Euskararen Gramatika

16.3.3. Asko

16.3.3a Zenbatzaile zehaztugabe hau Euskal Herri osoan erabili izan da, salbu Pirinioetako euskalkietan eta Zuberoan. Izenaren ezkerrean edo eskuinean joan daiteke, nola diren euskalkiak edo hiztunaren ohiturak: gizon asko; asko gizon. Hola, izenaren aitzinean Iparraldeko euskalkietan, eta izenaren ondotik beste tokietan. Bizkaieraz beti ondotik: Ikusiko duzu, asko bekatu egin, eta eragin dituela, eta asko arima galdu dituela, beharbada, betiko (Agirre Asteasukoa); Horiek, egiazko deserregelemendu dira, zeren denbora galtzea berenaz ere gaizki handi bat baita, zeren bere etxekoei asko bekatu egiteko, eta mundutarrei haietaz eta debozioaz gaizki erasteko bide ematen baitiote (Duhalde); Eta gizon zahar, asko egunetakoa, eseri zen (Uriarte); Zerbait ongi egin badugu, edo egin badute anitz ongi sainduek, libratu badira egitetik asko bekatu, ez da zer hortaz presumitu (Lizarraga); Ez ote da Sionez erranen: Asko gizon sortu izan dira han, eta Guziz-Gorak berak asentatu du hura? (Duvoisin); Gero asko gizon hil zizkieten, eta gainerakoak osotoro izututa ipini zituen (Lardizabal); Bada bertze asko herri ere biluzi dutenik; zerbait zuten guziak zituzten guziez (Hiriart-Urruti); Frantzia-eskualde anitzetan herri askok dakartena, eta geroxeago deitura bilakatua (Lafitte); Horrelaxe, batere tirorik egin gabe, hartu ziren Albertia eta bere inguruko beste mendi asko (S. Salaberria); Lotsatzen dira gizon asko, Elizan eta aldare […] (Mogel).

Adberbioekin ere: Maiz asko etortzen duk (Gazteluzar); Asko maiz ere Jainkoagatik egiten dugun obedientzian baltsatzen dira anitz (Mihura); Laster asko entzungo zuen arrain saltzailearen era honetako erantzuera zorrotza (Agirre); Ederki asko dakik, alproja horrek (Etxaniz); Baina Joxek konpondu zituen gauzak, egoki asko (Ugalde); Egunkari bat mahai gainean zabaldu eta irakurtzen dihardu, lasai asko (Erkiaga).

16.3.3b Bakarrik ere erabiltzen da: Zertatik dator bada askok irautea bekatu eta bizitza gaiztoan, beste askok bizitza epel eta aurrerapen gabean (Mogel); Zeren askoren madarikazioak aditu nituen, eta izua jabetu zen nirekin aldamen guzietatik (Uriarte); Munduan asko dira, Jainkoa egiaz bilatu, eta bihotz guzitik zerbitzatzen dutenak (Kardaberaz).

16.3.3c Komunztadura singularrez egiten du XVI. eta XVII. mendeetan. Lazarragak plurala ere erabiltzen du, eta XVIII. mendetik aitzina plurala hasten da nagusitzen: Bekatu asko egingo dela pentsamenduarekin, berbarekin eta […] (Betolaza); Daukanean gizonak kriado asko (Mikoleta); Zeren daukat gaur asko zer egin (Mikoleta); Asko galdera egin zizkion neskari (Goñi); Baina ugazaba askok […] euren ondasunak gehitu eta ugaritzea baino beste asmorik ez dute eduki (Eguzkitza); Horregatik maite ditut gaurko gazte asko (Mitxelena); Orduandik urte asko pasatu dira (San Martin).

Zenbaitetan, hala ere, badirudi komunztadura hori singularrez edo pluralez egitea adierazgarria izan daitekeela. Hola, EGLU-I liburukiak bereizketa egiten du liburu asko erosi dut eta liburu asko erosi ditut perpausen artean. “Ez dirudi gauza bera esaten dugunik”, dio, eta azalpen hau ematen du: “Lehenbiziko adibidean liburu masa hartzen dugu gogoan. Bigarrenean, berriz, liburu bat, eta beste bat, eta beste bat eta abar” (EGLU-I: 143). Beste adibide bat hartuz gero argiago geratzen da: harri asko bota dute / harri asko bota dituzte. Lehenbizikoan, zenbakaitz modura hartua da harri hitza, harri kantitate handi bat esango bagenu bezala. Adibidez, mendian bidea konpondu nahi bada harri asko botatzen da. Gauza bera gertatzen da jende asko etorri dela diogunean. Hor zenbakaitza da jende hitza. Baina harri asko bota dituzte baldin badiogu, harriak bota dituztela ari gara esaten.

16.3.3d Izenik gabe ageri delarik, bi egoera hauek izan ditzakegu: Asko bildu ziren azken orduan; Horrek asko daki. Lehenbiziko kasuan pentsa daiteke izena isildu dela (edo izenordain gisa erabilia dela ere esan daiteke) eta isildutako izena testuingurutik atera daitekeela: (Gazte) asko bildu ziren azken orduan; Horrek (diru) asko irabazten du; (Gauza) asko saltzen da han… Baina horrek asko daki baldin badiogu badirudi adberbio hutsa dugula, gutxi-ren kontrakoa. Holakoetan ere: Hori esatea asko esatea da. Tradizioan ugari dira adibideak: Asko dezake eskuak / baina gehiago buruak (B. Mogel); Laga izan zioten lanbideari, asko nekatu gabe (Iztueta); Asko hazi haiz eta ezingo haut altzoan eduki, baina bai bihotzean (Agirre); Asko gustatzen zait neska gazte hori (J. B. Etxepare); Beren hizkuntzak garai horretan asko aberastu, trebatu eta gaitu zirelakoan daude (Mitxelena).

Batzuetan nahiko-ren ordez, edo nahiko adberbioaren esanahia duela, erabiltzen dugu: Asko da (nahiko da). Beste batzuetan biziki, oso, txit… esan nahi du: Asko goiz itzuli zen. Eta gehiegi adierazteko askotxo erabiltzen da: Latin askotxo zenekien (X. Mendiguren Elizegi); Askotxo irabazten du horrek; Asko klaroki deklaratzen digu (Leizarraga); Ez da ahaztu behar irlandarrak politikaren aldetik beren gain egon baziren ere, asko goizik latinen kultura eta hizkuntza ezagutu zituztela (Mirande).

16.3.3e Ezezko testuinguruetan askorik erabiltzen da zenbaitetan: Horrek ez du txanpon askorik egingo inoren alde (Agirre); Ez zuela denbora-paxako huskeriekin asti askorik galtzen (Mitxelena). Baiezko testuinguruetan ere ageri da askorik: Baserritar sendo askorik ezagutu ditut nik neure bizitzan (F. Bilbao); Isil askorik jaio zen / Alostorrean semea (Baladak).

16.3.3f Ezezko perpausetan ezer, deus, inor… bezalakoen gibeletik: Niri ezer asko kosta gabe (G. Arrue); Espainian gaudela adierazteko ez dela deus askoren beharrik: aski dira gitarra soinua eta guardia zibil baten (hobe biren) kapelu ederra (Mitxelena); Salan ez daukat ezer askorik (Txirrita); Ez nuen inor askorik agurtu (A. Zinkunegi).

16.3.3g Izan aditzaz baliaturik egiten ditugun esapide batzuetan ez du asko zenbatzaileak lekurik eta bestelakoak erabili behar ditugu: Guztiz beldur dira; Arras beldur dira; Arront beldur dira; Txit beldur dira; Beldur dira; Izigarri beldur dira. Oso maite dut; Arrunt maite du ama; Landibarren biziki maite dute Irene moduko adibideak biltzen ditu Garatek. Hala ere, holako testuinguruan asko eta oso-ren artean aise erabiliagoa da asko (OEH). Azkuek bere hiztegian (1905-1906) dio ezin dela asko hitza erabili pasioei, isurkariei, gasei… ezarririk. Ezin dela, hortaz, beldur asko, egarri asko, ke asko, ur asko dago itsasoan… erabili, eta horien ordez beldur handia, egarri handia, ke handia, ur handia dago itsasoan… erabili behar dela. Eta egia da tradizioko testuetan batez ere holakoak ageri direla: beldur handia, neke handia edo pisu handia… Baina horren ondoan neke asko edo pisu asko ere ageri dira, nahiz askoz autore gutxiagok erabili. Egungo testuetan ere tradizioko ohitura da nagusi. Berdin gertatzen da hotz handia, bero handia eta holakoekin.

Hori guztia dela eta, su asko eta su handia oso ongi bereizten ditugu euskaraz. Su asko diogunean leku desberdinetako suez ari gara: San Juan gauean su asko egiten da herrietan. Esaldi horretan esan nahi da su bat baino gehiago egiten dela San Juan gauean herrietan. Alderantziz, berriz: Su handia zen herri hartan eta suhiltzaileak deitu genituen esanez gero, su bakarra dela eta su hori handia dela esan nahi dugu, indarrean dagoela sua. Eredu horri jarraituz: maitasun handia, lotsa handia eta abar. Nolanahi ere, horien kontrakoa ez da ke txikia edo horrelako zerbait, baizik eta ke gutxi. Bikoteak, bada, eredu hauetakoak ditugu: ke handia / ke gutxi; maitasun handia / maitasun gutxi; beldur handia / beldur gutxi; lotsa handia / lotsa gutxi.

16.3.3h Asko-ren ordez euskalki zenbaitetan beste adjektibo eta adberbio batzuk ere erabiltzen dira (askotan anbiguotasunak sortuz): Jende asko bildu zen; Egin duk festa asko? / Egin duk besta poliki?; Asko badira han / Bakarrak badira han; Jendea barra-barra bildu zen; Jendea erruz bildu zen; Belarralde ederra bildu dugu aurten; Sagar asko bildu du / Hainbeste sagar bildu du.

16.3.3i Adjektiboaren ondoren erabiltzen dute idazle batzuek, artikuluarekin, hura indartzeko: Polit askoa da etxe hori; Polit askoak dira etxe horiek; Telebista merke askoa erosi dut dendan (Elexpuru); Maisu gehienak kastillanoak / kolorez berde askoak (Txirrita); Nahasi askoa duzue film honen odola (Mitxelena); Gauza polit askoak / esan ditut nik (Iztueta); Eta Günter Grassek […] badu horretaz liburu bat, gomendagarri askoa (Joxerra Garzia). Kontura gaitezen askoa honek ez duela zerikusirik aski oker eratu berri den anitza- rekin: Horregatik, “ikuspegi anitza” aldarrikatzen du (Berria); Kolore anitza zuri-beltzez osatzen delako (Berria); Gaitasunean ere, kolektibo oso anitza da (Argia); Ezker abertzalea anitza da (Goienkaria); Izaki anitza izan arren, bakarraren legez mugitzen zena zelai berdean behera (H. Etxeberria); Anitza baita sarea bera (Jakin)¹⁶¹. Adibide asko dira holakoak, baina ez dirudi batere egokiak diren. Euskaltzaindiak ere baztertua du erabilera hau, eta askotarikoa edo antzekoak gomendatzen ditu. (Ikus, zernahi gisaz, “adjektiboen mailakatzea” § 14.10).

¹⁶¹ Nekez onartuko genituzke horien ordez: Horregatik, “ikuspegi askoa” aldarrikatzen du; Kolore askoa zuri-beltzez osatzen delako; Gaitasunean ere, kolektibo arras askoa da; Ezker abertzalea askoa da; Izaki askoa izan arren, bakarraren legez mugitzen zena zelai berdean behera; Askoa baita sarea bera. Gauza bera da, hala ere.