Euskararen Gramatika

16.2.10. Frakzioak eta kalkulu eragiketak

16.2.10a Frakzioak zenbakiak direla bide aurkezten ditugu: 1/2 (erdi); 1/3 (heren); 1/4 (laurden). Horrela, ordu erdia, gazta erdia, ordu laurdena, etab. erabiliko dira. Edo hiru milioi laurden galdu zituen pilotalekuan (750.000 euro) esango dugu.

Bost zenbatzailetik gora, bide desberdinak ditugu frakzio hauek adierazteko. Horrela 7/10 frakzioak, adibidez, irakurketa hauek guztiak izan ditzake: zazpi hamarren (erabiliena); hamarretik zazpi; hamarretatik zazpi; hamarretarik zazpi; hamarreko zazpi. Antzera gertatzen zaigu 2/5 frakzioarekin ere, zein horrela irakurriko baitugu: bi bosten (zientzietan erabiliena); bostetik bi; bostetatik bi; bostetarik bi; bosteko bi.

16.2.10b Ehunekoen kasuan hola egiten dugu: % 5 (ehuneko bost irakurriko da). Ehunen eta milaren erabil daitezke centésima/centième eta milésima/millième adierazteko.

16.2.10c Dena dela, ongi bereizi behar ditugu itxuraz oso antzeko direla irudi dezaketen espresio hauek: Liburu erdia irakurri zuen / Liburuaren erdia irakurri zuen. Bietan liburu baten erdia irakurri dela adierazi nahi da. Ez, ordea, hurrengo kasu honetan: Liburuen erdiak irakurri zituen. Adibide horretan, liburu multzo batetik, multzo honen erdia edo irakurri duela adierazi nahi da. Ideia hau beste modu batzuetara ere eman daiteke: Liburuetatik erdiak irakurri zituen; Liburuetarik erdiak irakurri zituen; Libururik erdiak irakurri zituen.

Hala ere, liburu erdiak irakurri zituen baldin badiogu, beste zerbait adierazi nahi dela dirudi: liburuak erdizka irakurri zituela, liburu bakoitzaren erdiraino baizik ez zela iritsi. Beste zenbait adibide jarriz: Ganbaran dauzkagun sagarretatik erdiak usteldu egin zaizkigu; Euskararentzat diren diruetatik erdiak Bilbo aldetik, euskara ez dakitenen eskuetatik, datoz; Ahopean esaten ditu berbarik erdiak; Lotan ematen ditu ordurik erdiak.

16.2.10d Kalkuluan erabiltzen ditugun eragiketak honela irakurtzen dira: Batuketa: 5 gehi 5 berdin 10 (5 + 5 = 10); Kenketa: 3 ken 1 berdin 2 (3 - 1 = 2); Biderketa: 4 bider 3 berdin 12 (4 x 3 = 12); Zatiketa: 4 zati 2 berdin 2 (4 : 2 = 2).

Plus eta minus terminoak zenbakiaren positibotasuna eta negatibotasuna adierazteko erabiltzen ditugu. Horrela, honako ekuazio hau, ondoren jartzen den bezala irakurriko da: 5 + (-3) + (-1) = 1, Bost gehi minus hiru gehi minus bat berdin bat. Beraz, bada, positibotasun-negatibotasun zeinuak ditugu plus eta minus.