Euskararen Gramatika

16.3.4. Anitz

16.3.4a Aldaera asko ditu tradizioan, anitz forma estandar horrez gain: aunitz, hanitx, hainitz, ainhitz, haunitz, aunditz… Nafarroako eta Iparraldeko idazleek erabili izan dute, nahiz gipuzkerazko testu zahar batzuetan ere ageri den. Larramendi, Arakistain, Iztueta, Arrese Beitia eta beste batzuek ere erabiltzen dute.

Zenbatzaile hau, asko bezala, izenaren ezkerrean (pixka bat maizago) nahiz eskuinean erabiltzen dugu: anitz etxe edo etxe anitz.

16.3.4b Determinatzen duen izenak kontagarria den zerbaiti egiten badio erreferentzia, komunztadura singularrez nahiz pluralez egiten du tradizioko testuetan: Anitz plazer ukan badu, anitz behar dolore (Etxepare); Zeren anitz ur baitzen han (Leizarraga); Egiten duzu anitz balentria (Axular); Guk erabiltzen ez dugun hitz anitz (Xalbador); Anitz inbidioso da ofizio horretan (Lizarraga); Anitz gauza saltzen zuen (Etxebarne); Anitz gauza behar dira iudizio handian (Etxepare); Hiztegia eta beste gauza anitz gai honi dagozkionak (Iztueta); Ihespide anitz zituela (Orixe); Siria, Armenia eta bertze anitz herrialde konbertitu dituzte (Zerbitzari); Kunplimendu honen ikusteko desira ukan dute anitz erregek eta profetak (Leizarraga).

Tradizioan plurala maizago erabiltzen da, zernahi gisaz, izena ageri ez delarik: Anitz etorri dira. Horrela: Zu bezalako anitz behar litezke bazterretan (Barbier); Anitz ezkondu dira adinera geroz (Bordel); Anitz dira deituak, baina gutiak hautatuak (Axular); Ezen anitz etorriko dira ene izenean diotelarik: Kristo naiz […] (Testament Berria); Ezen anitz etorriren dira ene izenean, erraiten dutela, Ni naiz Kristo […] (Leizarraga). Hori da joera nagusia, baina ez bakarra: Anitzek laudatzen du errege haren kolpe hura, baina gutik segitzen (Axular); Eta zeren anitz baita Euskal Herrian irakurtzen dakienik, baina ez euskara baizen bertze hizkuntzarik aditzen (Materre); Ezen anitz datza infernuan nik baino gutiago eta gutitanago merezi duenik (J. Haranburu).

16.3.4c Izenak partitiboa duela: Halakotz da zuen artean anitz infernurik eta eririk (Leizarraga); Nire mendean anitz ikusi dut holakorik (Axular); Lekuko dira […] Santa Paula, San Paulino eta bertzerik anitz (Pouvreau); ‘Euskaldun bat’ horrek, atzera begiratu nahi baduzu, ikusiko al dituzu zu baino beheragokorik anitz (Lizardi). Zenbaitetan, izenaren ordez beste, halako… erabiltzen da, partitiboan (aposizioan batzuetan): Ni bezala anitz duzu halakorik munduan (Etxepare); Zeren anitz baita Euskal Herrian irakurtzen dakienik (Materre); Hala egin izan dute hauetarik anitzek (Etxeberri Sarakoa).

16.3.4d Beste batzuetan anitz zenbatzailea bera doa partitiboan: Eta bertze parte bat eror zedin leku harritsuetara, non ez baitzuen lur anitzik (Leizarraga); Eta ez zuen egin han ikusgarri anitzik (Duvoisin); Ez du horrek oilasko anitzik irentsi! (Oxobi); Ez duzu anitzik maite (Duvoisin).

16.3.4e Izenak mugatzailea duela: Ikusiko dituk, naski, gaztelu zaharrak, herriak anitz, baso gaitzak eta jai eta bestaburu (Orixe).

16.3.4f Adberbio gisan: Ez da anitz luzaturen exekuzionea (Etxepare); Hitz gutiz anitz erran du (Tartas); Hedadura handiko gizonarentzat, aunitz ikasi eta ikusi duenarentzat (Hiriart-Urruti); Anitz maite zuen (Hiriart-Urruti); Anitz duk alegrantzia eta kuraiaren ukaitea bizian (J. B. Etxepare); Mattinek anitz erraiten digu / eginez gero bi trago (Xalbador).

16.3.4g Adjektiboak eta adberbioak graduatzen: Kapitulu lehena, anitz nezesarioa […] (Voltoire); Bertutean anitz aitzina joanen zara denbora laburrik artean (Haraneder); Euskal Herria, euskaldunak anitz aipatuak dira aspaldi honetan (Barbier); Mirakulu bat, anitz abila (J. B. Elizanburu); Egia errateko, anitz arraia da (Hiribarren); Ikusten duk […] urrats orotan anitz gaizki eta eragabeki ibili izan naizela (Duvoisin); Nahiz anitz gaizki den tratatua, ororengatik ere, barkatzen du (Jauretxe).

16.3.4h Tradizioan artikuluarekin ere ageri da, pluralean: Anitzak deituak, guti hautatuak (Duvoisin); Zeren anitzak despazientatzen eta nagitzen dira, gauzak heldu ez direnean haiekin gogara (Pouvreau); Anitzak dira deituak, gutiak ordea hautatuak (Haraneder); Laborari sobera ikusten dut lanari iheska. Anitzak dira ahal bezain arinkiena iragaiten direnak (Duvoisin); Hurbiltzen zitzaizkionetarik anitzak bereganatzen bazituen, bertuteaz zituen bereganatzen (J. Etxepare); Gu ‘Euskaldun fededun’ gintezke anitzak / fedetik ihes egin ez badu hizkuntzak (Xalbador).

Eta artikuluarekin, singularrean: Dugun apurra edo anitza zureganik da (Harizmendi); Ttipitik handira, gutitik anitzera, etxetik galeretara, bizitik hiltzera (Duvoisin); Bada, nor ere fidel izanen baita gauza gutitan, dio salbatzaileak berak, hura ezarriren da anitzaren gainean (Pouvreau).

Zenbait kasutan izena du aurretik: Halakotz erraiten diot barkatu zaizkiola bere bekatu anitzak (Leizarraga); Badakusat klarki, zuk egin liburuan / merezi anitzak, dituzula zeruan (Harizmendi); Gauza gutian izan haiz leial, anitzaren gaineko ezarriren haut (Leizarraga).

16.3.4i Konparazio egituretan ere: Anitz gehiago dirateke oraino erraiteko gelditzen direnak (Etxeberri Sarakoa); Eta irabazi zuen hura guzia eta anitz gehiago (Mendiburu); Neror baitan baino sineste anitz hobea nuke zu baitan (Duvoisin); Den itsuenak ikus dezake, bertzalde, anitz gutiago aski litekeela (J. Etxepare); Honengandik hartzen duena baino anitz gutxiago (Mitxelena); Antolatzaileek anitzez gutxiago espero zuten (Berria); Prefosta, axuria arditegian ez zen baraurik egoten, jaten zuen egunean hiruretan bederen, ematen zuena baino anitzez gehiago (Borda); […] unibertsitatean inbestitzen duena baino anitzez gehiago itzuli diola unibertsitateak gizarteari BPGean eta lanaren emankortasunean (Pérez Iglesias, Salaburu).