean eta sintetikoetan ere ikusten dira: (zuk – ni) nakarzu; (nik – zu) zakartzat eta abar.

18.1b Aditzak “markatzen” dituen egiturazko kasu horietaz gain, izenak ere badu egiturazko kasu bat, -en genitiboa. Horrela, Irakasleak kritika egin du esaten badugu, badakigu irakasleak sintagma aditzaren argumentua dela. Baina horren ordez Irakaslearen kritika ez dut gogoko izan badiogu, badakigu kritika izen horrek osagarri bat ere eskatzen duela (irakaslearen), eta interpretazio batean bederen, hori ere ‘irakasleak egin duen kritika’ dela (§ 23.3.2).

18.1c Aditzaren komunztadura sistematikoa da, orainaldiko formetan gutxienez, baina ez da beti modu berean gertatzen, batzuetan hautsia gelditzen baita, iraganeko aldietan: (zuk ni) ikusi nauzu / ikusi ninduzun. Lehen pertsona absolutiboari N dagokio, gorago esan dugun gisan. Baina nik ikusi dut / nik ikusi nuen formetan ez da errespetatzen hori, marka aditzaren aldiarekin batera aldatu baita: ikusi dut (t = ni ergatiboari dagokio) eta nuen (n = ni ergatiboari dagokio). Horregatik esaten dugu iraganean komunztadurak ez duela eredu orokorra ongi segitzen eta beste bat sortzen duela ergatiboaren t morfema aldatu eta n morfema sortuz.

18.1d Euskarak ergatiboa duenez, hizkuntza ergatiboa dela esaten dugu. Hizkuntza ergatibo guztiek ez dituzte ezaugarri berak erakusten. De Rijkek (2008: 197) euskal ergatibitatearen zenbait ezaugarri aipatzen ditu: esaterako, ergatiboa —aditzak ergatibo kasua hartuko duen argumentua eskatzen duenean— izenki guztiek hartzen dute, oso sistematikoa da hori. Beste zenbait hizkuntzatan ez da hori hola gertatzen: Australiako hizkuntzetan eta papuetan modu desberdinean jokatzen dute izenek eta izenordainek, adibidez, kontu honi dagokionez. Bestetik, euskaraz ergatibitatea perpaus nagusian eta mendekoetan ere atxikitzen da, Yucatango maia hizkuntzetan ez bezala, eta ez da aldatzen aspektu edo aldien arabera (georgieraz, hindiz edo tibeteraz gertatzen den moduan). Beraz, euskara uniformeagoa da ergatibitatearen ezarpen horretan, orainaldi-iraganean batzuetan ergatibitatea hausten bada ere (ikus “ergatiboaren hausturaz” § 18.3.3).

18.1e Atal honetan behin eta berriz aipatuko dira aditz iragankor edo trantsitibo eta aditz iragangaitz edo intrantsitibo kontzeptuak. Gai hau § 23.2.2 atalean aztertzen bada ere, labur-labur gogoratuko dugu gramatika honetan ez ditugula kontzeptu horiek euskal gramatika ohikoetan bezala definitzen, baizik aspalditik munduko hizkuntzetako gramatikek definitzen dituzten gisan. Euskal gramatikek nor/zaio erako aditzak (izan/*edin hartzen dutenak) eta du/dio aditzak (*edun/*ezan hartzen dutenak) bereizi dituzte: lehenbizikoak intrantsitiboak lirateke, eta bigarrenak trantsitiboak. Gramatika honetan ez diogu aditz laguntzailearen izaerari behatuko, argumentu sareari baizik. Hitz gutxitan esateko, argumentu bakarreko aditzak, berdin dela nolakoa duten laguntzailea, intrantsitiboak dira: Jone dator; Jonek eskiatu du. Eta bikoak, aldiz, trantsitiboak: Jonek alkatea agurtu du. Bereizketa hola egiten da, oro har, kanpoko hizkuntzetan ere. Xehetasun gehiago aipatu tokian.