Euskararen Gramatika

16. Determinatzaileak (II): zenbatzailea

16.1. Kuantifikazioa eta zenbatzaileak

16.1a Determinatzaileen artean sartzen ditugu mugatzaileak, zenbatzaileak eta zehaztugabeak. Hola, izen bat emanik, ate, esate baterako, arruntean horrek beste zerbait behar du euskaraz sintagma hori behar bezala osatzeko: ate-a (artikulua), bi ate (zenbatzailea), edozein ate. Hemen zenbatzaileak aztertuko ditugu: bat, bost, hogei, asko, zenbait eta abar. Zenbatzaileak kuantifikadoreak dira. Kuantifikazioaren kontzeptuak mutur eta korapilo asko ditu, zentzu bat baino gehiagorekin erabiltzen baitugu. Batzuetan logikarekin du zerikusia, beste batzuetan semantika formalarekin eta beste batzuetan hizkuntza arruntean ematen zaion eta hain teknikoa ez den zentzuarekin.

Zentzu ez teknikoan zerbait kuantifikatzea zerbait horren neurriaren berri ematea da. Hori egin daiteke zehatz-mehatz: Hiru kilo sagar erosi ditut. Edo zehaztasun itxirik gabe: Nahiko jende bildu da. Ez da zalantzarik, hala ere, Jon Miren baino gehiagotan joan da Ameriketara esaten badugu, gehiagotan horrek ere kuantifikazioa adierazten duela: ez dakigu, egia esan, zenbat aldiz joan den Jon eta zenbat aldiz Miren, baina informazio hori gabe ere kuantifikazio mota bat adierazten dugu hor.

16.1b Filosofiak lantzen duen logikan eta semantikan, bi multzoren artean dagoen halako erlazio mota bat ezartzeari deitzen zaio kuantifikazioa. Hola, Peruk bi auto ditu esaten badugu harremanetan jartzen ditugu autoen multzoa eta Peruk dituen gainerako gauzen multzoa. Perifrasi batek hobeki ikusarazten du hori: Peruk dituen autoak bi dira.

16.1c Kuantifikazio adierazpenek hiru mailako egitura dute: kuantifikatzailea (“operadorea” ere deitua), murriztailea eta besarkadura. Hola, Bachen preludio asko bezalako sintagma batean, “asko” da kuantifikatzailea, eta “Bachen preludioak”, berriz, murriztailea, kuantifikatzen den nozioa alegia. Aldi berean kuantifikatzailearen besarkadura ere bada. Kuantifikazio adierazpenak ez dira erreferentzia adierazpenak. Azken hauetan, Euskadi, gure txakurra edo agurtu duzun andrea bezalakoetan, alegia, aldaezintasuna adierazten da (txakur asko eta andre asko egonik ere munduan), kuantifikazioetan ez bezala, hauetan aldakortasun puntu bat baita nagusi. Baina kuantifikatzaileen kontu hau zenbatzaileetatik urrunago doa. Adibidez, bost aldiz joan da etxera hamarretan esaten badugu, “bost aldiz” hori dugu esaldiko kuantifikatzailea, eta hor bost zenbatzailea ageri da. Baina horren parean beti joaten da hamarretan etxera esaten badugu, ez dago hor zenbatzailerik, baina bai beti adberbioa, eta hori ere kuantifikatzailea da. Edo bost lagun etorri dira esaten badugu, bada hor zenbatzailea, kuantifikatzailea dena aldi berean, baina ez da inor etorri badiogu, inor da kuantifikatzailea, eta guk gramatika honetan izenordaintzat hartu dugu. Kuantifikazio egiturak sortzen ditu partitiboak ere, adibidez. Hemen, ordea, zenbatzaileetara mugatuko gara¹⁶⁰.

16.1d Zenbatzaileen artean zenbatzaile zehaztuak, zenbatzaile zehaztugabeak eta zenbatzaile orokorrak bereiziko ditugu. Lehenbiziko sailean sartzen dira lau, hamar, hogeita bat eta mila eta hirurogei bezalako numeralak. Zenbaki kardinalak ere deitzen dira. Funtsezkoak, alegia, “gontzak” (latineko jatorrizko hitzak adierazten duen gisan), eta kantitatea adierazten dute. Horiek dira zenbaki naturalak. Aurrerago ikusiko dugun bezala, zenbatzaileetatik sortzen dira ordinalak (laugarren, hogeigarren…), euskaraz izenlagun gisa emanak. Serie jakin batean unitate batek hartzen duen toki zehatza adierazten dute ordinalek. Azkenik, baditugu zenbatzaile biderkatzaileak ere: bikoitz, hirukoitz… Zenbaki natural bat beste kantitate batekin biderkatuz sortzen dira.

Zenbaki naturalak, esan bezala, kuantifikatzaileak dira, baina ez beti. Izen bihurturik ageri dira batzuetan: Hamabia da gehien maite dudan zenbakia; Nire txartelak hiru(a) jartzen du eta abar. Eta zenbaitetan besarkadura ere ez da argi izaten: 727 baten bigarren matxura aste berean ikusten badugu egunkariaren izenburu batean, ez dakigu bi hegazkin desberdinez ari garen edo hegazkin bera den. Ondoko hauetan ere izena da: Zenbaki hau hiruan amaitzen da; Aurtengo loteria zazpian bukatu da; Eta orain nahi dituzun zero guztiak jar ditzakezu hor; Hemen idatzi dudana seia da; Bederatzia ez da ongi ikusten; Lau horri beste lau bat gaineratuz gero zortzi ematen du; Aurten 2016a da eta abar.

16.2. Zenbatzaile zehaztuak

16.2.1. Sarrera

16.2.1a Honako hauek dira zenbatzaile zehaztuak:

0	zero, huts
1	bat
2	bi
3	hiru
4	lau
5	bost (bortz)
6	sei
7	zazpi
8	zortzi
9	bederatzi
10	hamar
11	hamaika
12	hamabi
13	hamahiru
14	hamalau
15	hamabost (hamabortz)
16	hamasei
17	hamazazpi
18	hemezortzi (hamazortzi)
19	hemeretzi
20	hogei
21	hogeita bat
22	hogeita bi
25	hogeita bost (hogeita bortz)
30	hogeita hamar
31	hogeita hamaika
32	hogeita hamabi
33	hogeita hamahiru
40	berrogei
50	berrogeita hamar
60	hirurogei (hiruretan hogei)
61	hirurogeita bat (hiruretan hogeita bat)
62	hirurogeita bi (hiruretan hogeita bi)
70	hirurogeita hamar (hiruretan hogeita hamar)
80	laurogei (lauretan hogei)
81	laurogeita bat (lauretan hogeita bat)
82	laurogeita bi (lauretan hogeita bi)
100	ehun
101	ehun eta bat
102	ehun eta bi
200	berrehun
300	hirurehun
400	laurehun
500	bostehun (bortzehun)
600	seiehun
1000	mila
1200	mila eta berrehun
1984	mila bederatziehun eta laurogeita lau
1.000.000	milioi bat
10.000.000	hamar milioi
1.000.000.000	mila milioi (miliar bat)

16.2.1b Zenbatzaile horiek ez dira zatigarriak batetik hamarrera: bat, bi, hiru, lau, bost, sei… Gauza bera gertatzen da hogei, mila, ehun eta kopuru handien markak ezartzen dituztenekin: milioi eta abar. Hamarretik aurrerakoak zatigarriak dira: hamabi (hamar+bi), hamasei (hamar+sei), hirurogeita hamar eta abar. Hamaika-rekin zalantzak sortzen dira etimologia aldetik: bistan da hamar duela lehenbiziko zatian, baina amaierako -ka horren jatorriaz zalantzak dituzte espezialistek.

Multzokatu ere hogeika multzokatzen dira zenbatzaileak euskaraz, inguruko hizkuntzetan ez bezala: hogei, berrogei, hirurogei (hiruretan hogei), laurogei (lauretan hogei) eta abar.

16.2.1c Zenbaki izen kolektiboak ere ibiltzen ditugu: hamarreko, dozena/hamabiko, ehuneko (baina ehunka etorri ziren), milako eta abar: Dozena bat bertso nahi nituzke jarri (Larzabal); Dozena bat hasgorapen biziz (Pouvreau); Hamabi dozena arbola (Lafitte); Hor ez daude, bada, dozenaka (Urruzuno); Zure dirua galdua zenuke: dozena bat pinta edan orduko (Zerbitzari); Hamarreko bat erranen dugu bakarrik (Barbier).

16.2.1d Esan behar da 3 eta 4 zenbatzaileak kasu markak hartzen dituztenean, artikulu ondotik -r- bat tartekatu behar dela. Horrela, hiruretan edo lauretatik esango dugu. Kontuan izan, dena dela, zenbait hiztunek hedatu egiten dutela r hau beste zenbakietara ere, baina hori euskara idatzian ez da egokia. Hortaz, bada, *seiretan, *zazpiretan eta antzekoak ez dira ontzat ematen. Horien ordez seietan eta zazpietan dira forma zuzenak.

Lau zenbatzaileak kasu markak hartzen dituenean bokalez amaitzen den beste edozein hitzek bezala hartzen ditu: lauan, lautik, laura eta abar. Ez du, hortaz, gau (gauean, gaurik, gaueko…) hitzaren eredua segitzen, hitz hori salbuespena baita.

16.2.2. Bat zenbatzailea

16.2.2a Bat euskalki eta garai guztietan erabili izan da. Zenbatzaile zehaztua da (hor badira bi andre eta gizon bat) edo artikulu zehaztugabea (lasterkari bat sartu da plazan). Beti izenaren eskuinaldean ageri da ezinbestean (etxe bat), beste zenbatzaileak ez bezala (bost mendi). Ez da modu argirik -a artikulua eta bat artikulu zehaztugabeen artean bereizteko. Eskura ditugun lehenbiziko testuetatik ageri dira bi joerak: Ardi bat bezala heriotzera eraman izan da (Leizarraga); Zure baitan esperantza handi bat daukat (J. Haranburu); Hainbat ezen baitzirudien bere hitzetan saindu bat zela, eta saindu bat bezala mintzo zela (Axular). Adibide horietan inolako arazorik gabe jar daitezke sintagma horiek artikuluarekin (ardia, handia, saindua), eta perpausak ez du esanahia aldatzen. Leizarragaren “Ardi bat bezala” hori “Arkumea bezala” ageri da (Itun Berria, 1980).

Baina sarritan etxea eta etxe bat berdinak izanik ere, berdintasun hori galtzen da zenbatzailea mugatzen dugunean: etxe bata. Ondoko adibidean ikusten ahal da hori: Euskal Herrian aspalditik gabiltza hizkuntza bataren eta bestearen arteko erabilera orekatu nahian. Beraz, bata hori (artikuluarekin) bostak sintagmaren parekoa litzateke gramatikaren ikuspuntutik. Tradizioan eta gaurko literaturan ere badira adibide franko holakoak: Pasatzen ziren biajez ermita hartarik bi erlijioso: bata gelditu zen atarian deskantsatzen; bertzea haratxoago arbola baten pean errezatzen (Lizarraga); Eta bekatuak ditu bi gauza, bata da hoben, edo kulpa, bestea pena (Agirre Asteasukoa); Bi egiteko ditu eria sendatzen dabilenak: bata da eriaren bizia albaez luzatzea eta bestea eriak hartu behar duen laztantasuna eta mina kentzea (Mendiburu); Gizon batek baldin baditu bi emazte, bata maite eta bertzea higuin dituenak […] (Duvoisin); Emaiezue batari erdi bat, eta bertzeari bertze erdia (Duvoisin). Beraz, etxe bat-en parekoa etxea da, eta ez etxe bata.

Ikusten denez beste/bertze hitzak ematen dio bidea bat mugatuari: bata. Tradizioan, hortaz, bat mugatua (bata) eta bestea parean doaz: bata mingarri, bertzea sorgarri. Beste falta bada artikulu gabe erabiltzen da (batek, bati…). Eta bata izenaren ordezko gisa agertzen ahal da (batak Koldo agurtu zuen, besteak Miren) edo adjektibo moduan ere: hizkuntza batean eta bestean. Bata mugatua eta bestea bikotearen erabilera sistematikoa XVII. mendearen erdialdera hausten da ekialdean. Pouvreauk baditu adibide batzuk non bat mugagabea erabiltzen baitu bestea-ren ondoan, adjektibo moduan: Batzuk amodioaren beroz eramaitenago dira saindu batgana, bertzeagana baino (Pouvreau). Gero arrunta gertatzen da: Soldado joan baino lehen neskatxa batekin eta bertzearekin ibiltzen ginen (Mattin). Adibide horietan ikusten da bestea-ren parean dagoena bat mugagabea dela, adjektibo funtzioan. XIX. mende hasieran gauza bera gertatzen da bat izenorde balikoarekin ere, eta bi aldaerak (bat/bata) txandakatuz erabili izan dira, eta ez dute indarra galdu egun arte.

Bat-en plurala batzuk da (batzuetan tradizioan batak ere ageri da). Eta hau ere determinatzaile ez-zenbatzailea da batzuetan. Etxe batzuk esaten bada, badirudi horren parekoa dela zenbait zenbatzaile zehaztugabea: etxe zenbait. Ohart gaitezen astoa da! nahiz asto bat da! esaten dugula. Bigarrena ez da zenbatzailea, esanahiari dagokionez. Berdin gertatzen da astoak dira! eta asto batzuk dira! diogunean ere. Baina ezin dugu esan, ordea, ingurune horretan, *asto zenbait dira! Horregatik diogu desberdinak direla. Irizpidea, hortaz, hori da: predikatuan ageriz gero, determinatzaile ez-zenbatzailetzat hartzen ahal dugu.

16.2.2b Aldaera zehaztuak (bata) bakarrik, aldamenean bestea ageri ez bada, ez du ia lekukotasunik tradizioan. Leizarragak baditu hiru adibide (testuinguruan bi ageri da, ordea): Zen Andriu Simon Pierrisen anaia, Joanes mintzatzen entzun zuten bietarik eta hari jarraiki zitzaizkionetarik bata. Lazarragak, Axularrek, Agirre Asteasukoak, Mogelek eta Kirikiñok ere badituzte adibide bakan batzuk.

16.2.2c Inesiboan hiru forma erakusten ditu tradizioak: batean, baten eta batetan. Hiru aldaera horietarik batean izan da erabiliena. Bizkaieraz batean eta baten erabiltzen dira tradizioko testuetan. Testurik zaharrenetan baten, eta XIX. mendetik aurrera bi aldaerak, nahiz Azkuek eta Aranaren jarraitzaileek baten erabiltzen duten gehien. Gerra ondoko testuetan baten testu dialektaletan, baina batean Erkiaga, Gandiaga edo Alzola bezalako idazleetan. Gipuzkeraz eta nafarreraz sistematikoa da batean aldaera hasiera-hasieratik. Ekialdean, Etxeparek eta Leizarragak batetan erabiltzen dute, baina XVIII. mendetik aurrera batean nagusitzen da. Axularrek biak erabiltzen ditu, eta pixkanaka batetan desagertuz doa, salbu zubereraz, non batetan nagusitu baita egun artio. Batasunaren oinarriak jarri zirenean, praktikan 70eko hamarkadan, batean, batera(t) eta batetik erabiltzen ziren, ia salbuespenik gabe. Batetaz aldaerak ez du ia ez tokirik, ez lekukotasunik (Mirandek bi aldiz eta Orixek behin).

16.2.2d Etimologiari dagokionez, badirudi *bade etimoan hartzen duela oinarria. Hori ageri da bederatzi hitzean eta batbedera (bakoitza) forman ere.

16.2.2e Izen berezien ondotik (§ 16.2.3), erakuslearen ondotik eta izenordainen ondotik erabiltzen da: Hau esango balu S. Ambrosio batek, sinets liteke (Agirre Asteasukoa); Campion batek […] gorengo izarretaraino goretsi zuen (Mitxelena); Gauza guztiak heldu dira hitz batetarik, eta bat hura aipatzen dute guziek (Pouvreau); Zeren ez da bide bat baizen, eta bat hura ere, guztia da mehar (Axular); Ala hura ere badudalarik norbait-bat penitentearen eta nire artean? (Fedearen Propagacioneco urtecaria).

16.2.2f ‘(Bat) bera’ edo adierazi nahi duela. Arrunta Hegoaldeko testuetan, aise gutxiago ikusten da, ordea, Iparraldekoetan: Zeren gorputz bat, eta gorputz batetako mienbroak eta parteak baikara (Axular); Hau ikusi eta beti era batera biziko naiz? (Kardaberaz); Gutxi gorabehera, biak izango dira adin batekoak (Etxeita); Denak daude iritzi batean: Zabaletako alabak hartu duen asmoa baino gauza hoberik ez dago (Agirre) eta abar.

16.2.2g Genitibo mugagabea aitzinetik duela, ‘bat edo beste’ adierazi nahian. Hegoaldean gehiago erabili da Iparraldean baino: Baruz edo beste bideren batez geren gorputzak nekatuz (Mendiburu); Abaderen bat dirudi (Mogel); Ostaturen batera joan beharko dugu bada (Urruzuno); Hurrengo gizaldietako bertsolariren batek [egina] (Mirande) eta abar. Gaur egun aski arrunta da: Edozein lekutan zabaldu, eta beti aurkitzen zuen gezurren bat (Navarro); Oso deserosoa egiten baitzitzaion ikasleren batekin topo egitea (Lertxundi); Neurriz gaineko astakeriaren bat ez badu egiten, behintzat (Garate).

16.2.2h Numeral baten ondoren gutxi gorabeherako kopurua markatzen du: Hamar bat egun etxean (J. B. Etxepare); Hamasei bat orduko / eguna lanean (Uztapide); Urte anitz igaro baitziren, hamabiren bat (Orixe); Hura poza harako abarka-ren jatorriaz, kezkatan dauden hamar-hogeiren bat linguistena (Mitxelena).

16.2.2i Balio inpertsonalarekin ere erabiltzen da, Hegoaldean bakarrik: Batek daki zer egin holakoetan!; Eta esango didazu ez direla horiek bat txoratzeko gauzak? (A. P. Iturriaga); Nola basoan beti egonda gauden, batek ez daki zer egin (Soroa); Batek mundura etortzean / izaten du haurtzaroa / haur garelarik beharrezko da / bere amaren beroa (Uztapide): Honelako gizonarekin erromeriara joatea baino hobe luke batek ez dakit zer egin! (J. Mokoroa).

16.2.2j Postposizio gisa erabiltzen da (ikus 21. kapitulua), soziatiboa edo instrumentalaren ondotik: Bakoitzak bere enpleguko obligazioarekin kunplitu, ta duen moduaz bat (‘nolakoa den moduaz’), obra onetan enplegatzea (J. C. Etxeberria); Egizu, harekin bat, emendatzeko proposito firmea (J. C. Etxeberria); Eta, Amarekin bat, euskal Fedeak magnificat jarraitzen du (S. Mitxelena); Zalduna ikustearekin bat geratzen da dontzeila ikaraz mututurik (Bilintx); Mandoa, frailea ikusteaz bat hasi zen ostikoka (Urruzuno); Argiz bat dira hasiko txori kantak (Arrese Beitia); Maldaz behera zeramaten arrastaka Ines, eta bat-batean, orazio Klarak egin zuenarekin bat, gelditu zitzaien Ines han pisu ere… (Beobide); Egun biz bat aldatzen da (C. Izagirre). Hemen sartzen dira ikusteaz/ikustearekin batera bezalako esapideak ere, gaur egun ere maiz erabiliak: […] esan zion aittittek Goiori, ikustearekin batera, gabon gaueko arratsaldean (Sarrionandia); Hura ikusteaz batera, Kafkaren izenak eta irudiak gorputz hartuko zuten gure baitan (Alberdi).

16.2.2k Esamolde asko sortzen ditugu bat zenbatzailean oinarriturik (adberbioak, aditzak eta abar): bat-batean, batik bat, batez ere, bat hartu, bat egin, bat(era) etorri, batetara heldu, batetara joan, bateko(a)z beste, batetik eta bestetik, batez beste, hitz batean… eta abar. Idazkeran ez da bat etorri tradizioa, baina Euskaltzaindiak arautua du egungo forma. Bat-batean adberbioak bi esanahi ditu: ‘berehalakoan, ezustean’ da hedatuen eta erabiliena: Bat-batean hil zen; Tximistaren argiak bat-batean bete zuen zerua; Lourdesko ura baso batetik edan eta bat-batean sendatu zen. Bigarren esanahia ‘aldi berean’ da: Goazen guztiok bat-batean soroetara (B. Mogel); Gizonaren arreta edo begirada, mugatua izanik, ezin daiteke bat-batean puntu denetara hedatu (Villasante).

16.2.2l Bat zenbatzailea izen sintagmaren eskuinaldean aurkituko dugu: etxe bat. Beste zenbatzaileekin, ordea, ez da horrelakorik gertatzen: bost etxe. Gorago aipatu dugu hori. Hala ere, jakina denez, bi zenbatzailea ezker nahiz eskuinean jartzen dugu, euskalki edo estilo literarioen arabera: bi etxe nahiz etxe bi. Esan bezala, zenbaitetan bat zenbatzailea artikuluarekin batera truka daiteke, baina ez da horrelakorik gertatzen beste zenbatzaileekin. Beste zenbatzaile hauei, trukaketarik onartzen ez dutenez gero, artikulua eransten bazaie, delako izen sintagma hori mugatua gertatzen da; alegia, etxe bat = etxea, baina etxe bi (mugagabe) ≠ etxe biak (mugatua).

Arau bezala, eman dugun arrazoiagatik (trukaketatik), etxe bat-en ordez eta balio bertsuaz etxea esan daiteke, baina ez etxe bata, hau mugatua baita, etxe biak edo bost etxeak bezalaxe. Beraz, etxe bat eta etxe bata ez da gauza bera: Aita batek ba omen zituen bi seme ta bi alaba. Alaba bata handia omen zen eta bestea, ordea, txiki-txikia; Nagusi batek bi etxe omen zituen. Etxe batean Aste Saindua pasatzen omen zuen, eta bestean, berriz, udako oporrak.

Esan dugu bat zenbatzailea eta -a artikulua elkarrekin truka daitezkeela zenbait kasutan eta arrazoi horregatik etxe bat-en pareko edo kidea, etxe bata ez, baina etxea dela. Hala ere, bat zenbatzailea (bat zenbakia) izendatzen dugunean -a erantsi behar zaio, izena baita, zenbaki baten izena, alegia: Hau bata da eta beste horko hori bia; Hau batekoa (edo bata) da (kartetan ari garenean).

Dena den, balio generikoaz ari garelarik, espezie osoa edo kontuan hartzen dugunean, -a erabiltzen dugu maizago: Nekazaria beti dabil lurrarekin borrokan; Andrearen eskubideak zapaldurik daude; Kartzelan sartu omen dute eta abar. Mugak zedarritzea ez da, hala ere, hain gauza erraza. Zenbait euskalkitan generikotzat jotzen dira beste euskalki bateko hiztunek konkretutzat har ditzaketen elementu berak: Tximista bezala bide laburrez firrindan erreka zolara jausirik (J. B. Elizanburu); Bart arratsean azeria hurbildu da baserrira; Satorra hasi da lanean etxe aitzinean; Kalean utzi dute; Esneak ez du batere dirurik egin aurten eta abar. Erkatu, esaterako, Satorra sartu da landan (aski arrunta) eta Ikusi duk, behinere, Pello, mendian, iratze edo otepean, eper familia bat alhan dabilela? (J. B. Elizanburu). Bietan zehatza da, batean artikuluarekin eta bestean zenbatzailearekin. Ondoko adibide honetan balio generikoa du: Gernikako arbola iharraren sustraiak ere, sator batek jan omen zituen (Mitxelena), Mitxelenak ez zekien eta, sator bakarra edo gehiago izan ziren.

16.2.2m Bat erabiltzen da istorio bat kontari ari garenean, istorio horretako elementuak aurkezten ditugunean (aditza normalean iraganean agertzen zaigula): Errege bat bizi omen zen Patagonian; Aita batek ba omen zuen seme bat. Biak bizi omen ziren mendian zegoen herri koxkor bateko baserri eder batean. Hortik aurrera aita, herria eta baserria aipatuko dira bat gabe, aurkezpena egin dugunean ezezagunak genituelako, baina behin aurkezpena egin ondoren, gure informaziora pasatu direlako eta ezagunak ditugulako orain.

16.2.2n Bat zenbatzailea erabiltzen dugu bat/anitz/asko oposizioa markatu nahi dugunean: Gela honetan mahai bat eta lau aulki sartzen dira; Andonik uste zuen gela hartan aulki anitz sartuko zirela, baina bat bakarrik sartzen zen; Galdera askoren artean batek kezkatu nau (Mitxelena); Bai, zerbait badira, baina galdera horrek beste bat zor du (Mitxelena).

16.2.2o Bat zenbatzailea beste kuantifikatzaile konplexuago baten barnean ere agertzen ahal da: Baso bat ur eskatu zuen. Adibide horretan baso bat osoa da ur izenaren kuantifikatzailea, eta, nolabait esateko, ur neurriaren berri ematen du (§ 12.3). Noski, ez da hori bat zenbatzailearekin bakarrik gertatzen: bi baso ur ere esaten ahal da, baina maizkoenak, beharbada, bat-ekin osatuak dira. (§ 16.2.6).

16.2.2p Bat-en txikigarria da batto. Iparraldean erabilia, izenordain gisa ageri da: Hainbertze semeetarik ez ote dut bada batto neurekin atxikiko (Laphitz); Bazkaltzen hasi eta laster, hiruetarik batto badoa nagusiarenganat (Barbier); Lehengo denboretan errege zen batto (Xarriton).

16.2.3. Izen bereziak eta zenbatzaileak

16.2.3a Izen bereziak zenbatzaile gabe ageri dira gehienetan: Axularrek ez luke horrela esango; Altube biziko balitz! Baina batzuetan bat zenbatzailea hartzen ahal dute: Altube bat biziko balitz!; Axular batek ez luke horrela esango eta abar. Izenaren atalean aipatzen dira zenbait xehetasun (§ 12.3.2), izenak bestelako zenbatzaileek lagundurik ere ageri baitzaizkigu batzuetan: Mahler bat; Zenbat Aramendi; Picasso batzuk… Horrela, Badakit bi Kennedy tiroz hil zituztela, edo Badakit bi Kennedyak tiroz hil zituztela bezalako perpausak guztiz onargarriak lirateke euskaraz. Batzuetan, gainera, behartuak gaude halakoak erabiltzera: Bi Goenaga aurkitu ditut zerrenda honetan, baina ez dakit zein den margolaria eta zein hizkuntzalaria; Bost Maradona baino hobea duzu Goikoetxea.

16.2.3b Tradizio handia du erabilera honek, ez da gaurko kontua: Eta hau da azkenekoz ongi erdizkatzea, gaixtoa utzirik, onaren hartzea, Jondone Paulo batek bezala egitea (Axular); Eta damu hartu Manases batek bezala (Mogel); Holako eta holako Ormaetxea bat bezala, liburu idazlea (Orixe); Campion batek […] gorengo izarretaraino goretsi zuen (Mitxelena).

16.2.4. Bat eta batzuk: kasu markak

16.2.4a Hauek dira bat-en kasu markak:

Mugagabea: bat, batek, bati, baten, batentzat, batekin, batez, batean/baten, bateko, batera, batetik. Mugatua: bata, batak, batari, bataren, batarentzat, batarekin, bataz, batean, bateko, batera, batetik.

16.2.4b Bat zenbatzaileak -tzu pluralgilea har dezake, batzuk kolektiboa sortuz: Oilo batzuk ikusi ditugu etxe inguruan. Kontura gaitezen, zernahi gisaz, batzuk ez dela zenbatzaile zehaztua, baizik zehaztugabea: ez dakigu zehatz-mehatz zenbateko kopuruari egiten dion erreferentzia batzuk honek. Euskalki guztietan, salbu erronkarieraz, erabili izan da. Idazleen artean historikoki bi sistema agertu badira ere (batzu/batzuk eta batzuk/batzuek, absolutiboa eta ergatiboa bereizteko), egun batzuk/batzuek (abs./erg.) nagusitu da, forma aldetik gainerako sintagmekin parekatuz horrela. Inesiboan batzuetan izan da erabiliena XVIII. mendeaz geroztik, eta genitiboan, kasu bakanen bat kendurik (Leizarraga, esaterako, eta ez da sistematikoa) beti batzuen ageri da, ez batzuren.

16.2.4c Lehenago (§ 16.2.2g) ikusi dugu genitiboaren ondotik bat erantsirik ‘(multzoko) norbait, zenbait’ (gutxi, hala ere) adierazi nahi duela: Adiskideren bat ere etorri zen afaltzera. Bakarra izan daiteke, edo bizpahiru. Batzuk ere erabil dezakegu ingurune horrekin eta orduan ‘zenbait’ adierazi nahi du (Hegoaldean erabilia): Gero deitu zituen besteren batzuk (Ubillos); Gauza handiren batzuk Jesusen kontra esan zituztelako antzean (Lardizabal); Zaparrada gogorren batzuk hartu omen dituzte (Agirre).

16.2.5. Bi eta gainerako zenbatzaileak

16.2.5a Bi zenbatzaileak, bakarrik doanean (zehaztugabeko izenordain gisa erabilia, hortaz), aldaera batzuk ditu: bi, bia, biga, bida, betiere Nafarroako eta ekialdeko euskalkietan ageri direnak: Igorririk bere dizipuluetarik biga (Leizarraga); Meza bat enzun behar bazenuen, eta ez hura entzun, konfesa hartako bekatua, eta gero etorkizunean dobla, enzun bia (Axular); Partzuergo hortan bia baino gehiago ere sar daitezke (Duvoisin); Bat, biga, hiru, lau, bost, sei… Eta zazpigarrena? (Barbier).

Batzuetan zehaztua ere ageri da: Eta Moisek, etxola bezala kutxa, bigak benedikatu zituen Jainkoak berak irakatsi otoitzekin (Zerbitzari). Izenaren ondotik, zehaztua, erabiltzen dute autore batzuek, eta izenordainaren ondotik ere: Ordu batez, ordu bidaz ta duzun odol guzia zere biziarekin nere amorez eman artean! (Mendiburu); Batek, berak joateko / Hartu zuen plana; / Gu bida gibeletik / Beldurrez engaina (Bordel).

16.2.5b Bi zenbatzailea izenaren eskuinean (mendebalean) edo ezkerrean (euskalki guztietan) erabiltzen da gaur egun: bi andre / andre bi. Testu zaharretan ikusten da eskuinaldean jartzearena hedatuago zela, baina erabilera horrek indarra galdu du mendeetan zehar.

16.2.5c Gainerako zenbatzaileak beti ezkerrean: Eta kontseiluko hiru gizonek erran zutela goraki eta paperean ezarri (J. B. Elizanburu); Bihotz honek obeditu nahi ez badu, lau edo bortz gizonek makila mehetto batekin… (J. B. Elizanburu).

16.2.5d Zenbaki txikienetan hiru modutara adieraz daiteke gutxi gorabeheranzko zenbatasuna: bi edo hiru, lau edo bost, hiru edo lau (hots, edo sartuz bi zenbatzaileen artean); hiru lau, lau bost, zazpi zortzi (hots, bi zenbatzaileak segidan emanez, edo gabe), eta modu markatu batean: bizpahiru, lauzpabost, hiruzpalau, bospasei eta abar. Hona hemen adibide batzuk: Duela bizpahiru urte (J. P. Arbelbide); Liburutxo honi bizpahiru sarrera hitz ipintzeko (Orixe); Lauzpabost kilometro banituen (J. B. Etxepare); Lauzpabost ale baino ez dela gelditzen (Mitxelena); Aski da maizenik hiruzpalau aldizkari gainbegiratzea (Mitxelena) eta abar. Ditugun adibide apurrak dvandva egiturakoak (§ 7.1) dira: sei-zazpi, zortzi-hamar, hamar-hamaika, hamar-hamabi, hogei-hogeita bost (urte), hirurehun-laurehun (ardi), gutxi-asko. Ikus dezakegunez, gertuko zenbakiak adierazten dituzte elkartzen ditugun zenbatzaileek; nekez esango genuke bi-hamar (???) edo hogei-laurogei (???). Hortaz, zenbaki handiagoek ez dute holakorik onartzen: hogeita bi edo hogeita hiru; hamar edo hamabi porru eta abar. Baina horietan ere edo ken daiteke: hogeita bi hogeita hiru; hamar hamabi porru.

Ikusten den gisan, bi osagaien arteko harremanari dagokionez, edo juntagailu hautakariaren bidez eman dezakegu bi elementuen arteko berri: “bi edo hiru”, “hamar edo hamabi”, nahiz, aipatu bezala, bizpahiru, hiruzpalau, lauzpabost, bospasei.

Zenbakien gutxi gorabeheranzko zenbatasun hori amaieran bat ezarriz ere eman daiteke, edo genitiboa eta beste esamolde batzuk erabiliz: Hamar hamabi bat porru erre genuen; Zortzi hamar bat ertzain sartu ziren dantzalekuan; Hogeiren bat; Hogei bat; Hogei lagun hurbil; Hamabi hurren bat; Hogei lagun inguru; Lauretan hogei urte eskas; Hogei eta gehiago gizon; Ehun eta zenbait ardi.

16.2.5e Zenbatzaile batek mugatutako izen sintagma inesibo kasuan agertzen baldin bada eta noiz? galderari erantzuten baldin badio, nahiz eta esanahiez plurala izan, erakuslea singularrez ere har dezake: Azkeneko hamar urte honetan; Ai nire alaba! Bi urte honetan zure amak zer kalbario daraman ez dakizu! (Amundarain); Gizon bat hil da; jaun bat, gure departamenduan bizpahiru urte honetan lan onik egin duena, eta zalaparta ederrik erabili, ba eta erabilarazi (Hiriart-Urruti); Haiek egin eta eginarazi dituzte Europan eta Ameriketan, bederen ehun urte huntan, konta ahal erreboluzione, eta haiek hilarazi dituzte milaka eta milaka gizonak, gerla zibil haietan, berak leku segurrean zeudelarik (M. Elizanburu); Orai trenka ditzagun bi eztabaida, Frantzia anitz urte honetan nahasia daukatenak (J. Etxepare); Aldiz Abrahamen alaba hau, hemezortzi urte honetan Satanek estekan zeukana, ez ote zen behar esteka hortarik laxatu larunbat egunarekin? (Duvoisin) eta abar.

Dena dela, galdera hori non baldin bada (eta ez noiz) komunztadura pluralez eginen da: Azkeneko hiru herri hauetan.

16.2.5f Bi zenbatzailetik aurrera plurala ere har dezakete zenbatzaileek: Biak etorri ziren (bi ertzainak etorri ziren); Bostak sartu zitzaizkigun ohartu gabe (bost ertzainak sartu…). Ez da esan beharrik kasuen postposizioak hartzeko gai direla zenbatzaileak: Hirurak bien kontra; Biak hiruren kontra. Edo, Lafittek jartzen duen gisan: Biak ari gara hiruei (biak hiruren kontra. Mugatua); Biga ari gara hiruri (bi hiruren kontra. Mugagabea).

16.2.5g Konparazioetan erabiltzen dira zenbatzaileak: Etxe hau hura baino bi aldiz handiagoa da. Hori da, beharbada, egitura hedatuena. Baina bada horren ondoan beste egitura bat aipatuko duguna hemen: Etxe hura beste hau halako bi da. Bi aldiz handiagoa dela esan nahi du. Beraz, konparazioetan gutxienez bi elementu behar ditugu, “etxe hura” eta “etxe hau” gure perpausean. Lehenbiziko elementua absolutiboan dela (genitiboan ere batzuetan, baina aise gutxiago), mugatua nahiz ez, singularra nahiz plurala, halako + zenbatzailea jartzen dugu, eta aditza gero. Hortaz: halako + zenbatzailea edo baino + zenbatzailea + aldiz/bider … + -ago egiturek esanahi bera dute: Zaldiek lepoa luzatzen dutenean lehengoa halako bi dutela badirudite (Anabitarte); Bi urteren barruan jokatu zen gutxienez hamar aldiz, bera halako bi handi zirenekin eta guztietan irabazi zuen (Iztueta); Edozeinek halako bi balio zituen eta horrexegatik behartu ginen bat gutxiago egitera (Anabitarte); Bere luzera halako bi falta zitzaion gabarrari ibai ertzera iristeko (K. Zabala); Makineriaren hobekuntza dela eta, eskulan-kantitate berdina enplegaturik, galtzerdi-kantitatea lau halako egin ahal bada… (Bakaikoa). Maiz konparazio burua agerian da (oraingo jokalariek aurrekoek halako hogei irabazten dute), baina ez da ezinbestekoa (bost halako handitu da hiria azken mendean; iaz 4.000 euro gastatu genuen, baina aurten hiru halako). Hurrenkeraren eredua hogei halako nahiz halako hogei izan daiteke, adibide guztietan.

Adjektiboekin: Autoa halako bi luze den garajea egin dute etxean. Perpaus erlatiboekin ere gauza bera: Lehen joaten ziren halako lau joaten da orain mendira.

16.2.5h Zenbatzaileak izendatzerakoan joera dago artikulua eransteko beti: Zein zenbaki da hau: bia ala hirua? Kasu horretan artikuluarekin batera izendatuko ditugu zenbakiak: bata, bia (baina ez, izendatzeko orduan, bida edo biga), hirua, laua eta abar.

Batzuetan artikula eskatzen dute ezinbestean: 5a (bosta), 6a (seia). Artikulua jarriko diogu ere zenbatzaileari izendatu nahi dugun aldiro: Hau bia da; Hau 2a da. Hala eta guztiz ere, 0 (zero) zenbakiarekin erabiltzen ditugun bi joerak ontzat eman daitezke: huts eta zero, kontuan hartuz, hori bai, beste zenbakiekiko paralelismoa ongi zaindu beharko dugula: Hauek bia, hirua edo hutsa (edo zeroa) dira; Nire telefonoa lau, bi, sei, zazpi, huts (edo zero) (eta) sei dut. Matematiketan zero erabiliagoa, huts baino. Esan nahi da, huts eta zero-ari artikulua erantsiko diegu, testuinguru horretan beste zenbakiren bat jarriz gero, azken horri ere artikulua eransten badiogu; bestela, ez.

Batzuetan zenbakia + ko + -a sistema erabiltzen dugu: batekoa; bikoa; hirukoa; laukoa eta abar. Kartetan ari garelarik, adibidez, honela izendatzen ditugu: bateko urrea; seiko ezpata eta abar.

16.2.5i Zenbatzaile kardinal hauek ematen diete izena zenbaki naturalei: Telefono zenbakia bederatzian bukatzen da diogunean, bederatzian hori izena da. Argiago ikusten da, beharbada, marrazki hori hirua da diogunean (marrazki hori etxea da esaten dugun gisan, etxea eta hirua, biak, izenak dira). Zenbaki izen hauek zenbatzaileak izendatzen dituztenez gero, arrunta da esatea Atzoko zozketan lau aldiz atera zen seia; Atxikitzen ahal dituzu hor nahi dituzun zortzi guztiak; Horrek badu zazpi baten antz handia eta abar. Testuinguru batzuetan izen bereziekin asimila daitezke: Bi gehi bi lau da (ez da esaten laua da); Lau bider zortzi hogeita hamabi da. Artikulu gabe ematen ditugu. Beste batzuetan, ordea, izen arruntekin asimilatzen dira: Bederatzia ez da nire gustuko zenbakia; Zazpi honi bi gehituz gero bederatzi ateratzen zaigu. Hor, zazpi zenbatzailea ez bezala, bi zenbatzailea izen berezi batekin asimila daiteke, baina izen arruntarekin, ordea, honako honetan: Zazpi honi beste bi gehituz gero bederatzi ateratzen zaigu. Zero ere etxe hau zero euro kostatu zaio adibidean zenbatzailea da, baina zerotik hasi, zeroan bukatu… bezalako esapideetan izen arruntekin asimilatzen da.

16.2.5j Zenbakiekin beste izen batzuk ere sortzen ditugu -kote atzizkia gaineratuz. Morfologiako atalean (§ 6.3.2) ikusi dugu -kote atzizkia handigarria dela eta izen bati erantsirik mutikote, zezenkote edo gizonkote bezalako izenak sortzen direla. Hemen ez gara horretaz ari: atzizki hori zenbatzaile zehaztu bati erantsirik izenak sortzen ditugu: bikote, hirukote, laukote eta abar. Erabiliena, zalantza gabe, bikote da. Gaur egun guztiz hedatua da. Tradizioan, ez horrenbeste, XX. mendeko Hegoaldeko idazleek erabiltzen dute: Orixe, Erkiaga, Labaien, Barrensoro, Etxaniz… Hirukotek lekukotasun gutxiago ditu: Villasante, Etxegarai, Mitxelena… Hortik aurrerako izenak (laukote, boskote…) askoz ere bakanago ageri dira. Hona hemen adibide batzuk: Egiazko biziduna bikoteaz osatzen baita, eta bikote hori ez da oraindik oso, harik eta emankor izan dadin artio (Villasante); Etorri bereko bikoteak (hirukoteak eta abar) maiz ditugulako (Mitxelena); Laukote honek inoren / kexarikan ez du (Basarri).

16.2.5k Aldien zenbatasuna ere zenbakien bidez adierazten dugu: Behin; Bi aldiz, bitan, bi bider, birritan; Hiru aldiz, hirutan…

16.2.6. Zenbatzaileak eta kuantifikazio izenak

Baso bat ur, bost litro ardo eta holako esamoldeak osatzen ditugu zenbatzaileez baliaturik. Holako moldeak kuantifikazio izenak dira, hau da, zerbait mugatzeko, zehazteko… erabiltzen ditugu. Bost litro ardo erosi zuen entzuten badugu, badakigu ardoa erosi zuela norbaitek eta badakigu, gainera, zenbat ardo erosi zuen: bost litro. Izenaren atalean aztertzen dira xeheki holako moldeak. “Neurri izenak” deitzen ditugu han (§ 12.3.5d). Jatorriz izena, litro hitza, zenbatzailearen ondoan (bost litro) jarririk, muga elementu bihurtzen da.

16.2.7. Balio enfatikoa duten zenbatzaileak

16.2.7a Euskaraz ibiltzen ditugun zenbatzaile batzuek balio enfatikoa dute. Batzuetan plurala adierazten dute. Lafittek bi, bortz, zazpi, hamaika, hogeita bortz, ehun eta mila aipatzen ditu. Zuberoan biga bostetan ere erabiltzen da: Gauza horiek guztiak egiten begira zegoen, zorigaitzean, Saulen morroi kutun Doeg zeritzan, eta bost negar gero eragin zituena (Lardizabal); Santakrutz apaiza kupida gabea dela entzun izan dut hamaika aldiz (Txillardegi); Bereak eta bost esan dizkiozu Trapu zahar horri! (Labaien); Konradek bereak eta bi egiten zituen oreka eta segurtasuna aurkitzeko (Olarra); Ez nuen inola ere ulertzen: mila bider saiatuta ere (Igerabide); Gizakiarentzat mila aldiz onuragarriagoa da (J. M. Lekuona); Bi bertso paratuko ditut; Bai eta bost!; Agur eta erdi; Kestione horrek merezi ditu hameka pentsamendu eta hogeita bortz gogoeta (Lafitte).

16.2.7b Mila hitza erabiltzen da eskerrak emateko: mila esker; esker mila; esker mila anitz (Badugu osasuna, Inaxi, esker mila anitz, eta zuek?, Labaien).

16.2.7c Euskaraz asko erabili izan dira hamaiketako eta hamarretako hitzak. Goizerdian egiten zen otorduari esaten zitzaion: “Hamaiketakoa” zela gauza bat egiten zena ez beti xuxen hamaika orenetan, baina ahal zenean (J. B. Elizanburu); Eta otordu tartean ez dudalarik apur bat ere hartzen… Ez hamarretakorik, ez hamaiketakorik ez ezer (Labaien); Oraindik ez duzu, noski, hamaiketakoa egin (Epaltza).

16.2.8. Orduak nola eman euskaraz

16.2.8a Orduak adierazteko sistemek bide bat baino gehiago erakutsi dute euskaraz, eta maiz zalantzak sortu izan dira: zeri erantsi behar zaio artikulua eta plural marka? (zazpiak eta laurdenak / zazpiak eta laurden?); kasu marka nola? (hamarrak eta hogeitan / hamarrak eta hogeian?) edo komunztadura nola egin? (ordu bata eta hamar da / ordu batak eta hamar dira?) eta abar.

16.2.8b Tradizioa eta literaturako erabilera kontuan hartuz gero, esan daiteke orduaren berri emateko orduaren zenbakia ematen dela, plural markarekin: Bederatziak aldean joan zen Bernardatxo berriz ere arkaitzera (Goñi); Lanak egitera etorri nintzen bostak aldean, bazkalduta (Mattin); Goizeko zortziak irian (Barbier). Iparraldean arrunta da “oren” hitza gaineratzea (eta Hegoaldean autore batzuek “ordu” ere ibiltzen dute, baina gutxitan): Eta nola baru eguna baitzuten, eta ez baitziren oraino hamar orenak baizik, joan ziren aintzina, erranez ez zirela oraino baruaren hausteko orenera helduak (Joanategi); Biharamuneko eguna goizeko bederatzi orenak arte (Joanategi); Hamar orenak eta hogeita bi minutu ziren (M. Elizanburu). Ordu bata-ren kasuan, Bizkai aldean ordu batak dira nagusitzen ari dela dirudi; erdialdean eta ekialdean ordu bata / oren bata da. Tradizioan ere Azkuek, Arrese Beitiak, Kirikiñok… ordu batak erabiltzen dute. Aldiz, Anabitartek, Izetak, Orixek, Txirritak… ordu bata erabiltzen dute.

Gaurko idazleen artean denetatik aurkitzen da, baina aise gehiago ordu bata forma: Ordu batak aldera Iturbideren bulegotik gertu zebilen (M. A. Mintegi); Behin goizeko ordu batak eta erditan etxeratzen nintzela, ttuku-ttuku, gertakari harrigarri baten lekuko izan nintzela […] (Borda); Ordua, ordu batak eta bost (Zaldua); Ordu bata hiru minutu guti (Epaltza); Konturatzerako ordu bata eta erdiak ziren (Morillo); Horrela bada, ordu bata arte irakurtzen egon ondoren […] (J. Zabaleta); New Yorken, ordu bata eta erdiak (Zubizarreta); Ordu bata arte baliatuko zaizu zinta (Atxaga) eta abar. Oren batak ere aurkitu dugu: Dena adostua genuen bezala egin genuen; eta bizkondesa oren batak inguruan heldu zen nire gelara (Jon Muñoz).

16.2.8c Erdia adierazteko bi joera nagusi daude: Hegoaldean artikulua eta plural marka erdi osagaiari eransten zaizkio, askotan t’ erabiliz eta-ren ordez (batuan eta osorik aukeratu da holakoetan). Iparraldean arrunta da orenak hitza erabiltzea, eta plural marka orduari ere eransten zaio (ez beti): Oren bat eta erdiak ziren (Barbier); Bederatziak eta erdiak ziren (Barbier); Hamar orenak eta erdiak nonbait han dira (M. Elizanburu); Bederatziak eta erdiak joak ziren (M. Elizanburu); Bederatzi eta erdiak, ustez (Lizardi); Hamar eta erdiak direla esan bahidan, berdin-berdin sinetsiko nian (Lizardi); Denbora laster badoa holakoetan: bederatziak eta erdiak baziren jada (Zerbitzari); Baina zer ordu dut? Bederatziak eta erdiak (Barriola); Iluna: arratseko zortziak eta erdiak (J. B. Etxepare); Ordu bi t’erdiak baino lehentxeago (Anabitarte); Etxeko andratxo zaharragandik zazpi t’erdiak zirela jakin zuenean, pozik zegoen Santi (Azkue).

Euskararen Herri Hizkeren Atlaserako egin diren galdeketetan ere, Iparraldean, erantzun nagusia lauak eta erdiak da, baina horren ondoan lauak eta erdia, eta bakanago lau eta erdiak ere aurkitu dira.

16.2.8d Eta laurden esateko, berriz, zalantza nagusia bada artikulua orduari eta laurdenari, biei, erantsi ala laurdenari bakarrik erantsi, hara nola jokatu duten gure idazleek.

Adibide gutxi dago tradizioan honi buruz. Iparraldean joera da seiak eta laurden bezalako esapideak erabiltzeko, hau da, zenbatzaileak pluralean artikuluarekin eta ondoren laurden hitza, artikulu gabe, dagozkion postposizio markekin: Ohartu zarete, joan den astelehenean, zeru zola urdin eta garbi zelarik, eguzkiak histasun bat izan duela? Bi orenen inguruan iraun du histasun horrek: arratsaldeko hirurak eta laurdenetatik, bortzak eta laurden iri arte (Hiriart-Urruti); Beransko izanagatik —zortziak eta laurden da— itsas bainu baten hartzeko, ene lagunek nahi dute egin legartzarako bederen (J. Etxepare).

Egungo idazleen joera bostak eta laurden-en eredukoa da: Bostak eta laurdenetan Bep etorri den arte ez naiz behera joan (J. Zabaleta); Asteburu libre baten bezpera, zortziak eta laurden jo gabe eta dagoeneko etxeko atariaren pean (Epaltza); Hirurak eta laurden dira (Aristi); Zazpiak, zazpiak eta laurden, zazpiak eta erdiak (Arretxe); Goizeko seiak eta laurden (Landart); Bostak eta laurden ziren (Etxehandi); Seiak eta laurden (Txillardegi); Hirurak eta laurden arte poteoan ibili gara Iñaki eta biok, Donostiako Parte Zaharreko pintxorik onenen ehizan (Zaldua). Baina besterik ere aurkitzen da: Bostak eta laurdenak arte patatak ez dira behar zuten lekura iritsi (J. Zabaleta: ikusi gorago autore berak ordu bata arte erabiltzen duela, § 16.2.8b); Ordu batak eta laurden (J. Zabaleta).

16.2.8e Hurrengo orduko zenbat falta den adierazteko, gehienetan gutxi aurki daiteke (edo dituen aldaerak: guti, gitxi…): Egintxe duelarik badoa orenari behatzera: «Eguerdi laurden guti! Ba, haiek honat orduko» (Barbier); Otoa ebatsi diote bere etxe aitzinetik, hamaikak laurden gutitan (Larzabal); Eguerdiko hamabiak laurden gutxitan ilargitik fraile bat botako balute… (G. Mujika); Batek goizeko bostetan eramango ninduela agindu zidan, eta bostak laurden gutxitako pronto nengoela joan egin da (Anabitarte).

Hala ere, gutxiago ere erabiltzen da, batez ere Hegoaldean: Goizeko bostak laurden gutxiagotan, lo gaizki eginda, ateratzen nuen maleta ilunpetatik (Anabitarte); Hamarrak laurden gutxiago (Labaien); Bost gutxiago dira (Erkiaga) eta abar.

EHHAn egindako galdeketek ere antzeko zerbait erakusten dute: gut(x)i Iparraldean eta gutxiago Hegoaldean.

16.2.8f Komunztadurari dagokionez, ordu bata da esaten da, komunztadura singularrean eginez (hirurak dira esaten dugu, pluraleko komunztadurarekin). Baina horri zerbait gaineratzen diogunean sortzen dira zalantzak: ordu bata eta hogei da / ordu batak eta hogei dira… Tradizioan ez da lekukotasunik ikusten. Eta gaurko idazleen artean ere ez dugu adibiderik aurkitu.

16.2.8g Kontura gaitezen, azkenik, egungo aldaketek eta egunero ikusten ditugun pantaila, tresna elektroniko, abisu eta gainerakoetan, sistema berriak ezarri dituztela: 20:43, 15:30 eta abar. Nola eman hori euskaraz (batzuetan kasu postposizioak hartu behar dituzte), horretan inolako tradiziorik ez bada?

16.2.8h Hori guztia kontuan izanik, Euskaltzaindiak aukera bat egin zuen:

1. Orduak honela ematen dira: ordu bata, ordu biak, hirurak, laurak, bostak, seiak, zazpiak, etab. Ordu hitzaren ordez oren ere erabil daiteke: oren bata, bi orenak / biak, hirurak, etab. Postposizioekin: ordu batean, bietan / ordu bietan / bi orenetan, hiruretan eta abar.

2. Erdia honela adierazten da: ordu bat eta erdiak, ordu bi eta erdiak, hiru eta erdiak, bost eta erdiak, ordu bat eta erdietan, ordu bi eta erdietan, hiru eta erdietan, bost eta erdietan, etab. Gauza bera oren hitzarekin.

3. Laurdena honela adierazten da: ordu bat eta laurdenak, oren/ordu bata eta laurden, ordu bi eta laurdenak, oren/ordu biak eta laurden, hirurak eta laurden, hiru eta laurdenak, hirurak eta laurdenetan, hiru eta laurdenetan, bostak laurden gutxi(ago) eta abar.

4. Minutuak: hamarrak hamar gutxi, hamarrak hamar gutxiago, hamarrak hamar gutxitan, hamarrak hamar gutxiagotan, seiak eta bostean, laurak eta hogeian, hirurak eta hemezortzian eta abar.

5. Zifretan ematen direnean, bi punturekin bereizten dira orduak eta minutuak, eta bakoitzeko bi zifra erabili behar dira beti: 00:12, 12:10, 09:25, etab. Postposizioak hartzean, orduei plurala erantsi, eta minutuei singular marka, dagozkien lotura bokalekin: 15:00etan, 15:03an, 15:04an, 15:30ean, etab. Irakurtzeko orduan hobe da, hala ere, honela irakurtzea: hiruretan, hirurak eta hiruan eta abar. Erabilera formaletan ontzat ematen dira, dena den, hamabostak eta bostean, hamabostak eta hamabostean eta abar.

6. Egitarau, kartel eta horrelakoetan ez da eragozpenik erdiko bidea hartzeko: arratsaldeko 5etan, goizeko 11,30etan, iluntzeko 8etatik 11k arte, arratsaldeko 3etatik gaueko 12ak arte eta abar.

Konturatzen garenez, lehen adierazi bezala, orduetan hirur eta laur aldaera zaharrak gorde ditugu zerbait atxikiz gero (hirurak, hiruretan, lauretatik…), bestela hiru eta lau.

16.2.9. Urteak eta data

16.2.9a Urteak aipatzen ditugunean ez da beharrezko -a eranstea. Honela, 1813. urtea, adibidez, modu hauetara esan daiteke, nahiz eta erabiliena lehenengoa izan: 1813, mila zortziehun eta hamahiru (bakarrik agertzen denean); 1813a, mila zortziehun eta hamahirua (perpaus baten barnean); 1813.a, mila zortziehun eta hamahirugarrena.

Data oso-osorik jartzen dugunean, urtea adierazten duen zifrari -ko erantsiko zaio, -en hilabeteei eta -a egunari: 1983ko martxoaren 7a. Inesiboa ere erabiltzen da: 1983ko martxoaren 7an. Eta tokia aipatu nahi bada, berdin, tokia aipa daiteke besterik gabe, edo guztia inesiboan: Durango, 1983ko martxoaren 7a nahiz Durangon, 1983ko martxoaren 7an. Baina ez da komeni biak nahastea: Durangon, 1983ko martxoaren 7a; Durango, 1983ko martxoaren 7an. Ez dira gomendagarriak erabilera horiek.

16.2.9b Zenbakiak bakarrik erabili nahi badira, sistema bat baino gehiago ikusten dira: 1983/03/07; 1983.03.07; 1983/III/07; 1983-03-07; 1983-III-07… Jakina, 1983/03/07ko egunkarian ikusi nuen gisako esaldiak ere erabiltzen dira.

Hilabetea eta eguna bakarrik adierazi nahi denean, ostera, bi aukera ditugula esan ohi da: urtarrilaren 20a edo urtarrilak 20. Gehiago zehaztu beharko litzateke, ordea, ez baitira beti biak aukeran izaten. Urtarrilak 20 egitura, kasu postposizio agerikorik eskatzen ez duenean erabil daiteke, beste zerbaiten aposizioan doanean, esaterako: Datorren ostegunean, urtarrilak 20, bilduko da epaimahaia.

“Urtarrilak 20 egun dituela” edo horren antzeko egituraren laburpena da, azken batean. Esapide hori oso praktikoa izan daiteke karteletan eta erabiltzeko: Elizondo, ekainak 4 edo Elizondon, ekainaren 4an. Baina postposizio atxiki bat ezarri behar zaionean ezin dugu egitura hori erabili.

16.2.9c Okerrak dira, beraz, ondokoak: *Hilak 20 eta 27an, bestalde, Txotxongilo taldeak txikienentzako Erreka Mari eta Altxor bat patrikan emango du; *Otsailak 24tik 27 arte izango da ikastaroa; *Datorren otsailak 14 egingo dugu bilera.

Horiek horrela behar lukete: Hilaren 20an eta 27an; Otsailaren 24tik 27(a) arte; Datorren otsailaren 14an. Honek guztiak testuan zehar urtea, hilabetea eta eguna adierazi nahi denerako ere balio du, jakina. Goian aipatu ditugun aukeretatik forma bakarra geratzen zaigu orduan: 1993ko martxoaren 7a egun handia izango da guztiontzat; Jardunaldiak Bilbon, 1994ko urtarrilaren 5etik 7ra izango dira.

Hilaren lehenbiziko eguna bi modutara irakurtzen ahal da: martxoaren 1a nahiz martxoaren lehena (edo martxoaren lehenbizikoan / lehenbiziko egunean etorriko dira). Tradizioan ez da adibide asko: gehienak astearen lehen egunetan; hilabetearen lehen egunetan… eta gisa horretakoak dira.

16.2.9d Azkenik, aposizioetan, hiru modutara eman daiteke asteko zein egun den: martxoaren 7an, osteguna/ostegunean/ostegunarekin. Tradizioan ere: Garagarrilaren 12an, igandearekin, tokatu zen bere gorputza kanposantura eramatea, eta egundoko jende pila zen (S. Salaberria). Horrenbestez, azken bolada honetan asko hedatu den arren, ez da egokia ondorengoa: *martxoaren 7an, ostegunez, ezkonduko dira.

16.2.9e Adina zenbakien bidez ematen dugu: hogei urteko neska; hamar urteko mutila; bost hilabeteko haurra eta abar. Iparraldean batetako ere, idazle batzuek. Urte batekoa delarik, hola eman daiteke: urteko haurra; urte bateko haurra; urtebeteko haurra. Tradizioan ere holakoak erabili izan dira: Eta eskainiko dio Jaunari bere dohaina, urtebeteko bildots mantxa gabeko bat holokaustoan, eta urtebeteko ardi mantxa gabeko bat bekatuagatik (Uriarte); Ordea nola hasten baitzen malizia gabe, urte batetako haurraren pare, eta egoitza hartan iraun baitzuen bi urtez, eta ez gehiago (Axular); Esku ttipiño batzuk zituen, hamabi urteko haur baten eriak, dena hezurra (J. B. Etxepare); Eta ireki zuen bere diruko kutxa eta armadari eman zion urte bateko soldata (Duvoisin).

16.2.9f Laburtuz, hortaz, data hola ematen da (Euskaltzaindiaren araua biltzen dugu): Durango(n), 1995eko martxoaren 7a(n), aukeran utziz inesiboaren marka; 1995/03/07; 1995-03-27; 1995/III/07; 1995-III-27; 1993-11-23ko bilera agiriak dioenez…; urtarrilak 20 bezalakoak ere erabil daitezke, baina aposizioan: gaur, urtarrilak 20 bezalakoetan (beraz, *otsailak 20 egin zuten bilera ez da zuzena).

16.2.10. Frakzioak eta kalkulu eragiketak

16.2.10a Frakzioak zenbakiak direla bide aurkezten ditugu: 1/2 (erdi); 1/3 (heren); 1/4 (laurden). Horrela, ordu erdia, gazta erdia, ordu laurdena, etab. erabiliko dira. Edo hiru milioi laurden galdu zituen pilotalekuan (750.000 euro) esango dugu.

Bost zenbatzailetik gora, bide desberdinak ditugu frakzio hauek adierazteko. Horrela 7/10 frakzioak, adibidez, irakurketa hauek guztiak izan ditzake: zazpi hamarren (erabiliena); hamarretik zazpi; hamarretatik zazpi; hamarretarik zazpi; hamarreko zazpi. Antzera gertatzen zaigu 2/5 frakzioarekin ere, zein horrela irakurriko baitugu: bi bosten (zientzietan erabiliena); bostetik bi; bostetatik bi; bostetarik bi; bosteko bi.

16.2.10b Ehunekoen kasuan hola egiten dugu: % 5 (ehuneko bost irakurriko da). Ehunen eta milaren erabil daitezke centésima/centième eta milésima/millième adierazteko.

16.2.10c Dena dela, ongi bereizi behar ditugu itxuraz oso antzeko direla irudi dezaketen espresio hauek: Liburu erdia irakurri zuen / Liburuaren erdia irakurri zuen. Bietan liburu baten erdia irakurri dela adierazi nahi da. Ez, ordea, hurrengo kasu honetan: Liburuen erdiak irakurri zituen. Adibide horretan, liburu multzo batetik, multzo honen erdia edo irakurri duela adierazi nahi da. Ideia hau beste modu batzuetara ere eman daiteke: Liburuetatik erdiak irakurri zituen; Liburuetarik erdiak irakurri zituen; Libururik erdiak irakurri zituen.

Hala ere, liburu erdiak irakurri zituen baldin badiogu, beste zerbait adierazi nahi dela dirudi: liburuak erdizka irakurri zituela, liburu bakoitzaren erdiraino baizik ez zela iritsi. Beste zenbait adibide jarriz: Ganbaran dauzkagun sagarretatik erdiak usteldu egin zaizkigu; Euskararentzat diren diruetatik erdiak Bilbo aldetik, euskara ez dakitenen eskuetatik, datoz; Ahopean esaten ditu berbarik erdiak; Lotan ematen ditu ordurik erdiak.

16.2.10d Kalkuluan erabiltzen ditugun eragiketak honela irakurtzen dira: Batuketa: 5 gehi 5 berdin 10 (5 + 5 = 10); Kenketa: 3 ken 1 berdin 2 (3 - 1 = 2); Biderketa: 4 bider 3 berdin 12 (4 x 3 = 12); Zatiketa: 4 zati 2 berdin 2 (4 : 2 = 2).

Plus eta minus terminoak zenbakiaren positibotasuna eta negatibotasuna adierazteko erabiltzen ditugu. Horrela, honako ekuazio hau, ondoren jartzen den bezala irakurriko da: 5 + (-3) + (-1) = 1, Bost gehi minus hiru gehi minus bat berdin bat. Beraz, bada, positibotasun-negatibotasun zeinuak ditugu plus eta minus.

16.2.11. Zenbatzaile zehaztuak eta komunztadura

16.2.11a Euskal aditzaren morfologiak perpaus horretan biltzen diren nor, nori eta nork kasuetako sintagmen zenbatasuna (sing./pl.) islatzen du: Filma ikusi dut (nor sing.); Filmak ikusi ditut (nor pl.); Hark ikusi du (nork sing.); Haiek ikusi dute (nork pl.); Hari eman diot (nori sing.); Haiei eman diet (nori pl.)…

16.2.11b Sintagma horiek zenbatzaile batek osaturik (eta ez, nahitaez, artikulu edo erakusleak) ager dakizkiguke: film bat ikusi…; bost film ikusi…; gizon batek ikusi…; bost gizon ikusi…; andre bati eman…; bost andreri eman… Holako kasuetan, nola paratzen dugu aditz laguntzailea?

Zenbatzailea bat baldin bada, aditz morfologian singularra ageriko da beti: Film bat ikusi dut (nor); Gizon batek egin du (nork); Andre bati eman diot (nori). Hau da, bat horren ordez artikulua balerama bezala.

Zenbatzailea ez baldin bada bat, besteren bat baizik, eta sintagma osoa —zenbatzaileaz gain— artikuluak mugatzen baldin badu, aditz morfologian pluralaren aztarna ageriko da: Lau filmak ikusi ditut (nor); Bost gizonek egin dute (nork); Bost andreei eman diet (nori).

16.2.11c Gainerakoetan singularrez edo pluralez ageriko da aditza, gehienetan pluralez. Idazle batzuek singularrez bakarrik erabiltzeko joera izan dute eta zubereraz ere —neurri batean behinik behin— horrela jartzen da, baina hori ez da nahi eta nahiezko araua, ondoan jartzen ditugun adibideek ongi aski erakusten digutenez. Egun pluralez egiten da maizago komunztadura hori: Hiru film ikusi dut (nor); Hiru film ikusi ditut; Hiru ikusi ditut; Zer iduri zaizue? Baldin gizon batek ehun ardi baditu, ez ditu laurogei eta hemeretziak uzten, eta errebelatu zena bilatzen? (Leizarraga); Mila gizon gaixtorik da emazte batendako. Gizon baten mila andre bere fedean dago (Etxepare); Badira beraz hiru Jainko? (Belapeire); Neure Jaun maitea, bi soldado pobre heldu dira Aruetik Barkoitzera, zure jauregi ederrean zure ikustera (Tartas); Gau egunetan hogeita lau ordu ditu (Orixe); Tiro bat, bi tiro, lau merezi ditu hola mintzo den gizonak (Larzabal); Larruneko harri ilunetarik altxatu ziren lau edo bost arrano handi, inguru eta inguru zeru gorenean eman zirenak (Barbier); Urteak hamabi hilabete ditu (J. Haranburu).

16.2.11d Gaur egun gero eta gehiago ikusten da iraun aditzarekin pluraleko komunztadura: Lau urte iraun zituen. Tradizioan ez da adibide gehiegi ageri egitura honekin, baina lekuko ia gehienek singularra aukeratzen dute: Iraun dute hogeita hamahiru urte (Mihura); Berrogei egun eta gau, behin ere atertu gabe, iraun zuen […] euri-jasa ikaragarri batek (Ubillos); Bost urte iraun zuen […] gerra horrek (Astarloa); Bi minutu baino gehiago ez du iraun egun hartako lur-ikarak (Hualde); Berrogei urte iraun zuen Saulen erregegoak (Zerbitzari); Ia zortziehun urte iraun zuten etengabeko harremanek (Mitxelena).

Gaurko literaturan tradizioan baino ugariagoak dira pluraleko komunztadura erakusten duten egiturak (nahiz gehienak, egun ere, singularrekoak diren): Milaka eta milaka urte iraun zituen lehia hartan (J. A. Irigarai); Berari bezala hari ere eraso zion akidura bat-batekoa izan zen, baina urteak iraun zituen (An. Garikano); Hilabeteak iraun zituen erasoak (Aristi); Liskarrak 14 ‘round’ iraun zituen (R. Etxeberri); Hamabost minutu iraun ditu gaurko hasiera ekitaldiak (Berria); Hiru urte iraungo ditu bigarren faseak (Berria); Desfileak bost ordu inguru iraungo ditu orotara (Cano).

16.2.12. Ordinalak

16.2.12a Ordinalek elementu batek serie batean edo hierarkia batean hartzen duten hurrenkera edo tokia seinalatzen dute: bigarren etxea; hamargarren jabea; hiztegiaren hirugarren liburukia; lehenbizikoak txapeldun saria eraman du eta abar. Dagokion zenbatzaileari -garren atzizkia atxikirik sortzen dira ordinalak (tradizioan badira adibideak, hala ere, -garren bereiz idatzia erakusten dutenak): zortzi, eta hortik zortzigarren. Idazteko orduan zortzigarren edo, zifra erabili nahi bada, 8., hau da, zifra ondoan puntua: zortzigarren nahiz 8.; artikulua erantsiz gero zortzigarrena nahiz 8.a.

16.2.12b Arau orokorra aipatu den hori baldin bada ere, 1 zenbatzailearen kasuan aldaera bat baino gehiago dago: lehen, lehenengo, lehenbiziko eta lehendabiziko. Lehenengo horren parean, zenbaitetan lehengo ere erabili izan da: Baina Teresa aiduru zen orain, lehengo aldiz beharbada (Mirande); Aurpegiko trasplantea egin dute Txinan lehengo aldiz, eta ondo joan da (Berria). Baina orduan anbiguotasuna sortzen da, perpaus honetan ikusten den moduan: Hau da lehengo txirrindularia.

Horrek bi esanahi bai baititu: hau da lehendik ezagutzen den txirrindularia (eta, agian, egun ez du korritzen) edo, honek irabazi du itzulia (hots, hauxe izan da lehenbizikoa). Euskalki edo hizkera batzuetan oso ongi bereizten dira bi horiek, lehengo eta lehenengo. Anbiguotasuna desegin nahi baldin badugu, bada, hobe da ordinalen kasuan lehenengo aldaera bakarrik erabiltzea.

Hori dela eta, bi gauza desberdin ditugu ondoko hauek: Lehengoan ikusi nuen eta Lehenengoan bizi da. Edo erkatu bi hauek: Egia da ez naizela lehengo jokalaria, baina oraindik maila eman dezaket; Ez naiz lehengo jokalaria, baditut aurretik hobeak direnak.

Bestetik, bost zenbakiaren kasuan (berdin bortz-ekin ere) bosgarren egiten da.

16.2.12c Azkenik, ordena bat amaitzen duenari honela deituko diogu: azken; azkenengo; azkeneko. Zenbait euskalkitan, hala eta guztiz, -engo atzizkia ez da mugatzen aipatuko kasuetara eta beste guztietan ere ageriko da, aldaera hauekin: bigarren, bigarrengo, bigarreneko; laugarren, laugarrengo, laugarreneko. Tradizioan badira lekukotasun franko (batez ere Hegoaldean): Nola diren Euskal Herrian ugariagoak eta zergatik, lehenengo izendatutakoak, bigarrengoak baino (Iztueta); Nik, hain xuxen, bigarrengoa, eta oraindaino hirugarrenik ez da izan (Lizardi); Hau bera gertatzen da zenbait aldiz seigarrengo hutsegiteetan (Agirre Asteasukoa); Mila zortziehun hirurogeita zazpigarrengo urtean, lehenengo trena ikusi nuen Espainiako partean (Txirrita). Eta gaurko idazleen artean: Lur jotzeko zorian zen MTGD. Argazkilariei egin zizkien eskariak ez ziren alferrikakoak izan: abaildura zegoen MTGD bosgarren eta seigarrengo gelen argazkien aurrean (Jon Muñoz); Hirugarrengo, ordea, galdetu beharrekoa da, zerk eragiten duen egiaz behin eta berriro ihes hori (Azurmendi).

Laugarreneko eredukoak gehiago ikusten dira Iparraldeko tradizioan: Efraimen kanpetako kontatuak izan direnak heltzen dira ehun eta zortzi mila eta ehunetara, zein beren andanetan: hirugarrenekorik ilkiko dira (Duvoisin); Hau dio armadetako jaunak: laugarren hilabeteko barura, bosgarrenekoa, zazpigarrenekoa eta hamargarrenekoa, bozkario eta jauzitara eta besta-buru ederretara bihurturen zaizkio Judako etxeari: bakarrik maita ezazue egia eta bakea (Duvoisin).

16.2.12d Lafittek birden, heren, laurden, etab. ere aipatzen ditu. Hortik sortuko lirateke: lehengusu, herengusu, herenegun eta abar.

Lehentxeago data aipatu denez gero, ez da esan beharrik ordinalak erabiltzen direla mendeak izendatzeko: hirugarren mendea eta abar.

16.2.12e Hauen pareko ditugun adberbioak -ik atzizkia dela bide sortzen dira: lehen, lehenik, aurrenik; lehenengo, lehenengorik; lehenbiziko, lehenbizikorik; bigarren, bigarrenik, bigarrenekorik; azken, azkenik, azkenekorik…

Batzuetan, zernahi gisaz, lehenbizi hori izen bihurtuko da: Esango nuke nik lehenbizi hartan iluna eta argia […] zeinek zein garaituko zuen ibili ziradela (Larramendi); Badaiteke ere batzuen gibelatzeko hori bera aski zen lehenbizi hartan (Hiriart-Urruti); Apostoluen denboran, eta oraino Apostoluak hilez gero ere, lehenbizi berri hartan, hain zen debozioa handi, eta bero, ezen egunero gorputz saindua errezibitzen baitzuten (Axular).

16.2.12f Ordinalen puntu honetan ongi bereizi behar dugu jarritako ordinala sintagmaren zati bati bakarrik ala sintagma osoari dagokion: Ipar Euskal Herriko II. astea. Kasu honetan II. hori astearekin doa, eta beraz, astea dugu bigarrena. Hurrengo adibidean, aldiz, II. horrek sintagma osoa mugatzen du: II. Ipar Euskal Herriko astea. Horrenbestez, kontuan hartu behar da ordinalak zer besarkatzen duen: Hauxe dugu etxeko 2. semea; Hauxe dugu 2. etxeko semea. Azken batean, berdin gertatzen da zenbatzaile kardinalekin ere: Hauek dira bi lorategitako loreak; Hauek dira bi lorategietako loreak; Hauek dira lorategiko bi lore; Hauek dira lorategiko bi loreak.

16.2.13. Adjektibo biderkatzaileak

16.2.13a Zenbatzaileei -kun eta -koitz atzizkiak erantsiz gero adjektibo biderkatzaileak sortzen ditugu: bakun; bakoitz; bikun; bikoitz; hirukun (edo hirurkun); hirukoitz… Aniztasuna ere horrela adierazten da: r dardarkari soila da eta rr, berriz, dardarkari aniztuna.

16.2.13b Bakun hitzak sinplea edo elementu bakarrekoa den zerbaiti egiten dio erreferentzia: Grafia moldeak, letra bakunak edo letra multzo bakoitzak zer adieraz zezakeen igartzen ez badiogu (Mitxelena). Beste batzuetan tolesturarik gabeko norbait adierazten du: Horregatik, nik esango nuke bakunak eta inozenteak izan ohi garela sarri askotan (Villasante). Edo konplikatua ez den zerbait: Esan nahi nukeenaren erakuskari hitz zerrenda hau dakart hona, hitz bakoitzaren egitura hurrengoarena baino bakunagoa agertzen delarik: gu, gau, gaur, antz, geurtz (Mitxelena). Bakartasuna ere adieraz dezake: Jendea, ‘masak’, dira egiazko protagonista, ez izaki bakun batzuk (Mitxelena). Bereizi den norbait edo zerbait: Elizatik atera diren bilkura bakunak mendeetan ez daitezke jar kate berean (Hiribarren). Edo aski berezi eta bakarra den zerbait ere: Ezkontza, emazte bakunekoz bertzeak, hemen bakanak dira, eta etxeko bi lagunek elkarren engainatzea oraino bakanago den gauza (Fedearen Propagacioneco urtecaria).

Bakoitz hitzak ere bakarra dena izenda dezake. Hori adierazteko bakarrik erabiltzen du Leizarragak, baina adiera hori galduz doa, nahiz Zuberoako tradizioan mantendu den: Adam lehen gizonean egin izan zen perdizionearen erreparatzeko esperantza guzia eta bakarra (Leizarraga); Jainkoaren egiazko seme bakoitza (Belapeire); Eta oraino orduan ez baitzen nahasia hizkuntza bakoitz hura (Etxeberri Sarakoa) eta abar. Konposatuen bigarren kidea: Errena edo beso bakoitza delako (Astarloa). Batzuetan -dun atzizkiarekin ere ageri da: Hobe duk hire, edo eskubakoitzdun bizitzean sar adin, ezen ez bi eskuak edo bi oinak dituala suko… (Leizarraga). Balio instrumentala du zenbaitetan: Gillotina bat kolpe bakoitz eta hamar bururen ebakitzeko (M. Elizanburu). Multzo bateko gauzen izenari ezartzen zaion hitza, haiek guztiak, baina banaka harturik: Erran herri bakoitza nola den agertzen, Zer Jaun edo nagusik duten ohoratzen (Hiribarren); Hipaka hasi zen, hasperen bakoitzak gorputz guzia inarrosten ziola (J. Etxepare); Hizkuntza bakoitzak badu horretan bere joera (Mitxelena). Pluralean ere erabili izan da: Lerro bakoitzak ez ote du ebakitzen barnean zeharka lau azal bakoitzen erdia? (Zaitegi); Bakoitzak beren etxeetara / joango ziren zaharrak (Uztapide). Bakoitz batzuk esapidea ere agertzen da tradizioan: Testamentu Berriko hitz eta mintzatzeko manera difizil bakoitz batzuk bere deklarazionekin (Leizarraga); Urte bakoitz batzuk negarretan […] eta eternidade luze eta ezin akaba daitekeen hura Jainkoaren zorionaz beraz gozatzen (Duhalde).

Honetaz informazio gehiago “Izenordainak” atalean (§ 13.9.1c, § 13.10.7.7a, § 13.10.7.8b, § 13.11).

16.2.13c Bikoitz, hirukoitz… bezalakoak bi atal, hiru… dituzten gauzakiak dira: Meritu bi eta sari bikotza irabaziko da (Añibarro); Eta italierak bezala, gurean ez diren kontsonante bikoitzak ezagunak baitira han (Mitxelena). Baditu beste esanahi gehiago ere. ‘Halako bi’ esan nahi du batzuetan: Ez ote da honen bikoitz izango lerro hori, hemendixek beste horrenbesteko lerroa ezar bageneza? (Zaitegi). Edo bikiak: Hartu zituen txakurkume gazte bi ama batenak eta sabelaldi bateko bikoitzak (Añibarro). Izen gisa bikotearen esanahia ere badu: Zarandona Otxoaz / Horra morrosko bi / Amerikara doaz / Utzirik lur honi / Ondo ibili hortik / Bikoitz eder hori (K. Enbeita).

Bikun hitzak ‘bi aldiz zerbait’ adierazi nahi du, bikoitza den zerbait alegia: Bihurtzen diet beren gaiztakeria eta bekatuen sari bikuna (Duvoisin); Ezker aldeko miradore bikunean inor ez begira; ezta Xotera anderea ere, hainbestetan hantxe, kuxkuxero, ikus-min (Txillardegi); Irristatzeko pistaren aldetik kezkarik gabeko barre bat iritsi zen leiho bikunetik zehar (Morales); Baina bide bikun horretan, gora eta behera, purutasuna erdiesten da (Juan Garzia).

Hiru-tik gora zailagoak dira adjektibo hauek: hirukoitz erabilia da, baina laukoitz-ek, ordea, askoz ere lekukotasun gutxiago du. Ber gauza gertatzen da hirukun eta laukun hitzekin.

16.2.14. Distributiboak

16.2.14a Zenbatzaile zehaztuei -na atzizkia erantsiz gero, distributiboak sortzen zaizkigu: bat, bana/bedera. Eta hortik Liburu bana erosi dugu edo Liburu bedera erosi dugu. Tradizioan batez ere Iparraldean erabili izan da: […] erran zuen bertze soldadoak zigarreta bat hartuz. Bertzeek ere bedera hartu zuten (J. B. Etxepare); Nagusiak etortzen dira azote bedera eskuak (Laphitz); […] iragan mendean gure Iparrak eta Hegoak historia bedera harilkatu izanak zenbait ohar egiteko parada eskainiko digu menturaz (Xarriton).

Adibide horietan guztietan bana jarriz gero perpausak gauza bera esan nahi du: bakoitzak liburu bat, zigarreta bat, azote bat… eta abar. Ohart gaitezen bedera-rekin batera batbedera ere badugula euskaraz, baina hori beste zerbait da, bakoitza esan nahi baitu (§ 13.11): Jakobek hiltzean Josefen semeetarik batbedera benedika zezan (Leizarraga).

Gainerako zenbatzaileekin ere gauza bera: 2, bina; 3, hiruna; 10, hamarna; 100, ehuna; 999, bederatziehun eta laurogeita hemeretzina.

16.2.14b Distributibo hauek aurrekaria pluralez eskatzen dute, ezinbestean. Adibidez, perpaus hauek ez dira gramatikalak: *Nik liburu bana erosi dut; *Nik liburu bina erosi ditut; *Kotxe banatan etorri naiz. Horien ordez, beste hauek ditugu zuzenak: Guk liburu bana erosi dugu; Liburu bina erosi dugu; Kotxe banatan etorri gara. Partidetan eta, markagailuak 0-0 adierazten duenean husna edo hutsean esan ohi da. Hona adibide pare bat: Errumanian 1-0 galdu ondoren, husna egin zuten San Mamesen (Berria);Partidu hartan hutsean geratu ziren Athletic eta Cádiz (Goienkaria).

16.2.14c Hala eta guztiz, mila zenbakitik gora gauzak aldatu egiten dira eta beste eredu baten arabera doaz distributiboak: 1.000, mila bana (eta ez, *milana); 5.000, bosna mila (eta ez, *bost milana); 5.030, bost mila eta hogeita hamarna.

Ohart gaitezen, hortaz, mila zenbakiak ezin dezakeela -na atzizki hori hartu. Gauza bera gertatzen zaigu milioi delakoarekin ere: 2.000.000, bina milioi; 1.000.000, milioi bana.

Horrenbestez, bada, honela agertuko ditugu ondoko adibideok: Kafe bana hartu zuten Patxik eta Karmelek (Patxik kafe bat hartu zuen eta Karmelek beste bat); Talde horiek bina ordezkari aukeratu dituzte (talde batek bi ordezkari, besteak beste bi, besteak beste bi…).

16.2.14d Distributiboetatik aditzondoak ere sor daitezke: banaka (banazka, bederazka); binaka (binazka, bidanazka); hirunaka (hirunazka); ehunka edo ehunaka (eta ez *ehundaka, espresuki baztertua Euskaltzaindiaren Hiztegian).

16.2.15. Esamolde batzuk

16.2.15a Zenbatzaileek bide ematen digute esaera edo esamolde bereziak sortzeko. Horrela, adibidez, talde batean baldin bagaude eta talde hori osatzen duten lagunen kopurua aipatzen badugu honelako esaerak erabiltzen dira euskaraz: Maritxu, Jon eta hirurok joango gara; Zuek eta lauron artean egingo dugu; Karmele eta biok ezkonduko gara… Hori esaterakoan badakigu lehenengo kasuan hiru garela (Maritxu, Jon eta ni). Bigarrenean ere, lau izango gara (zuek hirurak eta ni, hain zuzen ere). Aski arrunta da esamolde hau: Berak, Jean Magüek eta hirurok erabaki genuen autoak ahal zuen bezain urruti joatea (Alonso); Ozeano Bareko uharteen historia, niretzat, hiru indonesiar adiskidek eta laurok indonesiar Ginea Berriko Jayapura hiriburuko denda batean sartu ginenean izan genuen gertakari batean dago laburbilduta (Sagarna); Coco eta biak kanpamentura heldu ginenerako, gorila-habitataren kopia txiki-txiki bat zen gela (Navarro).

16.2.15b Datari buruz ari garelarik, gaur astelehena baldin bada eta hurrengoa nahiz lehengo astelehenaz zerbait esan nahi izanez gero, forma hau erabiliko dugu: gaur zortzi, bihar zortzi, heldu den larunbatean zortzi eta abar. Berdin beste egunekin ere: hurrengo larunbatean zortzi (horrek esan nahi du hurrengo larunbatean ez, baizik eta hurrengo asteko larunbatean); Atzo zortzi etorri zen Ameriketatik eta bihar hamabost hartuko omen du berriz ere hegazkina; Atzo zortzi ortzegun goizaldera buruz supitoki ohean hila kausitu dute Albert Goienetxe, Donibane-Lohizuneko jaun medikua: Euskal Herri guziak Donibaneko auzapez bezala ezagutzen zuten gizon kartsua (Hiriart-Urruti); Bai ba, Txorokilletako neska atzo zortzi ezkondu zen, eta bere gizon gazteaz hortik zehar ezti-aldia eginda, atzo etorri ziren etxera (Orixe); Gaur zortzi, pilota partida Eibarko Astelenean (Aranbarri); Joko ona erakutsi digute eta momentu onean, ezen igandean zortzi izanen dute derbia Avironeko Baionesekin (Herria).

16.3. Zenbatzaile zehaztugabeak

16.3a Orain arte aztertu ditugun zenbatzaileek zenbaki zehatz bati egiten zioten erreferentzia eta horrexegatik zenbatzaile zehaztuak deitu diogu atal horri guztiari. Baina gauzak ez ditugu, ordea, beti hain modu zehatzean adierazten: bost lagun etorri dira esaten badakigu bost lagunez ari garela, ez direla ez lau ez sei, baina lagun batzuk etorri dira esaten badugu, ez dakigu zenbat diren, testuinguruaren arabera interpretatzen baitugu batzuk hori. Zenbatasun hori, kasu honetan, gutxi gorabeherakoa baizik ez da, esanahiari dagokionez. Berdin gertatzen da beste honekin ere: mutil bat diogunean badakigu zenbat mutili buruz ari garen hitz egiten, baina mutilen bat esaten dugunean ez dugu zenbakirik zehazten. Dena dela, biak sartu ditugu zenbatzaile zehaztuen artean, formalki bederen zehatzak direlako.

16.3b Zenbatzaile zehaztugabeen kontua diferentea dugu: hemen ez da inoiz zenbaki zehatzik adierazten, handia nahiz txikia izan daitekeen multzoa baizik. Bestalde, hauek ere bakar-bakarrik nahiz izen edo izenki baten ezker edo eskuinean ager dakizkiguke.

16.3c Zenbatzaile zehaztugabe hauetako zenbait guztiz adberbializaturik daude. Hori gertatzen da inesiboarekin ematen ditugunean. Inesiboan ageri direnean, gehienetan, adberbioak dira, eta denborarekin dute zerikusia, lekuarekin baino gehiago: Herrien osasuna, askotan, emakumeen eskuetan dago (Agirre); Eta halatan anitzetan ere egiten diogu kalte geure gaizki egileari ere (Axular); Amaren begietan, batzuetan, jaki ongarriok murritzak eta… (Erkiaga). Biziki zaila da holako egiturek tokiari egitea erreferentzia, non ez duten aurretik izenlagun bat isildua: Ikusten mendi haiek? Haietako askotan egona naiz. Hor tokiaren erreferentzia du. Haietako hitza kenduz gero, erreferentzia tokiarena izan daiteke, edo denborarena, baina arruntean bigarrena ulertzen dugu.

Horrek ez du esan nahi, zernahi gisaz, inesiboan dauden guztiak beti adberbioak direla: Zenbat jauregi diren oraino sutik Behenafarroa maitagarri horretan […] Lakarren, Donapaleun eta beste leku anitzetan (Manezaundi). Testuinguruak bereizten ditu.

16.3.1. Batzuk

16.3.1a Izen sintagmaren eskuineko aldean ageriko da eta bat zenbatzailearen pluraltzat hartzen da gramatikagileen artean. Hori dela eta, aditzarekiko komunztadura beti pluralez eginen du: Andre batzuk etorri dira; Ikasle batzuei esango diet; Idazle batzuek horrela nahi dute; Eta haren ingurura bildu ziren oste handi batzuk, halatan non, ontzi batera iganik hartan jarri baitzen, eta hur hegitik zegoen populu guzia (Duvoisin); Etorri ziren aldizka beste mutil batzuk, eta inork ere ez zuen ikusi (Mogel).

16.3.1b Bakarrik ere ager daiteke batzuk, izen sintagma berak bakarrik osatuz: Batzuk sartu ziren; Hor zeuden berrogei bat portuges, batzuk 15-16 urtekoak (Larzabal); Ezen haietarik batzuek sinetsi ez badute ere, halakoen sinets gogortasunak ezezturen ote dute Jainkoaren zintasuna? Urrun dago (Duvoisin); O, nik baneuka arimak Jaungoikoaren artaldera erakartzeko batzuek izan duten jakituria! (Agirre).

16.3.1c Hauek dira batzuk zenbatzailearen kasu markak: batzuk, batzuek, batzuei, batzuen (batzuengan, batzuengana, batzuengandik, batzuen baitan, etab.), batzuekin, batzuez, batzuentzat, batzuetan, batzuetako, batzuetara, batzuetatik (-tarik).

16.3.2. Zenbait

16.3.2a Zenbatzaile zehaztugabe honek (zonbait bezala ere tradizioan) ez du inolako mugatzailerik onartzen eta bat baino gehiago adierazten du, kopurua mugatu gabe uzten badu ere. Erabiliagoa izan da Iparraldean, baina autore gipuzkoarrek eta nafarrek ere erabili izan dute. Gutxiago erabili izan da bizkaieraz. Gaur egun euskalki guztietara hedatua da. Izenaren ezkerrean erabiltzen da gehienetan: Igandetan zenbait aldiz Athletik ikustera joaten naiz; Zenbait gizonek ez du sinesten holakorik… Tradizioan aski arrunta da: Aldi honetan bazituen berarekin Jesusek beste gisako zenbait itsu ere; eta itsu, orduan ez baizik beste aldi batez eta bere neke-izerdi handien buruan argitu zituenak (Mendiburu); Kontatzen du halaber artzaintsa pobre batez okupatzen zenaz goardatzen zenbait ardi, zezakeen guzian erretiratzen zela ermita batera, non baitzen Ama Birjinaren imajina bat behar bezain dezente adornaturik (Lizarraga); Urtean behin ezezik, beste zenbait aldiz ere konfesatzera behartua ote dago Kristaua? Bai, jauna (Agirre Asteasukoa).

16.3.2b Baina beste batzuetan eskuinaldean ere aurkituko da: Andre zenbaitek ez du inoiz ere ulertuko hori; Liburu zenbaitetan ez duzu onik irakurriko. Erabilera horrek ere tradizio handia du. Autore batzuek berdin jartzen dute ezker nahiz eskuin, estilo kontu hutsa da: Bozetako denboran ere, bere burua sobera erakutsirik, zenbait liskar eta arnegu izan zituen (Larzabal); Niri pertsona gaixo horrek eman dit bizi guzirako irakaspena, Ebanjelioan aurkitzen dena: amagaldu zenbait sartuko direla zeruan, beren ustez saindu handi diren batzuk baino lehen (Larzabal); Gizon gazte zenbait, estekaturik batere gabeak, gorputzez ederrak, zuhurtzian argituak […] (Duvoisin); Edo baserritar zenbait, edo artzain, edo lur-lanetako langile bat atzemana bazen […] (Duvoisin). Autore batzuek zenbait hori eskuinaldean paratzen dutelarik, ablatiboan jartzen dute determinatzen duten izena: Handik zenbait egunen buruan Elizabeth haren emaztea izorra gertatu zen eta bortz hilabetez egon zen gordea (Haraneder); Haren baitan dugu ezen bizitzea, higitzea eta izatea, eta zuen poetetarik zenbaitek erran izan dutena: haren beraren arrazakoak ere gara (Haraneder: oso sistematikoa da horretan, adibidez. M. Elizanburu ere bai).

16.3.2c Beste-rekin, ordea, beti eskuinaldean egonen da: Beste zenbaitek ez du hori uste; Beste zenbait gizonek; Beste gizon zenbaitek. Tradizioan badira adibide asko holakoak: Jantoki berean, bada, Olivadiko bidean eta Olivadi bereko mendian hau guzia eta beste zenbait gauza esan eta apostolu berak eta beste anitz han utzi eta igan zen Jesus zerura […] (Mendiburu); Gero nik hola bukatu nuen: Egia esan, haurra, gizon hark holako gauza bikainak esanarazi dizkidanez gero, ez zeukenat batere gogorik beste zenbait gauzatan nere luma kaxkartzeko (Orixe); Hauek baino erru handiago Oxer Batxillerrak Yurreamendiko semeak eta Andia-Torreko beste adiskide zenbaitek dute (Labaien); Komentua erretzen ari dela! Antzez-joku honi egiantz eta indar gehiago ematearren azken aldera Gotzon eta Paxkualekin gudari eta beste zenbait mutil sar daitezke, zuzendariak nahi izanez gero (Labaien); Badira hitzik ateratzen ez duten ta beretteren gaiztagintzak estaltzen dituzten beste lausengari zenbait ere, eta horiek dira agertu behar lituzkeen bide gaiztoak agertzen ez dituztenak (Mendiburu); Beldurtzen dituela zenbait aldiz besteren eskuz eta beste aldi zenbaitetan hemengo bere kastiguz eta geroko harrigarri handien izutasunez (Mendiburu).

16.3.2d Sarritan bakarrik ageri da: Gutarik zenbait hilen gara aurten; Zenbaitetan entzun izan dut. Eta tradizioan: Hartzen dituzte zenbaitek beren aitzineko ongi aurkitzen zirenen etxe bateko gauzak eta bazterrak […] (Mendiburu); Baina populuak ikusi zuenean zertara zoan Lisimako, batzuek hartu zituzten harriak, bertze batzuek makila lodiak; zenbaitek berriz hautsa aurkitzen zuten Lisimakoren kontra (Duvoisin); Nork ez dakus, bekaturako bide, eta peril urkoa izango zela Joserentzat etxe hartan aurrera egotea? Hau bera gerta daiteke zerbitzatzen dabiltzan zenbaitekin (Agirre Asteasukoa) eta abar.

16.3.2e Aditzarekin egiten duen komunztadura dela eta, singularrez nahiz pluralez egiten du: Zenbait toki ikusi dut; Zenbait toki ikusi ditut.

Batetik, tradizioa dugu kontu honetan. OEHk dioenez, izen horren erreferentzia batzuetan plurala da argi eta garbi: Zenbait eri bakoitz… senda baizitzan (“sendatu zituen”, Leizarraga). Beste batzuetan, berriz, singularra: Zenbait zeinu ikusiren zuela (Leizarraga). Autore batzuek, nolakoa den izen sintagmaren zentzua, numeroari dagokionez, aditza singularrean (zuela) edo pluralean jartzen dute (zitzan, zituen), adibideetan ikusten den gisan. Baina tradizioan hainbeste lekukotasun ditugu esanahia plurala izanik aditza singularrean erakusten dutenak. Pouvreauk, adibidez, hola dio: Non ez duen noizbait zenbait tentazione (eta esanahia plurala da hor). Holako eredua Etxeberri Ziburukoak, Mendiburuk, Larregik, Haranederrek, Mihurak… eta beste askok erabiltzen dute. Baina horren parean ikus daiteke Agirre Asteasukoak, Iztuetak, Lardizabalek edo Beobidek komunztadura beti pluralean egiten dutela.

Gaurko idazleen artean ere badirudi askatasuna dagoela, eta batzuk sistematikoak badira ere singularra edo plurala aukeratuz, arruntena da bi ereduak aurkitzea: “Dena zilegi dut” dio zenbaitek (Elizen arteko Biblia); Zuek niregana etorri eta esan zenidaten: Bidal ditzagun zurretik zenbait gizon lurraldea ikertzera, zein bidetatik joan eta zein hiritara sartu jakinaraz diezaguten (Elizen arteko Biblia); Hango zenbait fruitu hartu zuten (Elizen arteko Biblia); Emeki-emeki, azken hamar urte hauetan, Euskal Herrian euskaraz agertu diren obra zenbait ari ditut biltzen (Aintziart); Kantikek hunkitzen naute: zenbaitek diote oihukatzen ditugula, triunfan (Aintziart); Zenbaitek Graal boteretsua xerkatzen zuten (Borda); Eta jakin ere badaki, zeren geroago beste zenbait kapitulu indexologiko aurkituko baititugu (Kintana); Apezak oraindik otoitz zenbait egin zituen (Landart); Izan ere, “jo” esan, eta jotze fisikoa baino ez baitu, antza, zenbaitek entzuten (Joxerra Garzia); Barbarossak ateari zenbait ukabilkada eta ostiko jo zizkion (P. Lizarralde) eta abar.

Jakina, zenbait horren erreferentzia ezinbestean plurala da zenbaitetan, eta hor ez da tokirik singularra ibiltzeko: Sorlekutik atera gabe, auzoko kanoien hotsa genuen bakarrik entzuna zenbaitek, edo ihesi etorri haurrideen etsipena ezagutua (Xarriton); Kontura gaitezen beraz euskal ikastegi, ikastola, aldizkari, argitaldari, eta irrati-telebisten lanaren osatzeko eta jorratzeko Koldo Mitxelena, Pedro Miguel Etxenike, Gregorio Monreal eta beste zenbaitek ireki zuten Euskal Herriko Unibertsitatearen aldean […] (Xarriton) eta abar. Horietan, jakina, ez da singularra jartzerik.

16.3.2f Batzuetan -tzuk atzizkia ere erants dakioke eta orduan zenbaitzuk ematen du. Azkeneko kasu honetan aditzarekin egiten duen komunztadura plurala dugu beti. Tradizioan badira adibide batzuk (Izeta, Anabitarte, Larreko, Iraizoz, Erkiaga…): Lan pizar zenbaitzu bakarrik egin beharrak dira (Izeta); Langabekoen laguntzeko, herri gizonek eta beste zenbaitzuek erabaki dute laguntzeko: bakoitzari emanez hiru pezeta, noiz artio ez dute erran (Larreko); Zenbaitzuek hori argiro aldarrikatzen dute (Kintana); Sumendi zenbaitzuen erupzio eta eztanda gertatu ziren (J. A. Irigarai).

16.3.2g Euskaldun batzuen artean zabaldurik dago zenbat eta zenbait nahasteko ohitura. Ezin daitezke bata bestearen ordez erabili: lehena galdetzailea da eta hau, berriz, zenbatzailea. Bai esanahiaz, baita hartzen duten itxura formalaz ere, desberdinak ditugu.

16.3.3. Asko

16.3.3a Zenbatzaile zehaztugabe hau Euskal Herri osoan erabili izan da, salbu Pirinioetako euskalkietan eta Zuberoan. Izenaren ezkerrean edo eskuinean joan daiteke, nola diren euskalkiak edo hiztunaren ohiturak: gizon asko; asko gizon. Hola, izenaren aitzinean Iparraldeko euskalkietan, eta izenaren ondotik beste tokietan. Bizkaieraz beti ondotik: Ikusiko duzu, asko bekatu egin, eta eragin dituela, eta asko arima galdu dituela, beharbada, betiko (Agirre Asteasukoa); Horiek, egiazko deserregelemendu dira, zeren denbora galtzea berenaz ere gaizki handi bat baita, zeren bere etxekoei asko bekatu egiteko, eta mundutarrei haietaz eta debozioaz gaizki erasteko bide ematen baitiote (Duhalde); Eta gizon zahar, asko egunetakoa, eseri zen (Uriarte); Zerbait ongi egin badugu, edo egin badute anitz ongi sainduek, libratu badira egitetik asko bekatu, ez da zer hortaz presumitu (Lizarraga); Ez ote da Sionez erranen: Asko gizon sortu izan dira han, eta Guziz-Gorak berak asentatu du hura? (Duvoisin); Gero asko gizon hil zizkieten, eta gainerakoak osotoro izututa ipini zituen (Lardizabal); Bada bertze asko herri ere biluzi dutenik; zerbait zuten guziak zituzten guziez (Hiriart-Urruti); Frantzia-eskualde anitzetan herri askok dakartena, eta geroxeago deitura bilakatua (Lafitte); Horrelaxe, batere tirorik egin gabe, hartu ziren Albertia eta bere inguruko beste mendi asko (S. Salaberria); Lotsatzen dira gizon asko, Elizan eta aldare […] (Mogel).

Adberbioekin ere: Maiz asko etortzen duk (Gazteluzar); Asko maiz ere Jainkoagatik egiten dugun obedientzian baltsatzen dira anitz (Mihura); Laster asko entzungo zuen arrain saltzailearen era honetako erantzuera zorrotza (Agirre); Ederki asko dakik, alproja horrek (Etxaniz); Baina Joxek konpondu zituen gauzak, egoki asko (Ugalde); Egunkari bat mahai gainean zabaldu eta irakurtzen dihardu, lasai asko (Erkiaga).

16.3.3b Bakarrik ere erabiltzen da: Zertatik dator bada askok irautea bekatu eta bizitza gaiztoan, beste askok bizitza epel eta aurrerapen gabean (Mogel); Zeren askoren madarikazioak aditu nituen, eta izua jabetu zen nirekin aldamen guzietatik (Uriarte); Munduan asko dira, Jainkoa egiaz bilatu, eta bihotz guzitik zerbitzatzen dutenak (Kardaberaz).

16.3.3c Komunztadura singularrez egiten du XVI. eta XVII. mendeetan. Lazarragak plurala ere erabiltzen du, eta XVIII. mendetik aitzina plurala hasten da nagusitzen: Bekatu asko egingo dela pentsamenduarekin, berbarekin eta […] (Betolaza); Daukanean gizonak kriado asko (Mikoleta); Zeren daukat gaur asko zer egin (Mikoleta); Asko galdera egin zizkion neskari (Goñi); Baina ugazaba askok […] euren ondasunak gehitu eta ugaritzea baino beste asmorik ez dute eduki (Eguzkitza); Horregatik maite ditut gaurko gazte asko (Mitxelena); Orduandik urte asko pasatu dira (San Martin).

Zenbaitetan, hala ere, badirudi komunztadura hori singularrez edo pluralez egitea adierazgarria izan daitekeela. Hola, EGLU-I liburukiak bereizketa egiten du liburu asko erosi dut eta liburu asko erosi ditut perpausen artean. “Ez dirudi gauza bera esaten dugunik”, dio, eta azalpen hau ematen du: “Lehenbiziko adibidean liburu masa hartzen dugu gogoan. Bigarrenean, berriz, liburu bat, eta beste bat, eta beste bat eta abar” (EGLU-I: 143). Beste adibide bat hartuz gero argiago geratzen da: harri asko bota dute / harri asko bota dituzte. Lehenbizikoan, zenbakaitz modura hartua da harri hitza, harri kantitate handi bat esango bagenu bezala. Adibidez, mendian bidea konpondu nahi bada harri asko botatzen da. Gauza bera gertatzen da jende asko etorri dela diogunean. Hor zenbakaitza da jende hitza. Baina harri asko bota dituzte baldin badiogu, harriak bota dituztela ari gara esaten.

16.3.3d Izenik gabe ageri delarik, bi egoera hauek izan ditzakegu: Asko bildu ziren azken orduan; Horrek asko daki. Lehenbiziko kasuan pentsa daiteke izena isildu dela (edo izenordain gisa erabilia dela ere esan daiteke) eta isildutako izena testuingurutik atera daitekeela: (Gazte) asko bildu ziren azken orduan; Horrek (diru) asko irabazten du; (Gauza) asko saltzen da han… Baina horrek asko daki baldin badiogu badirudi adberbio hutsa dugula, gutxi-ren kontrakoa. Holakoetan ere: Hori esatea asko esatea da. Tradizioan ugari dira adibideak: Asko dezake eskuak / baina gehiago buruak (B. Mogel); Laga izan zioten lanbideari, asko nekatu gabe (Iztueta); Asko hazi haiz eta ezingo haut altzoan eduki, baina bai bihotzean (Agirre); Asko gustatzen zait neska gazte hori (J. B. Etxepare); Beren hizkuntzak garai horretan asko aberastu, trebatu eta gaitu zirelakoan daude (Mitxelena).

Batzuetan nahiko-ren ordez, edo nahiko adberbioaren esanahia duela, erabiltzen dugu: Asko da (nahiko da). Beste batzuetan biziki, oso, txit… esan nahi du: Asko goiz itzuli zen. Eta gehiegi adierazteko askotxo erabiltzen da: Latin askotxo zenekien (X. Mendiguren Elizegi); Askotxo irabazten du horrek; Asko klaroki deklaratzen digu (Leizarraga); Ez da ahaztu behar irlandarrak politikaren aldetik beren gain egon baziren ere, asko goizik latinen kultura eta hizkuntza ezagutu zituztela (Mirande).

16.3.3e Ezezko testuinguruetan askorik erabiltzen da zenbaitetan: Horrek ez du txanpon askorik egingo inoren alde (Agirre); Ez zuela denbora-paxako huskeriekin asti askorik galtzen (Mitxelena). Baiezko testuinguruetan ere ageri da askorik: Baserritar sendo askorik ezagutu ditut nik neure bizitzan (F. Bilbao); Isil askorik jaio zen / Alostorrean semea (Baladak).

16.3.3f Ezezko perpausetan ezer, deus, inor… bezalakoen gibeletik: Niri ezer asko kosta gabe (G. Arrue); Espainian gaudela adierazteko ez dela deus askoren beharrik: aski dira gitarra soinua eta guardia zibil baten (hobe biren) kapelu ederra (Mitxelena); Salan ez daukat ezer askorik (Txirrita); Ez nuen inor askorik agurtu (A. Zinkunegi).

16.3.3g Izan aditzaz baliaturik egiten ditugun esapide batzuetan ez du asko zenbatzaileak lekurik eta bestelakoak erabili behar ditugu: Guztiz beldur dira; Arras beldur dira; Arront beldur dira; Txit beldur dira; Beldur dira; Izigarri beldur dira. Oso maite dut; Arrunt maite du ama; Landibarren biziki maite dute Irene moduko adibideak biltzen ditu Garatek. Hala ere, holako testuinguruan asko eta oso-ren artean aise erabiliagoa da asko (OEH). Azkuek bere hiztegian (1905-1906) dio ezin dela asko hitza erabili pasioei, isurkariei, gasei… ezarririk. Ezin dela, hortaz, beldur asko, egarri asko, ke asko, ur asko dago itsasoan… erabili, eta horien ordez beldur handia, egarri handia, ke handia, ur handia dago itsasoan… erabili behar dela. Eta egia da tradizioko testuetan batez ere holakoak ageri direla: beldur handia, neke handia edo pisu handia… Baina horren ondoan neke asko edo pisu asko ere ageri dira, nahiz askoz autore gutxiagok erabili. Egungo testuetan ere tradizioko ohitura da nagusi. Berdin gertatzen da hotz handia, bero handia eta holakoekin.

Hori guztia dela eta, su asko eta su handia oso ongi bereizten ditugu euskaraz. Su asko diogunean leku desberdinetako suez ari gara: San Juan gauean su asko egiten da herrietan. Esaldi horretan esan nahi da su bat baino gehiago egiten dela San Juan gauean herrietan. Alderantziz, berriz: Su handia zen herri hartan eta suhiltzaileak deitu genituen esanez gero, su bakarra dela eta su hori handia dela esan nahi dugu, indarrean dagoela sua. Eredu horri jarraituz: maitasun handia, lotsa handia eta abar. Nolanahi ere, horien kontrakoa ez da ke txikia edo horrelako zerbait, baizik eta ke gutxi. Bikoteak, bada, eredu hauetakoak ditugu: ke handia / ke gutxi; maitasun handia / maitasun gutxi; beldur handia / beldur gutxi; lotsa handia / lotsa gutxi.

16.3.3h Asko-ren ordez euskalki zenbaitetan beste adjektibo eta adberbio batzuk ere erabiltzen dira (askotan anbiguotasunak sortuz): Jende asko bildu zen; Egin duk festa asko? / Egin duk besta poliki?; Asko badira han / Bakarrak badira han; Jendea barra-barra bildu zen; Jendea erruz bildu zen; Belarralde ederra bildu dugu aurten; Sagar asko bildu du / Hainbeste sagar bildu du.

16.3.3i Adjektiboaren ondoren erabiltzen dute idazle batzuek, artikuluarekin, hura indartzeko: Polit askoa da etxe hori; Polit askoak dira etxe horiek; Telebista merke askoa erosi dut dendan (Elexpuru); Maisu gehienak kastillanoak / kolorez berde askoak (Txirrita); Nahasi askoa duzue film honen odola (Mitxelena); Gauza polit askoak / esan ditut nik (Iztueta); Eta Günter Grassek […] badu horretaz liburu bat, gomendagarri askoa (Joxerra Garzia). Kontura gaitezen askoa honek ez duela zerikusirik aski oker eratu berri den anitza- rekin: Horregatik, “ikuspegi anitza” aldarrikatzen du (Berria); Kolore anitza zuri-beltzez osatzen delako (Berria); Gaitasunean ere, kolektibo oso anitza da (Argia); Ezker abertzalea anitza da (Goienkaria); Izaki anitza izan arren, bakarraren legez mugitzen zena zelai berdean behera (H. Etxeberria); Anitza baita sarea bera (Jakin)¹⁶¹. Adibide asko dira holakoak, baina ez dirudi batere egokiak diren. Euskaltzaindiak ere baztertua du erabilera hau, eta askotarikoa edo antzekoak gomendatzen ditu. (Ikus, zernahi gisaz, “adjektiboen mailakatzea” § 14.10).

16.3.4. Anitz

16.3.4a Aldaera asko ditu tradizioan, anitz forma estandar horrez gain: aunitz, hanitx, hainitz, ainhitz, haunitz, aunditz… Nafarroako eta Iparraldeko idazleek erabili izan dute, nahiz gipuzkerazko testu zahar batzuetan ere ageri den. Larramendi, Arakistain, Iztueta, Arrese Beitia eta beste batzuek ere erabiltzen dute.

Zenbatzaile hau, asko bezala, izenaren ezkerrean (pixka bat maizago) nahiz eskuinean erabiltzen dugu: anitz etxe edo etxe anitz.

16.3.4b Determinatzen duen izenak kontagarria den zerbaiti egiten badio erreferentzia, komunztadura singularrez nahiz pluralez egiten du tradizioko testuetan: Anitz plazer ukan badu, anitz behar dolore (Etxepare); Zeren anitz ur baitzen han (Leizarraga); Egiten duzu anitz balentria (Axular); Guk erabiltzen ez dugun hitz anitz (Xalbador); Anitz inbidioso da ofizio horretan (Lizarraga); Anitz gauza saltzen zuen (Etxebarne); Anitz gauza behar dira iudizio handian (Etxepare); Hiztegia eta beste gauza anitz gai honi dagozkionak (Iztueta); Ihespide anitz zituela (Orixe); Siria, Armenia eta bertze anitz herrialde konbertitu dituzte (Zerbitzari); Kunplimendu honen ikusteko desira ukan dute anitz erregek eta profetak (Leizarraga).

Tradizioan plurala maizago erabiltzen da, zernahi gisaz, izena ageri ez delarik: Anitz etorri dira. Horrela: Zu bezalako anitz behar litezke bazterretan (Barbier); Anitz ezkondu dira adinera geroz (Bordel); Anitz dira deituak, baina gutiak hautatuak (Axular); Ezen anitz etorriko dira ene izenean diotelarik: Kristo naiz […] (Testament Berria); Ezen anitz etorriren dira ene izenean, erraiten dutela, Ni naiz Kristo […] (Leizarraga). Hori da joera nagusia, baina ez bakarra: Anitzek laudatzen du errege haren kolpe hura, baina gutik segitzen (Axular); Eta zeren anitz baita Euskal Herrian irakurtzen dakienik, baina ez euskara baizen bertze hizkuntzarik aditzen (Materre); Ezen anitz datza infernuan nik baino gutiago eta gutitanago merezi duenik (J. Haranburu).

16.3.4c Izenak partitiboa duela: Halakotz da zuen artean anitz infernurik eta eririk (Leizarraga); Nire mendean anitz ikusi dut holakorik (Axular); Lekuko dira […] Santa Paula, San Paulino eta bertzerik anitz (Pouvreau); ‘Euskaldun bat’ horrek, atzera begiratu nahi baduzu, ikusiko al dituzu zu baino beheragokorik anitz (Lizardi). Zenbaitetan, izenaren ordez beste, halako… erabiltzen da, partitiboan (aposizioan batzuetan): Ni bezala anitz duzu halakorik munduan (Etxepare); Zeren anitz baita Euskal Herrian irakurtzen dakienik (Materre); Hala egin izan dute hauetarik anitzek (Etxeberri Sarakoa).

16.3.4d Beste batzuetan anitz zenbatzailea bera doa partitiboan: Eta bertze parte bat eror zedin leku harritsuetara, non ez baitzuen lur anitzik (Leizarraga); Eta ez zuen egin han ikusgarri anitzik (Duvoisin); Ez du horrek oilasko anitzik irentsi! (Oxobi); Ez duzu anitzik maite (Duvoisin).

16.3.4e Izenak mugatzailea duela: Ikusiko dituk, naski, gaztelu zaharrak, herriak anitz, baso gaitzak eta jai eta bestaburu (Orixe).

16.3.4f Adberbio gisan: Ez da anitz luzaturen exekuzionea (Etxepare); Hitz gutiz anitz erran du (Tartas); Hedadura handiko gizonarentzat, aunitz ikasi eta ikusi duenarentzat (Hiriart-Urruti); Anitz maite zuen (Hiriart-Urruti); Anitz duk alegrantzia eta kuraiaren ukaitea bizian (J. B. Etxepare); Mattinek anitz erraiten digu / eginez gero bi trago (Xalbador).

16.3.4g Adjektiboak eta adberbioak graduatzen: Kapitulu lehena, anitz nezesarioa […] (Voltoire); Bertutean anitz aitzina joanen zara denbora laburrik artean (Haraneder); Euskal Herria, euskaldunak anitz aipatuak dira aspaldi honetan (Barbier); Mirakulu bat, anitz abila (J. B. Elizanburu); Egia errateko, anitz arraia da (Hiribarren); Ikusten duk […] urrats orotan anitz gaizki eta eragabeki ibili izan naizela (Duvoisin); Nahiz anitz gaizki den tratatua, ororengatik ere, barkatzen du (Jauretxe).

16.3.4h Tradizioan artikuluarekin ere ageri da, pluralean: Anitzak deituak, guti hautatuak (Duvoisin); Zeren anitzak despazientatzen eta nagitzen dira, gauzak heldu ez direnean haiekin gogara (Pouvreau); Anitzak dira deituak, gutiak ordea hautatuak (Haraneder); Laborari sobera ikusten dut lanari iheska. Anitzak dira ahal bezain arinkiena iragaiten direnak (Duvoisin); Hurbiltzen zitzaizkionetarik anitzak bereganatzen bazituen, bertuteaz zituen bereganatzen (J. Etxepare); Gu ‘Euskaldun fededun’ gintezke anitzak / fedetik ihes egin ez badu hizkuntzak (Xalbador).

Eta artikuluarekin, singularrean: Dugun apurra edo anitza zureganik da (Harizmendi); Ttipitik handira, gutitik anitzera, etxetik galeretara, bizitik hiltzera (Duvoisin); Bada, nor ere fidel izanen baita gauza gutitan, dio salbatzaileak berak, hura ezarriren da anitzaren gainean (Pouvreau).

Zenbait kasutan izena du aurretik: Halakotz erraiten diot barkatu zaizkiola bere bekatu anitzak (Leizarraga); Badakusat klarki, zuk egin liburuan / merezi anitzak, dituzula zeruan (Harizmendi); Gauza gutian izan haiz leial, anitzaren gaineko ezarriren haut (Leizarraga).

16.3.4i Konparazio egituretan ere: Anitz gehiago dirateke oraino erraiteko gelditzen direnak (Etxeberri Sarakoa); Eta irabazi zuen hura guzia eta anitz gehiago (Mendiburu); Neror baitan baino sineste anitz hobea nuke zu baitan (Duvoisin); Den itsuenak ikus dezake, bertzalde, anitz gutiago aski litekeela (J. Etxepare); Honengandik hartzen duena baino anitz gutxiago (Mitxelena); Antolatzaileek anitzez gutxiago espero zuten (Berria); Prefosta, axuria arditegian ez zen baraurik egoten, jaten zuen egunean hiruretan bederen, ematen zuena baino anitzez gehiago (Borda); […] unibertsitatean inbestitzen duena baino anitzez gehiago itzuli diola unibertsitateak gizarteari BPGean eta lanaren emankortasunean (Pérez Iglesias, Salaburu).

16.3.5. Gutxi

16.3.5a Esanahiari dagokionez, gutxi (eta dituen aldaerak: guti, gutti, gitxi, gixi, guttu…) asko edo anitz-en kontrakotzat hartu behar da. Euskalki guztietan erabili izan da eta erabiltzen da. Izenaren eskuinean ageri da: Ulerzaila onari hitz gutxi (RS); Hain denbora gutian (Beriain); Zeinek iragaiten ote ditu gau egunak geldiago eta malenkonia gutirekinago? (Axular); Sineste gutxiko gizona (Lardizabal); Gauza gutxi behar zuen, beraz, atzera egiteko (Etxaniz); Aste gutxi barru (Mitxelena).

16.3.5b Aurreko adibideetan ikusten den gisan, batzuetan mugatzailea hartzen du: Pena gutiaren ordain anitzez latzagoa, Barkatzekotz mundu, edo purgatoriokoa (Etxeberri Ziburukoa); Errezibi ezazu ene obra apurra, zeina baita deus gutia dagokizun eredura (Etxeberri Ziburukoa); Baina bitartean ene dohakabea! Ene ahalak eskasten dira: eta ene egunak, nola gutiak baitira, erdietsi hurran dira: hargatik erranen diot (J. Haranburu); Baina denbora gutia denean trabajatzen dena nezesidade gabe izanagatik, solamente da bekatu beniala (Beriain); Baina gauza gutia eta apurra denean, eta borondatea ere xoil deliberatua, orduan benial da eta ez mortal (Materre).

16.3.5c Komunztadura singularrean nahiz pluralean (gehiago) egiten du, izen zenbakarriekin doanean (§ 12.3.6): Artista gutxi izango da munduan mugimendu horri buruz bere jarrera definitu ez duenik (J. Zabaleta); Egungo egunean munduan nazio gutxi izango da India bezain jainkozale (Garate); Oso doktore gutxi egoten da erdi mailako ikastegietan (Pérez Iglesias, Salaburu); Egun gutxi da herri honetan nagoela (Ezkiaga); Gauez nahiz egunez, gutxi ohartuko da konpas bateko kantuarekin bakarrik orduak bete daitezkeenik (P. Zabala).

Izena zenbakaitza denean (§ 12.3.6, § 12.3.7), ordea, komunztadura singularrean egiten du: Anai-arrebarik ez du […], familiaren berririk iristeak, iristen bada, lasaitasun gutxi ekartzen du (Alonso); Errealitate-efektuak […] axola gutxi du (J. Zabaleta); Baina bizitzak zentzu gutxi du […] (Juan Garzia, Egaña, Sarasua); Bueno, agian ez da horren gaztea ere, bizar gutxi du (Oñederra).

16.3.5d Bakarrik ageri bada, adberbioa izan daiteke, edo izena isildutako izen sintagma, baina askotan zaila da bien artean bereiztea: Nork sobera besarkatzen baitu, gutxi hesten du (Voltoire); Birjinitatea ez dela on, guti dela, ezdeusa dela (Tartas); Munduan gutik du haboro sufritu (Etxahun); Gutxiren gose dena, gutxik asetzen omen du (Mitxelena); Gutti ezagun diren idazle trebeak (Mitxelena); Gutxi egin du katiluko esnea kaka koloreko gauza higuingarri bat bilakatu denerako (Urain); Gutxi iraun du mitoaren denborak (Lertxundi).

16.3.5e Baditu beste erabilera batzuk ere. Esaterako, gutxi uste denean gisako itzuliak ageri dira idazleen artean: Herioa jaugiten da guti uste denean (Etxepare); Guti uste dugun lekuan dago erbia lo (Larreko); Gutxi uste nuen nik (Cano); Umetatik hasita eta gaztaroan sartu arte bederen, betidanik izan dut halako gutxi-uste bat (X. Mendiguren Elizegi); Niri esan behar! —esan zuen Santxok—; bereak eta bi igarri gabe joango zitzaidalakoan niri, ez nuen gutxi uste (Ezkiaga). Partitiboarekin ere erabiltzen da: Haien fruitutik guti umotzen eta ontzen da (Axular); Toki begikoagorik guti Euskal Herrian (J. Etxepare); Horrelakorik guti ageri da gure artean (Mitxelena). Eta ablatiboarekin: Eta gizonetarik ez gutik (Leizarraga); Giputzetatik ere gutxik (Larramendi); Lurreko ontasunetarik zeinen guti daramadan hobira (Duvoisin). Adjektiboarekin: Ez zitzaizkion guti eder lagunetarik ukaiten zituen laudorioak (Laphitz); Badira fruituak, irasagarra bezala, bere gozo minaz on guti direnak konfiturarik baizen (Pouvreau); Bere hitzetan da guti sinesgarria, bere agintzetan guti leiala (M. Elizanburu); Asko dira deituak, gutxi aukeratuak: baina guztiek izango dute ordaina (Elizen arteko Biblia). Txikia den zerbait, asko ez den zerbait: Etzazula otoi siega / ene pazientzia, / zeina baitakizu dela / eskas eta gutia (Etxeberri Ziburukoa); Ez da gutia Jainkoaren erresumaren galtzea (Pouvreau); Izan dezaten laguntza eta erraztasun guti bat (Martin Harriet); Ke guti bat baizen ez du uzten (Gazteluzar); Hazia ongi ereitea ez da gauza gutia (Duvoisin); Hemen, lur guti honetan / dago erregea sarturik (Mitxelena); Ez da gauza guti bat baizik behar (Jauretxe). Izen bezala ere erabiltzen dugu: Anitz direla deituak, baina gutiak hautatuak (Axular); Hortik heldu da hain guti baitira perfekzioneko gradu gorara igaten direnak (Haraneder); Ea, ez, asko eta gehienak bezala, ezbada gutxiak eta kontatuak bezala bizi behar dut (Kardaberaz); Utzi diguten gutxia ere aise zuzen eta hobe dezakeguna (Mitxelena). Azken urteotan anitz hedatu da gutxi balitz esapidea: Eta hori gutxi balitz, etengabe ibili dira argazkiak atera eta atera (Zubizarreta); Eta […] gutxi balitz, hara non, gainera, Mikhail Semionovitx zuen izena (Morales); Eta hori gutxi balitz, zakurraren nagusiek irri egiten zuten nolako beldurra nuen ikusita (Rey); Hori gutxi balitz, hona zertara biltzen den D ereduko eskola batean filosofiaren historia (Joxerra Garzia); Eta hori gutxi balitz, “tocar las tetas” idatzi zuen (Saizarbitoria). Horren aldaera da gutxi bailitzan esapidea: Mundu batekoak ez zuen bestean balio, eta hori, gutxi bailitzan, zeinek bere hizkuntza zuen (Saizarbitoria); Hori gutxi bailitzan, kaltetuta eta usteltzen hasitako arrain guztia birrindu egiten du irina egiteko (H. Etxeberria); Bata gutxi bailitzan, to bestea (P. Zabala).

16.3.5f Batzuetan izenaren testuingurua nolakoa den, zenbakarritzat edo zenbakaiztzat har daiteke. Hola, ikasle gutxi etorri ziren, badakigu etorri zirenak ez zirela asko. Aldiz, ikasle gutxi etorri zen baldin badiogu ikasle hitza zenbakaitz bezala ere har dezakegu, ikasle masa gisa edo.

16.3.5g Konparazio egituretan gutxi zenbatzaileari maila gradua ere erants diezaiokegu: Hori oso guti gustatzen zait; Horri arrunt guti gustatzen zait; Hori arras guti gustatzen zait. Eta gauza bera gutxi izen sintagma oso batean agertzen denean: Arrunt/Oso gauza gutxi gustatzen zaizkit mundu honetan. Baina ez dugu esango ondoko honen antzekorik: *Hori arrunt/oso asko gustatzen zait.

16.3.6. Honenbeste eta kideak

16.3.6a Erakusleetatik (§ 15.4) sortutako zenbatzaile hauek izenaren ezkerrean jartzen ditugu arruntean: Hor haiz gure etxean, honenbertze egun honetan (Larzabal); Horrenbeste arriskuren erdian (Mitxelena); Hantxe bai loriatzen ginela gu hainbertze lagunekin (Larre). Gramatikari batzuek esan ohi dute nolabaiteko gradazioa dagoela eta horrek izenordainen parean joan behar duela (nik honenbeste; zuk horrenbeste; hark hainbeste). Baina hori ez da betetzen tradizioan.

16.3.6b Honenbeste (hunenbertze, hunenbeste, onenbertze, onemeste), Ipar eta Hegoaldean erabilia, nahiz lehenago ageri den Iparraldean XVI. mendean. Zenbatzaileen artean sartu dugu, baina badu batzuetan konparazio kutsua: Ez dut egiazki honenbertze fede aurkitu Israel guzian (Larregi); Zuk honenbeste alegria eman didazu! (Kardaberaz); Mende luzeen lasaikeriak honenbeste eginkizun bizkarreratu digun garaian (Mitxelena); Nork susmatuko zukeen honenbeste garestituko zela bizitzea? (Oskillaso).

Askotan zehaztasun gabeko kantitatea adierazteko erabiltzen dugu: Kontsidera ezazu ez duela honenbertze urte baizen ez zinela munduan (Pouvreau); Espainiako gobernuari urtean honenbeste milioi ematen dizkiogu (Lizardi); Honenbeste hiztunetatik behera erabiltzen den hizkuntza txikia da (Mitxelena); Honenbeste kostako zela, horrenbeste lagun agertuko zirela, honelako edo halako lekutan filmatzekoa zela (Mitxelena).

Esapide batzuekin: Ez dago inor ere gure herrian honenbesteko liburua osatzeko gaia utzi duenik (A. M. Zabala, in MEIG); Emaiozu honenbertzeko bat edo hainbertzeko bat (Duvoisin).

16.3.6c Zenbaitetan izenaren ordez ere erabiltzen da: Aurten inaute festak / eder eta luze. / […] Inoiz ez dut ikusi / inon honenbeste (Etxagarai); Zugatik eta bakarrik zugatik daramat honenbeste (G. Arrue); Nola aldatu ote naiz honenbeste? (J. Zabaleta); Zenbait estatuk badituzte horretarako programa bereziak (honenbeste ordainduz hilabetero […]), aurrezki plan […] (Pérez Iglesias, Salaburu).

16.3.6d Horrenbeste (horrenbertze, horreinbertze, orremeste, urrenbeste) Axularrek erabiltzen du dagoeneko. Izenekin erabiltzen da: Etorkizunak ematen dizu horrenbeste beldur? (Mogel); Ez dezagun eduki horrenbertze dolu (Xalbador); Horrenbeste arriskuren erdian (Mitxelena). Zehaztasunik gabeko kantitatea adieraziz: Tratatu nuen zer kondizio zeuden. Horrenbeste diru traspasoan eta holako errenta hileko (Albeniz). ‘Neurri batean’ adierazi nahi duela: Zergatik horrenbeste harrotu zeure burua? (Mogel); Ez zekiat zer dela eta luzatzen duen horrenbeste Udaberriak (Mitxelena). Izenaren ordez: Horrenbeste zuri zor (Kardaberaz); Ez nekien horrenbeste, eta barkatu egidazu ofenditu bazaitut (Mogel).

Ezezko testuinguruetan horrenbeste ere erabiltzen da: Izango ote dira hirutatik bat? Ez eta horrenbeste ere (Agirre Asteasukoa). Esapideetan: Balantzan bezala egon naiz horrenbesterekin utziko dudan edo ez gai hau (Agirre Asteasukoa); Horrenbesterekin esan dut ez dudala Oihenart poeta bezala gutxietsi nahi (Mitxelena); Zure zerbitzariek egin balute bezala horrenbertzeko itsuskeria (Duvoisin); Giza-eredu jatorra dugu […] horrenbesteko lan ikaragarria egin zuelako (Mitxelena).

16.3.6e Hainbeste (hainbertze, hanbeste, hanbertze, harenbertze, arenbeste, arrenbeste, kainbertze, geinbertze…) zenbatzailea ez dute erabiltzen, ez Etxeparek, ez Leizarragak. Hegoaldean Lazarragak erabiltzen du, eta XIX. mendeaz geroztik aski arrunta da euskalki guztietan.

16.3.6f Izen zenbakarriekin doanean, aditzaren komunztadura singularrez nahiz pluralez egiten da (zenbat eta testu berriagoak, joera hau handiagotzen da): Nola egiten dute hainbertze fraidek? (Pouvreau); Aitzitik negar egiten duk/ hainbertze mila hobenez (Gazteluzar); Hemendik atera zituzten hainbeste argi txuri, gorri, urdin (Larramendi); Ez da ez hainbeste mirari / ikusi inoiz lurrean (Munibe); Galdu dituzu hainbeste arima (Agirre Asteasukoa); Hainbeste lagun galdu zutela (B. Mogel).

16.3.6g Izena zenbakaitza denean, singularrean: Duzun, beraz, laudorio zuk ere gureganik, / hainbertze on dugunean guk ere zureganik (Etxeberri Ziburukoa); Zertako beraz honi hainbertze atsegin eginen diot? (Baratziart); Gaztigatu zion Jesusi ez zezala hainbeste neke hartu (Agirre Asteasukoa); Hainbertze esne edan balu / zurituko zen gargoitik (Mattin); Ispiluak ez zion ematen hainbeste satisfazio (Urruzuno); Ze abantaila aurkitu duzu gizona baitan hainbertze merezi duenik? (Materre).

16.3.6h Esapide batzuetan ere ageri da. Hainbesteraino: Hainbesteraino lasaitua dago mundua, non gauza hauetan behar litzatekeen arreta ipintzen ez den (Agirre Asteasukoa); Tinkatzen hainbertzeraino, non Pachecok uste izan baitzuen […] jaun horrek ito nahi zuela (J. B. Elizanburu); Zenbait euskaldun hainbesteraino asaldatzen dituzten esanak (Mitxelena). Hainbesteraino eta: Ez hari haserretu, ez duk hainbesteraino eta (Elexpuru). Beste hainbeste: Pozik egongo dira Luis Mariano bere guztizkotzat daukatenak; Garat-zaleak, beharbada, ez beste hainbeste (Mitxelena); Hamar bat metro luze, bertze hainbertze zabal (J. Etxepare); Beste izaki bizi eta handi horrezaz zergatik ez duzu beste hainbeste pentsatu behar? (Villasante).

16.3.7. Franko

16.3.7a Zenbatzaile hau (frango, prango, franku gisa ere ageri da) euskalki eta garai guztietan ageri da, nahiz bizkaieraz ez duen lekukotasun sobera. Anitz esan nahi du, nahiko. Eta dagokion sintagman hasieran nahiz amaieran agertzen da: Bazuen oinen azpian ur franko (Axular); Franko denbora ez ontsa egonik (Etxebarne).

16.3.7b Batzuetan aurreko sintagma determinatua dela ageri da: Eta nola zabal baitira eta laguna ere franko baitute, plazer zaie […] bide zabal hartan ibiltzea (Axular); Bazterra franko badiat kurriturik, ikusirik ere bai mahai ederra franko (J. Etxepare); Inguru hauetako artzain gehienak harat biltzen dira. Artzain ez dena franko ere bai (Xalbador). Horietan aurreko sintagma singularrean doa, baina badira adibideak pluralean ere: Munduak hala nahi duelako, itsu-itsuan erokeriak franko egiten dira (Gerriko); Aizkolari bikainak franko ezagutu ditut (Insausti).

16.3.7c Aurretik partitiboa duela: Bazuen mutilik franko laguntzaile (Etxaide); Bada horrelakorik franko literaturan (Mitxelena); Abiatu dugun debozioneaz gainera […] badu, Andres izenaren errima berezia aprobetxatuz, jolas egiteko ofizioaren ondoriotan sortutakorik franko (P. Zabala); Erresumak ehunka gizon galdu zituen egun haietan, hilik franko, preso ez guti (Epaltza).

16.3.7d Izena isildua du maiz: Baina aberatsei, emanak emanik ere, franko gelditu baitzitzaien (Axular); Hizkuntza erdara frankok jakinen mintzatzen, / euskaraz jakin gabe kasik irakurtzen (J. P. Arbelbide); Franko eta frankok ipurtargi bat gauaz nonbait ikustea aski dutela (Zerbitzari); Pentsatzeko da, frankorenak irakurri ondoren, ez dela euskara idatzian […] etendurarik izan egungo eguneraino (Mitxelena).

16.3.7e Adberbio gisa, aditzarekin: Franko ibili da dirua gaurko idi proban (T. Etxebarria); Eta bekatua hain franko dabil giristinoen artean (Duhalde); Ordutik ona franko aldatu dira gauzak (Mitxelena); Usu eta franko egin ohi du izotza terreno eta paraje horretan (P. Zabala); Hainbeste aldiz hartua nuen bidea, ene ustez begiak hetsirik ere ezagutzen nuena, eta nola ez aitor, franko gustatzen zitzaidana (Landart).

16.3.7f Adberbioak eta adjektiboak graduatzeko ere balio du: Gaineratikoak oro urrun arazi ditu jendarme kapitainak, franko idorki (Hiriart-Urruti); Franko ongi dabilela oraino, adinarendako (Barbier); Han hil zen hogeita zenbait urteren buruan, oraino franko gazte haatik (Zerbitzari); Franko abila dela / letxero kontuan (Mattin); Franko gaizki bizi direnak uzten ditu luzaro (Lizarraga); Eta franko gutiago uste ditugunak bide doaz zerura eta franko uste ez ditugunak infernura akaso, nork daki? (Lizarraga).

16.3.8. Zenbat, zenbanahi

16.3.8a Zenbat galdetzailea eta zenbanahi (zenbat-nahi) ere sail honetan sartzekoak dira. Zenbat galdetzaileak (zeinbat, zeinbet, zemet, zonbat eta beste aldaera batzuk erakusten ditu tradizioan) kopuruaz galdetzen du: Zenbat euskaldun bizi da Iruñean?; Zenbat aldiz nahi ukan ditut hire haurrak […] eta ez baitituzue nahi ukan? (Leizarraga); Jaungoikoak daki zenbat dirutan erosi duten hau (Agirre).

Harridura esaldietan (eta kidekoetan) kopuruaren handia adierazten du: Zenbat kalte dakarren arinkeriak!; Zenbat zaren hobea (B. Mogel); Zenbat lan ez dugu egiteko! (Duvoisin); Kargu ederrik munduan bada, zenbat ederra zuena! (Xalbador). Adjektiboekin nahiz adberbioekin: So egizu zure miseria, zure kondizionea, zure izatea zenbat den flako, ez deus, miserable (Tartas); Ikusiko dun zenbat naizen abila (J. B. Elizanburu).

Batzuetan -ago atzizkiarekin erabiltzen da, ezezko perpausetan: Zenbat ez genezake gehiago kontsola […] entzuteak? (Etxeberri Sarakoa); Zenbat gizonago ez gintezke denak, gure ele onez bederen gorets bagenitza aitama familiako gaixoak (J. Etxepare); Zenbat bider izan ez duzu damutu beharra? (G. Arrue); Zenbaten bihotzak ez zituen hitz batez argitu eta sosegatu? (Laphitz).

Tradizioan ikusten da izenaren balioa ere hartu duela kasu batzuetan: Dituen diruen zenbat, ez naiz heldu jakitera (T. Etxebarria); Hona Jainkoa handi dela, gure jakiteari garai; haren urteek zenbatik ez dute (Duvoisin); Gudari zenbat eta beste zehaztasunak jakiteko (J. Zinkunegi).

Esamolde batzuk osatzen ditugu galdetzaile honekin. Erabilienak: zenbat ere (Nik, zenbat ere urratua nintzen, une horretantxe biratu nuen burua, Epaltza), zenbat ere… -ago (Ur hotzez busti ondoren, zenbat ere sendoago eta freskoago […] hainbat biziagoa, Morales), zenbat eta… -ago (Eta hori, zenbat eta maizago ordena horretan berean ikusi baititu hainbat eta tinkoago, Xarriton), zenbat… hainbat (Zenbat eta gehiago ugaldu, hainbat eta gehiago galtzen dute balioa, Iñurrieta), eta zenbateraino (Hemen aitortuko ez banu zenbateraino lagundu ninduten, Mitxelena).

16.3.8b Zenbanahi zenbatzaileak nahi adina, asko, adierazten du: Zenbanahi jatera eman dezaten, ezin ase daiteke behin ere? (Duvoisin); Zenbanahi argi eta lili emanik ere inguruan, aise ohartuko dira (Lafitte).

Adjektibo nahiz adberbioekin erabiltzen da: Zenbanahi urrun marinelak bere begiak heda ditzan, beti urak ditu ikusten (J. P. Arbelbide); Guk ere jasan nola behar dugun, zenbanahi dorpea izanikan ere, Jainkoak igortzen digun gurutzea (Barbier); Zenbanahi maltzur eta faltsu izanik […] (Mirande).

16.3.9. Beste zenbatzaile batzuk

16.3.9a Hemen sartzen ditugu pixka bat, apur(txo) bat, xorta bat, puxka bat, pittin bat, makina bat, poxi bat, pizar (bat), andana bat, dexente, aski, ugari, nahiko…

Egitura konplexua duten zenbatzaileetan, ogi pixka bat eta antzeko sintagmetan, pixka bat oso-osoan da zenbatzailea, eta ez bat zatia bakarrik. Jakina denez gero, ogi pixka bat esaten dugunaren ondoan ez da ogi pixka bi edo holakorik entzungo. Horrexegatik sartu ditugu sail honetan: Erran zioten beraz, lehenbiziko solasak egin ondoan, behar zutela jan ogi pixka bat (Joanategi); Erran dut: apur bat lo eginen duk, apur bat kuluskan egonen haiz, apur bat bilduko dituk eskuak lo egiteko (Duvoisin); Nahi duzu bertze xorta bat? (Larzabal); Orain hasi naiz arrain pittin bat jaten (Soroa); Kontrabando poxi bat ere egiten zuten (J. B. Etxepare); Diru poxi batzuk ere bai bitartekoei atxikitzeko eman […] (J. Etxepare); Ala sobera zaizkizu zure alaba eta emaztearentzat egiten dituzun diru xahutze pizar horiek? (Larzabal); Sos pizar batzuk eskuratzen badituzte, hainbat hobe […] (J. A. Irigarai).

16.3.9b Kontuan hartu behar da zenbatzaile hauetako batzuk testuinguru zehatz batzuetan bakarrik erabil daitezkeela, enfatikoetan edo. Ezin da esan, huts-hutsean adibidez: *Edan dugu makina bat esne.

Ohart gaitezen ere zenbatzaile batzuk izenaren ezkerrean paratzen ditugula (makina bat jende etorri zen), eta beste zenbait eskuineko aldean daudela. Bestalde, hauetako batzuek (makina bat, nahikoa ugari, etab.) aniztasuna adierazten dute, eta horrenbestez, aditzaren komunztadurari dagokionez, pluraltzat har daitezke, eta hala egiten dute komunztadura anitzetan: Makina bat kexu bildu izan ditu (P. Zabala). Baina absolutiboan singularrez egitea ere aski arrunta da: Makina bat euskaldun oroituko da bere gaztetan […] (Mitxelena). Ergatiboan pluralez, jakina: […] non makina bat lagunek gorriak ikusi bailituzkete […] (Morales).

16.4. Zenbatzaile orokorrak

Zenbatzaile orokorren artean sartzen ditugu dena, guzti eta oro. Aski zenbatzaile bereziak dira formari dagokionez. Oro zenbatzailea kendurik, dena eta guzti zenbatzaile orokorrek adjektibo itxura dute, mugatzailea ere behar baitute. Zenbatzaile hauek orokortasuna, osotasuna, hartzen dute kontuan. Ez da horrelakorik gertatzen gainerako zenbatzaile zehaztuen eta zehaztugabeen kasuan. Horregatik, beharbada, eta nola askotan bakarrik erabiltzen ditugun, izenordaintzat ere hartu izan dira zenbaitetan (ikus, adibidez, Euskaltzaindiaren Hiztegia eta OEH). Oro Iparraldeko euskalkietan erabili izan da tradizioan, baina gaur egungo literaturan aski hedatua da. Dena, singularrean, bizigabeekin erabiltzen da, eta denak plurala bizidun nahiz bizigabeekin¹⁶².

16.4.1. Dena

16.4.1a Dena, berez, erlatibozko esaldi batean oinarritzen da (goizean etorri dena), baina XVIII. mendean Hegoaldean, eta XIX. mendean Iparraldean, autonomia hartzen hasi zen eta gaur egun guztiz iharturik gelditu dela esan daiteke. Ikusten denez, mugatua ibiltzen dugu beti. Plurala ere hartzen du (denak), baina orduan erlatiboaren itxura galtzen du (direnak behar luke). Lehenaldian ere dena erabiltzen dugu, ez zena, berez eskatuko lukeen gisan: dena badaki, baina dena bazekien, eta ez *zena bazekien. Aldaketa hori (erlatibozko perpausetik zenbatzailera pasatzea), zernahi gisaz, badirudi hirugarren pertsonarekin bakarrik gertatu dela, ez baitugu daturik baieztatzeko, batzuek egin duten gisan, beste pertsonekin ere holako zerbait gertatu dela.

Indarra emateko den-dena ageri da anitzetan. Postposizioekin morfologia mugatua erakusten du, singularra eta plurala bereiziz (denarekin / denekin, adibidez). Instrumentalean bat egiten dute: denetaz.

16.4.1b Izenordain erabilera du anitzetan: Ehun milioi urtetik urtera itsasotik ur tanta bat aterako balitz, eta dena, itsaso guzia horrela agortu behar balitz (Kardaberaz); Nola daiteke, buru puska duelarik, gizon batek hutsa baitu dena? (J. Etxepare); Oso zait atsegin hango giroa, hango… dena (Mitxelena); Zaude pixka bat, gizona, den-dena esango dizut eta (Otxolua).

16.4.1c Aposizioan, izen sintagmaren postposizio marka bera duela, eta arruntean izen sintagmaren ondotik: Gure Jainkoak ditu bai segur laguntzen / hartzen dituzten sailen denen bururatzen (Xalbador); Hiri hura dena ibili eta inguratu ondoren (Loramendi); Sail honi denari azken hitz bat eman behar (Xalbador); Anitzek dute beren gorputza / zauri odolez dena estali (M. Etxamendi); Beretu zuen kasik dena Espainia (Hiribarren). Erakusle baten aposizioan: Hori dena badakizu buruz eta zehatz (Kirikiño); Egia da, noski, hori dena (Mitxelena); Hori buhamen lana da dena (Larzabal); Hauek denak behealdean zeuden (Agirre); Errexinolarena baitzen zure boza; / adimendua ere zenuen zorrotza, / horien denen artean urrezko bihotza (Xalbador). Kasuren batean sintagmarekin komunztadura egin gabe: Mutilak ere maitasuna azaldu nahi dio, gauza horiek denekin (M. Atxaga). Izenordainekin: Buruzagia galdu duela Frantziak, / bertze Jabe bat baitu gu denen biziak (Xalbador); Beste-ren ondotik: Beste denak baino bertsolari azkar eta zorrotzagoa dela (Etxegarai); Bere euskalkiaz beste denak izutu egiten du beharbada euskal irakurlea (Mitxelena). Erlatiboaren ondoren: Eman zizkioten behar ziren denak (Izeta); Gizonek egiten duten dena jolasa besterik ez da (J. A. Irazusta).

16.4.1d XX. mendea baino lehenagoko idazleen artean, eta XX. mendean ere badira batzuk, komunztadura egiten duten adibideak aurkitzen dira, ihartu gabeak: Deus ere utzi gabe, direnak erraiten ditu (Duvoisin); Etxe gehienak elkarren ondoan dituzte, direnak eliza ttipi baten inguruan kurubilkatuak (J. Etxepare); Ele guti eta direnak on (Iturbide). Lehenaldian ere bai: Diru txarretan zenbat eman zuen berriz, / Jaungoikoak bakarrik zirenak dakizki (Arrese Beitia); Hain ongi egin dute zirenak egonik / ez zeuzkan merkatuak direnak eginik (Hiribarren).

Komunztadura gabe XIX. mendetik aurrera hasten da dokumentatzen Iparraldean, eta Hegoaldean indarra hartzen du mende horren erdialdetik aitzina: Denek ezagutzen dute ospitale hori (J. B. Etxepare); Orduan denek, goikoek eta behekoek, zeuzkaten sineskeria horiek (Villasante); Hiru edo lau aldiz aritu zen jokoan eta denetan irabazi (Izeta). Hori da egungo joera ia bakarra.

Esanahi generikoa izan dezake, beste toki batzuetan singularrean erabiltzen dena: Nire kasua zer den / nahi duenak jakin, / esplikatuko ditut / denak hastetik fin (Mattin); Eta mozkinak oro bere artaldearen handitzeko, edertzeko xahutzen zituen. Denak ardientzat beti (J. B. Etxepare).

16.4.1e Lehen eta bigarren pertsonen erreferentzia izaten ahal du. Erabilera orokorra da hori Iparraldeko testuetan, nahiko maiz ageri da gipuzkerazkoetan, eta gutxiago bizkaieraz: Uste duk denak garela hire antzekoak? (Apaolaza); Oso triste genden denak (Txirrita); Kasinoan nola ibiltzen naizen / denek duzue aditu (Mattin); Denek dakigun bezala Azkue iritzi horren etsaia izan zen (Mitxelena).

16.4.1f Denok aldaera ere batez ere XX. mendean hedatu zen, 1., 2. eta 3. pertsonekin: Ixo, ixo! Ez asi denok batera hitz egiten! (Etxaniz); Irakur ezazu denok entzuteko moduan (Berrondo); Adierazi duela zein den euskal eredua, euskaldunik gehienok, denok ez baldin bada, maite dugun ametsa (Mitxelena); Bakarrik ezin dezaketena, gizonek uste dute denon artean lortu al izango dutela (Villasante).

16.4.1g Esapide batzuetan ere ageri da: Dena dela, oro ahantziak ditut orain (Zerbitzari); Dena dela, nabarmendu beharra dago bazekiela hori guztia (Morales); Dena den, landatu dute arbola (Hiriart-Urruti); Dena den, nik ulertzen dut idazleek independentzia nahi izatea (Urkiza); Horratx erromes, behartsu, edo dena delako bagamunduen aspaldiko martingala (Perurena); Denetara 545 gene bakarrik aurkitu zituzten (Salaburu); Esan gabe doa, denetariko erantzunak ateratzen zizkidala (P. Zabala).

16.4.2. Guzti

16.4.2a Zenbatzaile orokor gisa erabiltzen dugun guzti (guzi, aldaera nagusia, Nafarroa-Iparraldean) hitzak osotasuna adierazten du. Hain zuzen ere oso adjektiboarekin truka daiteke: egun guztia / egun osoa; Euskal Herri guztia / Euskal Herri osoa; mundu guztia / mundu osoa eta abar. Nolabait ere esateko, unibertsaltasuna adierazten du: Etxe guztiak erre ziren. Mugatzailea behar du, adibideetan ikusten denez.

Neurri batean bederen, adjektibotzat ere har daiteke, baina erabilerak baditu muga semantiko argiak: unibertsaltasuna adierazten duenez, ezin dugu unibertsaltasun hori mugatu, ezin dugu esan zerbait unibertsala edo mugatua dela, aldi berean. Horregatik, etxe zuri guztiak baldin badiogu, zuriak diren etxe guztiak, ezaugarri hori duten etxe guztiak, besarkatzen ari gara, baina ezin esan, hori hala bada, *bost etxe zuri guztiak edo holako zerbait, bost horrek mugatu egiten baitu berez unibertsala den guzti hori, guztik nahitaez multzo osoa hartzen baitu.

Garai eta euskalki guztietan dokumentatzen da: Eliza katoliko guzia (Hiriart-Urruti); Munduko pena guztiak (Lazarraga); Akabatuko zirela geroko gero guztiak (Axular).

16.4.2b Izenordain gisa: Iragaitea eta hiltzea guztia da bat (Axular); Gainerako guztia (Mitxelena); Guzia ahalketua, bazterrerat egin nuen (Andre-dena); Izutu zen zen guzia (Mendiburu). Singularrean izanik, plural zentzua du batzuetan: Madarikatua da zurean urkatua den guzia (Leizarraga); Ediren nazan guztiak hilen nau (Axular). Batzuetan artikulu gabe erabili izan da tradizioan: Jainko erraiten eta adoratzen den guziren kontra (Leizarraga).

Aposizioan, erakuslearen ondotik: Grazia hauek guztiak egiten zaizkigu Baptismoaz (Leizarraga); Zer egin da hartaz guziaz? (Txillardegi); Ilkintza izugarri honek guziak harri eginik utzi zituen (Lardizabal); Ez diot hau guztiau norberaren badaezpadako umiltasuna ager-nahian (Mitxelena).

16.4.2c Erakuslea absolutibo edo ergatiboan dela eta guzti beste kasu marka batekin: Hauek guztiez Herodesek ez du batere antsia (Etxeberri Ziburukoa); Hobe nuke hemengo lanok guziekin etxe hau uzten banu (Izeta); Hiri hura zen inguru haiek guzietako bigarrena (Larregi). Aurretik izen sintagma mugatua duela: Basoak guztiak, zoluak guztiak, etxeak guztiak, palazioak guztiak, herriak guztiak eta erreinuak guztiak bereak ditu Jaungoikoak (Frai Bartolome).

16.4.2d Esapideekin: Ahoa doi irekitzen duzu, eta guztiarekin ere arnegu eta juramentu egiten ari zara (Axular); Guztiarekin ere, eskertxar alaenak gu, amorrazioz, eta morboz, dakuskigu irudiok (J. A. Irigarai); Guztiaz ere, Artza nork hil zuen ezagungarri txiki bat gelditu zen Zaldibian (Iztueta); Guztiaz ere nahiago zuen jabeak kalteak pagatzea, ezen ez gelditu otsoa gabe (Lertxundi); Bere semea guztiz gozoa, eta guztia deseagarria (Uriarte); Baina, erran bezala, ez guztiz (Irigoien); Batzuek nahi dute, bere gazte denboran bizi bere gogara, anitz bekatu eta desordenu, guztiz ere emazteekin egiten dutela (Axular); Hala eta guztiz ere, egun batez ni ere errege izan nintzen (Zubizarreta).

16.4.3. Oro

16.4.3a Dagokion izen sintagmak aipatzen duenaren osotasuna adierazten du. Tradizio handia du testu baxenabartar eta zuberotarretan, eta XIX. mendetik aurrera orokorra da Iparralde osoan. Arruntean zehaztugabe ageri da.

16.4.3b Izenordain gisa (edo dagokion izen sintagma isildurik duela) erabiltzen da sarritan: Jakin dezaten orok ez dela Gobernamendua seroren ez fraideen etsai (Hiriart-Urruti). Hor ikusten denez, orok ergatiboa da, autoreren batek absolutibo plural gisa erabili izan badu ere. Oro da absolutibo forma bakarra. Adibide gehiago: Txerreroa dabil ororen aitzinean (J. Etxepare); Baina aulkia ororena zen, ez da? (Mirande); Baionako ospitalean orok dakiten bihotzarekin eraman dituen adin handiko 25 urteak (Larre).

Erlatibozko perpausa izan dezake aurretik: Sukaldean zeuden orok […] erne eta adimin iraun zuten (Etxaide); Axolazko den oro (Mitxelena); Gertatzen den oro bere koadernoan idazten duen mutil estatubatuarra (Elizondo).

Mugatu plurala: Oroen bularra (Lizardi); Baziren oroendako etxangiak (Garate); Agur Maria erran dezagun / ororek elkarrekilan (Casenave-Harigile).

Izen sintagma baten ondotik: Berrehun gudari oro sumin (Lauaxeta); Gizon oro errege bat da (Payá).

-ko atzizkiaren eskuinean: Besterik da uste izatea jaso itxurako oro poesia dela (Egaña); Ohitu nintzen […] hark egin edo esandako oro beltz ikustera (Lertxundi).

16.4.3c Adjektibo gisa ere erabiltzen da. Izen sintagma duela aurrean, kasu atzizkiak harturik: Ikusiren du hura begi orok (Leizarraga); Bazter ororen behatzaile zara (Duvoisin); Begiak alde orotan ikerka (J. Etxepare); Dauzkagun doai oro dituzu gu denon mende ezarri (Xalbador). Erakusle baten ondotik: Zertako behar dizkiogu […] diru horiek oro eman? (Lafitte); Horietan orotan, bakoitzak egin beharko bere hautua goiz edo berandu (Larre); Zure puska horiekin ororekin (Barbier); Xehetasun horiek oro, orratzetik hari, Matiasek zekizkien (Landart). Aurreko sintagmak plural marka duela: Neure bekatuez oroz dudan barkamendua (Etxepare); Zure haurrak oro (Tartas); Haiek eta bertzeak oro zahartu ondoan (Hiriart-Urruti); Lurreko gauzak oro (Mitxelena); Emakumeak oro Kaiserren bezero (Olarra). Aurreko sintagma singularrean mugatua: Behar du hautatu urtean orotan egun bat (Mercy); Hark agindurik bere gogoa oro ager ziezaion (Mirande); Herriak oro jakin beza (Casenave-Harigile); Pitagoritarrek mundua oro kopuru eta kidetasun dela uste zuten (Gaztelu).

16.4.3d Adberbio gisa: Herria oro nahasi zen (Martin Harriet); Eta lurra izugarri oro ikaraturik (Etxepare); Nagusi gaztea hil zenez gero, oro aldatu ziren Dorronsoroko gorabeherak (Barrensoro).

16.4.3e Esapideetan: Lau zihoazen orotara auto haren barruan (Cano); Denak ezkonduak ziren eta orotara hogeita sei lehengusu baginen (Landart); Oro har ele guti erabili genuen egun hartan (Aintziart); Boterea zer da oro har? (Xarriton); Baina niri, ororen buruan, Amandinen presentzia aski zitzaidan, nahikoa (Landart); Entzuten segitzen da oraindik, ororen buruan, bere tanta aleak kazkabarkatuz… (Juan Garzia); Ororen gainetik, ordea, segurtasuna balioesten nuen nik (Saizarbitoria); Oroz gain, Espainia arima bat da (Azurmendi); Gizon liberala, oroz gain euskara maite zuena (Salaburu); Hirutasun goren, oroz gaineko eta gurgarriaren festaburu beneragarrian (J. M. Lekuona); Oroz gainetik, ez nituen aitamak negarrez ikusi nahi (Aintziart).

16.4.3f Laburtuz, hortaz, hauek dira oro-ren erabilera nagusiak: 1. Izen baten ondotik zuzenean, kasu markak eta postposizioak mugagabean hartzen dituela eta komunztadura ere gehienetan singularrean egiten duela: Gazte oro larunbatero ateratzen da; Gazte orok uste du…; Gazte ororekin joaten da. 2. Artikulu plurala hartzen duen izen sintagma baten eskuinean: Gazteak oro larunbatero ateratzen dira; Gazteek oro uste dute… 3. Erakuslearen eskuinean: (Gazte) horiek oro etorri dira; (Gazte) horiek oro uste dute… 4. Izenordain gisan: Dantzara joan ziren orok ikusi zuten; Hemen orok dakite hori ez dela hola gertatu. 5. Adberbio gisan: Gazteak, hori gertatu denetik oro aldatu dira.

¹⁶⁰ Gai honetaz, ikus Etxeberria (2012) eta Etxeberria & Etxepare (2012).

¹⁶¹ Nekez onartuko genituzke horien ordez: Horregatik, “ikuspegi askoa” aldarrikatzen du; Kolore askoa zuri-beltzez osatzen delako; Gaitasunean ere, kolektibo arras askoa da; Ezker abertzalea askoa da; Izaki askoa izan arren, bakarraren legez mugitzen zena zelai berdean behera; Askoa baita sarea bera. Gauza bera da, hala ere.

¹⁶² De Rijkek dio (2008: 223) dena eta denak bat datozela, banaketari dagokionez, ingelesezko everything (= dena) eta everybody (= denak) hitzekin.