Euskararen Gramatika

16.2.11. Zenbatzaile zehaztuak eta komunztadura

16.2.11a Euskal aditzaren morfologiak perpaus horretan biltzen diren nor, nori eta nork kasuetako sintagmen zenbatasuna (sing./pl.) islatzen du: Filma ikusi dut (nor sing.); Filmak ikusi ditut (nor pl.); Hark ikusi du (nork sing.); Haiek ikusi dute (nork pl.); Hari eman diot (nori sing.); Haiei eman diet (nori pl.)…

16.2.11b Sintagma horiek zenbatzaile batek osaturik (eta ez, nahitaez, artikulu edo erakusleak) ager dakizkiguke: film bat ikusi…; bost film ikusi…; gizon batek ikusi…; bost gizon ikusi…; andre bati eman…; bost andreri eman… Holako kasuetan, nola paratzen dugu aditz laguntzailea?

Zenbatzailea bat baldin bada, aditz morfologian singularra ageriko da beti: Film bat ikusi dut (nor); Gizon batek egin du (nork); Andre bati eman diot (nori). Hau da, bat horren ordez artikulua balerama bezala.

Zenbatzailea ez baldin bada bat, besteren bat baizik, eta sintagma osoa —zenbatzaileaz gain— artikuluak mugatzen baldin badu, aditz morfologian pluralaren aztarna ageriko da: Lau filmak ikusi ditut (nor); Bost gizonek egin dute (nork); Bost andreei eman diet (nori).

16.2.11c Gainerakoetan singularrez edo pluralez ageriko da aditza, gehienetan pluralez. Idazle batzuek singularrez bakarrik erabiltzeko joera izan dute eta zubereraz ere —neurri batean behinik behin— horrela jartzen da, baina hori ez da nahi eta nahiezko araua, ondoan jartzen ditugun adibideek ongi aski erakusten digutenez. Egun pluralez egiten da maizago komunztadura hori: Hiru film ikusi dut (nor); Hiru film ikusi ditut; Hiru ikusi ditut; Zer iduri zaizue? Baldin gizon batek ehun ardi baditu, ez ditu laurogei eta hemeretziak uzten, eta errebelatu zena bilatzen? (Leizarraga); Mila gizon gaixtorik da emazte batendako. Gizon baten mila andre bere fedean dago (Etxepare); Badira beraz hiru Jainko? (Belapeire); Neure Jaun maitea, bi soldado pobre heldu dira Aruetik Barkoitzera, zure jauregi ederrean zure ikustera (Tartas); Gau egunetan hogeita lau ordu ditu (Orixe); Tiro bat, bi tiro, lau merezi ditu hola mintzo den gizonak (Larzabal); Larruneko harri ilunetarik altxatu ziren lau edo bost arrano handi, inguru eta inguru zeru gorenean eman zirenak (Barbier); Urteak hamabi hilabete ditu (J. Haranburu).

16.2.11d Gaur egun gero eta gehiago ikusten da iraun aditzarekin pluraleko komunztadura: Lau urte iraun zituen. Tradizioan ez da adibide gehiegi ageri egitura honekin, baina lekuko ia gehienek singularra aukeratzen dute: Iraun dute hogeita hamahiru urte (Mihura); Berrogei egun eta gau, behin ere atertu gabe, iraun zuen […] euri-jasa ikaragarri batek (Ubillos); Bost urte iraun zuen […] gerra horrek (Astarloa); Bi minutu baino gehiago ez du iraun egun hartako lur-ikarak (Hualde); Berrogei urte iraun zuen Saulen erregegoak (Zerbitzari); Ia zortziehun urte iraun zuten etengabeko harremanek (Mitxelena).

Gaurko literaturan tradizioan baino ugariagoak dira pluraleko komunztadura erakusten duten egiturak (nahiz gehienak, egun ere, singularrekoak diren): Milaka eta milaka urte iraun zituen lehia hartan (J. A. Irigarai); Berari bezala hari ere eraso zion akidura bat-batekoa izan zen, baina urteak iraun zituen (An. Garikano); Hilabeteak iraun zituen erasoak (Aristi); Liskarrak 14 ‘round’ iraun zituen (R. Etxeberri); Hamabost minutu iraun ditu gaurko hasiera ekitaldiak (Berria); Hiru urte iraungo ditu bigarren faseak (Berria); Desfileak bost ordu inguru iraungo ditu orotara (Cano).