Euskararen Gramatika

16.3.5. Gutxi

16.3.5a Esanahiari dagokionez, gutxi (eta dituen aldaerak: guti, gutti, gitxi, gixi, guttu…) asko edo anitz-en kontrakotzat hartu behar da. Euskalki guztietan erabili izan da eta erabiltzen da. Izenaren eskuinean ageri da: Ulerzaila onari hitz gutxi (RS); Hain denbora gutian (Beriain); Zeinek iragaiten ote ditu gau egunak geldiago eta malenkonia gutirekinago? (Axular); Sineste gutxiko gizona (Lardizabal); Gauza gutxi behar zuen, beraz, atzera egiteko (Etxaniz); Aste gutxi barru (Mitxelena).

16.3.5b Aurreko adibideetan ikusten den gisan, batzuetan mugatzailea hartzen du: Pena gutiaren ordain anitzez latzagoa, Barkatzekotz mundu, edo purgatoriokoa (Etxeberri Ziburukoa); Errezibi ezazu ene obra apurra, zeina baita deus gutia dagokizun eredura (Etxeberri Ziburukoa); Baina bitartean ene dohakabea! Ene ahalak eskasten dira: eta ene egunak, nola gutiak baitira, erdietsi hurran dira: hargatik erranen diot (J. Haranburu); Baina denbora gutia denean trabajatzen dena nezesidade gabe izanagatik, solamente da bekatu beniala (Beriain); Baina gauza gutia eta apurra denean, eta borondatea ere xoil deliberatua, orduan benial da eta ez mortal (Materre).

16.3.5c Komunztadura singularrean nahiz pluralean (gehiago) egiten du, izen zenbakarriekin doanean (§ 12.3.6): Artista gutxi izango da munduan mugimendu horri buruz bere jarrera definitu ez duenik (J. Zabaleta); Egungo egunean munduan nazio gutxi izango da India bezain jainkozale (Garate); Oso doktore gutxi egoten da erdi mailako ikastegietan (Pérez Iglesias, Salaburu); Egun gutxi da herri honetan nagoela (Ezkiaga); Gauez nahiz egunez, gutxi ohartuko da konpas bateko kantuarekin bakarrik orduak bete daitezkeenik (P. Zabala).

Izena zenbakaitza denean (§ 12.3.6, § 12.3.7), ordea, komunztadura singularrean egiten du: Anai-arrebarik ez du […], familiaren berririk iristeak, iristen bada, lasaitasun gutxi ekartzen du (Alonso); Errealitate-efektuak […] axola gutxi du (J. Zabaleta); Baina bizitzak zentzu gutxi du […] (Juan Garzia, Egaña, Sarasua); Bueno, agian ez da horren gaztea ere, bizar gutxi du (Oñederra).

16.3.5d Bakarrik ageri bada, adberbioa izan daiteke, edo izena isildutako izen sintagma, baina askotan zaila da bien artean bereiztea: Nork sobera besarkatzen baitu, gutxi hesten du (Voltoire); Birjinitatea ez dela on, guti dela, ezdeusa dela (Tartas); Munduan gutik du haboro sufritu (Etxahun); Gutxiren gose dena, gutxik asetzen omen du (Mitxelena); Gutti ezagun diren idazle trebeak (Mitxelena); Gutxi egin du katiluko esnea kaka koloreko gauza higuingarri bat bilakatu denerako (Urain); Gutxi iraun du mitoaren denborak (Lertxundi).

16.3.5e Baditu beste erabilera batzuk ere. Esaterako, gutxi uste denean gisako itzuliak ageri dira idazleen artean: Herioa jaugiten da guti uste denean (Etxepare); Guti uste dugun lekuan dago erbia lo (Larreko); Gutxi uste nuen nik (Cano); Umetatik hasita eta gaztaroan sartu arte bederen, betidanik izan dut halako gutxi-uste bat (X. Mendiguren Elizegi); Niri esan behar! —esan zuen Santxok—; bereak eta bi igarri gabe joango zitzaidalakoan niri, ez nuen gutxi uste (Ezkiaga). Partitiboarekin ere erabiltzen da: Haien fruitutik guti umotzen eta ontzen da (Axular); Toki begikoagorik guti Euskal Herrian (J. Etxepare); Horrelakorik guti ageri da gure artean (Mitxelena). Eta ablatiboarekin: Eta gizonetarik ez gutik (Leizarraga); Giputzetatik ere gutxik (Larramendi); Lurreko ontasunetarik zeinen guti daramadan hobira (Duvoisin). Adjektiboarekin: Ez zitzaizkion guti eder lagunetarik ukaiten zituen laudorioak (Laphitz); Badira fruituak, irasagarra bezala, bere gozo minaz on guti direnak konfiturarik baizen (Pouvreau); Bere hitzetan da guti sinesgarria, bere agintzetan guti leiala (M. Elizanburu); Asko dira deituak, gutxi aukeratuak: baina guztiek izango dute ordaina (Elizen arteko Biblia). Txikia den zerbait, asko ez den zerbait: Etzazula otoi siega / ene pazientzia, / zeina baitakizu dela / eskas eta gutia (Etxeberri Ziburukoa); Ez da gutia Jainkoaren erresumaren galtzea (Pouvreau); Izan dezaten laguntza eta erraztasun guti bat (Martin Harriet); Ke guti bat baizen ez du uzten (Gazteluzar); Hazia ongi ereitea ez da gauza gutia (Duvoisin); Hemen, lur guti honetan / dago erregea sarturik (Mitxelena); Ez da gauza guti bat baizik behar (Jauretxe). Izen bezala ere erabiltzen dugu: Anitz direla deituak, baina gutiak hautatuak (Axular); Hortik heldu da hain guti baitira perfekzioneko gradu gorara igaten direnak (Haraneder); Ea, ez, asko eta gehienak bezala, ezbada gutxiak eta kontatuak bezala bizi behar dut (Kardaberaz); Utzi diguten gutxia ere aise zuzen eta hobe dezakeguna (Mitxelena). Azken urteotan anitz hedatu da gutxi balitz esapidea: Eta hori gutxi balitz, etengabe ibili dira argazkiak atera eta atera (Zubizarreta); Eta […] gutxi balitz, hara non, gainera, Mikhail Semionovitx zuen izena (Morales); Eta hori gutxi balitz, zakurraren nagusiek irri egiten zuten nolako beldurra nuen ikusita (Rey); Hori gutxi balitz, hona zertara biltzen den D ereduko eskola batean filosofiaren historia (Joxerra Garzia); Eta hori gutxi balitz, “tocar las tetas” idatzi zuen (Saizarbitoria). Horren aldaera da gutxi bailitzan esapidea: Mundu batekoak ez zuen bestean balio, eta hori, gutxi bailitzan, zeinek bere hizkuntza zuen (Saizarbitoria); Hori gutxi bailitzan, kaltetuta eta usteltzen hasitako arrain guztia birrindu egiten du irina egiteko (H. Etxeberria); Bata gutxi bailitzan, to bestea (P. Zabala).

16.3.5f Batzuetan izenaren testuingurua nolakoa den, zenbakarritzat edo zenbakaiztzat har daiteke. Hola, ikasle gutxi etorri ziren, badakigu etorri zirenak ez zirela asko. Aldiz, ikasle gutxi etorri zen baldin badiogu ikasle hitza zenbakaitz bezala ere har dezakegu, ikasle masa gisa edo.

16.3.5g Konparazio egituretan gutxi zenbatzaileari maila gradua ere erants diezaiokegu: Hori oso guti gustatzen zait; Horri arrunt guti gustatzen zait; Hori arras guti gustatzen zait. Eta gauza bera gutxi izen sintagma oso batean agertzen denean: Arrunt/Oso gauza gutxi gustatzen zaizkit mundu honetan. Baina ez dugu esango ondoko honen antzekorik: *Hori arrunt/oso asko gustatzen zait.