Euskararen Gramatika

16.2.13. Adjektibo biderkatzaileak

16.2.13a Zenbatzaileei -kun eta -koitz atzizkiak erantsiz gero adjektibo biderkatzaileak sortzen ditugu: bakun; bakoitz; bikun; bikoitz; hirukun (edo hirurkun); hirukoitz… Aniztasuna ere horrela adierazten da: r dardarkari soila da eta rr, berriz, dardarkari aniztuna.

16.2.13b Bakun hitzak sinplea edo elementu bakarrekoa den zerbaiti egiten dio erreferentzia: Grafia moldeak, letra bakunak edo letra multzo bakoitzak zer adieraz zezakeen igartzen ez badiogu (Mitxelena). Beste batzuetan tolesturarik gabeko norbait adierazten du: Horregatik, nik esango nuke bakunak eta inozenteak izan ohi garela sarri askotan (Villasante). Edo konplikatua ez den zerbait: Esan nahi nukeenaren erakuskari hitz zerrenda hau dakart hona, hitz bakoitzaren egitura hurrengoarena baino bakunagoa agertzen delarik: gu, gau, gaur, antz, geurtz (Mitxelena). Bakartasuna ere adieraz dezake: Jendea, ‘masak’, dira egiazko protagonista, ez izaki bakun batzuk (Mitxelena). Bereizi den norbait edo zerbait: Elizatik atera diren bilkura bakunak mendeetan ez daitezke jar kate berean (Hiribarren). Edo aski berezi eta bakarra den zerbait ere: Ezkontza, emazte bakunekoz bertzeak, hemen bakanak dira, eta etxeko bi lagunek elkarren engainatzea oraino bakanago den gauza (Fedearen Propagacioneco urtecaria).

Bakoitz hitzak ere bakarra dena izenda dezake. Hori adierazteko bakarrik erabiltzen du Leizarragak, baina adiera hori galduz doa, nahiz Zuberoako tradizioan mantendu den: Adam lehen gizonean egin izan zen perdizionearen erreparatzeko esperantza guzia eta bakarra (Leizarraga); Jainkoaren egiazko seme bakoitza (Belapeire); Eta oraino orduan ez baitzen nahasia hizkuntza bakoitz hura (Etxeberri Sarakoa) eta abar. Konposatuen bigarren kidea: Errena edo beso bakoitza delako (Astarloa). Batzuetan -dun atzizkiarekin ere ageri da: Hobe duk hire, edo eskubakoitzdun bizitzean sar adin, ezen ez bi eskuak edo bi oinak dituala suko… (Leizarraga). Balio instrumentala du zenbaitetan: Gillotina bat kolpe bakoitz eta hamar bururen ebakitzeko (M. Elizanburu). Multzo bateko gauzen izenari ezartzen zaion hitza, haiek guztiak, baina banaka harturik: Erran herri bakoitza nola den agertzen, Zer Jaun edo nagusik duten ohoratzen (Hiribarren); Hipaka hasi zen, hasperen bakoitzak gorputz guzia inarrosten ziola (J. Etxepare); Hizkuntza bakoitzak badu horretan bere joera (Mitxelena). Pluralean ere erabili izan da: Lerro bakoitzak ez ote du ebakitzen barnean zeharka lau azal bakoitzen erdia? (Zaitegi); Bakoitzak beren etxeetara / joango ziren zaharrak (Uztapide). Bakoitz batzuk esapidea ere agertzen da tradizioan: Testamentu Berriko hitz eta mintzatzeko manera difizil bakoitz batzuk bere deklarazionekin (Leizarraga); Urte bakoitz batzuk negarretan […] eta eternidade luze eta ezin akaba daitekeen hura Jainkoaren zorionaz beraz gozatzen (Duhalde).

Honetaz informazio gehiago “Izenordainak” atalean (§ 13.9.1c, § 13.10.7.7a, § 13.10.7.8b, § 13.11).

16.2.13c Bikoitz, hirukoitz… bezalakoak bi atal, hiru… dituzten gauzakiak dira: Meritu bi eta sari bikotza irabaziko da (Añibarro); Eta italierak bezala, gurean ez diren kontsonante bikoitzak ezagunak baitira han (Mitxelena). Baditu beste esanahi gehiago ere. ‘Halako bi’ esan nahi du batzuetan: Ez ote da honen bikoitz izango lerro hori, hemendixek beste horrenbesteko lerroa ezar bageneza? (Zaitegi). Edo bikiak: Hartu zituen txakurkume gazte bi ama batenak eta sabelaldi bateko bikoitzak (Añibarro). Izen gisa bikotearen esanahia ere badu: Zarandona Otxoaz / Horra morrosko bi / Amerikara doaz / Utzirik lur honi / Ondo ibili hortik / Bikoitz eder hori (K. Enbeita).

Bikun hitzak ‘bi aldiz zerbait’ adierazi nahi du, bikoitza den zerbait alegia: Bihurtzen diet beren gaiztakeria eta bekatuen sari bikuna (Duvoisin); Ezker aldeko miradore bikunean inor ez begira; ezta Xotera anderea ere, hainbestetan hantxe, kuxkuxero, ikus-min (Txillardegi); Irristatzeko pistaren aldetik kezkarik gabeko barre bat iritsi zen leiho bikunetik zehar (Morales); Baina bide bikun horretan, gora eta behera, purutasuna erdiesten da (Juan Garzia).

Hiru-tik gora zailagoak dira adjektibo hauek: hirukoitz erabilia da, baina laukoitz-ek, ordea, askoz ere lekukotasun gutxiago du. Ber gauza gertatzen da hirukun eta laukun hitzekin.