Euskararen Gramatika

16.2.8. Orduak nola eman euskaraz

16.2.8a Orduak adierazteko sistemek bide bat baino gehiago erakutsi dute euskaraz, eta maiz zalantzak sortu izan dira: zeri erantsi behar zaio artikulua eta plural marka? (zazpiak eta laurdenak / zazpiak eta laurden?); kasu marka nola? (hamarrak eta hogeitan / hamarrak eta hogeian?) edo komunztadura nola egin? (ordu bata eta hamar da / ordu batak eta hamar dira?) eta abar.

16.2.8b Tradizioa eta literaturako erabilera kontuan hartuz gero, esan daiteke orduaren berri emateko orduaren zenbakia ematen dela, plural markarekin: Bederatziak aldean joan zen Bernardatxo berriz ere arkaitzera (Goñi); Lanak egitera etorri nintzen bostak aldean, bazkalduta (Mattin); Goizeko zortziak irian (Barbier). Iparraldean arrunta da “oren” hitza gaineratzea (eta Hegoaldean autore batzuek “ordu” ere ibiltzen dute, baina gutxitan): Eta nola baru eguna baitzuten, eta ez baitziren oraino hamar orenak baizik, joan ziren aintzina, erranez ez zirela oraino baruaren hausteko orenera helduak (Joanategi); Biharamuneko eguna goizeko bederatzi orenak arte (Joanategi); Hamar orenak eta hogeita bi minutu ziren (M. Elizanburu). Ordu bata-ren kasuan, Bizkai aldean ordu batak dira nagusitzen ari dela dirudi; erdialdean eta ekialdean ordu bata / oren bata da. Tradizioan ere Azkuek, Arrese Beitiak, Kirikiñok… ordu batak erabiltzen dute. Aldiz, Anabitartek, Izetak, Orixek, Txirritak… ordu bata erabiltzen dute.

Gaurko idazleen artean denetatik aurkitzen da, baina aise gehiago ordu bata forma: Ordu batak aldera Iturbideren bulegotik gertu zebilen (M. A. Mintegi); Behin goizeko ordu batak eta erditan etxeratzen nintzela, ttuku-ttuku, gertakari harrigarri baten lekuko izan nintzela […] (Borda); Ordua, ordu batak eta bost (Zaldua); Ordu bata hiru minutu guti (Epaltza); Konturatzerako ordu bata eta erdiak ziren (Morillo); Horrela bada, ordu bata arte irakurtzen egon ondoren […] (J. Zabaleta); New Yorken, ordu bata eta erdiak (Zubizarreta); Ordu bata arte baliatuko zaizu zinta (Atxaga) eta abar. Oren batak ere aurkitu dugu: Dena adostua genuen bezala egin genuen; eta bizkondesa oren batak inguruan heldu zen nire gelara (Jon Muñoz).

16.2.8c Erdia adierazteko bi joera nagusi daude: Hegoaldean artikulua eta plural marka erdi osagaiari eransten zaizkio, askotan t’ erabiliz eta-ren ordez (batuan eta osorik aukeratu da holakoetan). Iparraldean arrunta da orenak hitza erabiltzea, eta plural marka orduari ere eransten zaio (ez beti): Oren bat eta erdiak ziren (Barbier); Bederatziak eta erdiak ziren (Barbier); Hamar orenak eta erdiak nonbait han dira (M. Elizanburu); Bederatziak eta erdiak joak ziren (M. Elizanburu); Bederatzi eta erdiak, ustez (Lizardi); Hamar eta erdiak direla esan bahidan, berdin-berdin sinetsiko nian (Lizardi); Denbora laster badoa holakoetan: bederatziak eta erdiak baziren jada (Zerbitzari); Baina zer ordu dut? Bederatziak eta erdiak (Barriola); Iluna: arratseko zortziak eta erdiak (J. B. Etxepare); Ordu bi t’erdiak baino lehentxeago (Anabitarte); Etxeko andratxo zaharragandik zazpi t’erdiak zirela jakin zuenean, pozik zegoen Santi (Azkue).

Euskararen Herri Hizkeren Atlaserako egin diren galdeketetan ere, Iparraldean, erantzun nagusia lauak eta erdiak da, baina horren ondoan lauak eta erdia, eta bakanago lau eta erdiak ere aurkitu dira.

16.2.8d Eta laurden esateko, berriz, zalantza nagusia bada artikulua orduari eta laurdenari, biei, erantsi ala laurdenari bakarrik erantsi, hara nola jokatu duten gure idazleek.

Adibide gutxi dago tradizioan honi buruz. Iparraldean joera da seiak eta laurden bezalako esapideak erabiltzeko, hau da, zenbatzaileak pluralean artikuluarekin eta ondoren laurden hitza, artikulu gabe, dagozkion postposizio markekin: Ohartu zarete, joan den astelehenean, zeru zola urdin eta garbi zelarik, eguzkiak histasun bat izan duela? Bi orenen inguruan iraun du histasun horrek: arratsaldeko hirurak eta laurdenetatik, bortzak eta laurden iri arte (Hiriart-Urruti); Beransko izanagatik —zortziak eta laurden da— itsas bainu baten hartzeko, ene lagunek nahi dute egin legartzarako bederen (J. Etxepare).

Egungo idazleen joera bostak eta laurden-en eredukoa da: Bostak eta laurdenetan Bep etorri den arte ez naiz behera joan (J. Zabaleta); Asteburu libre baten bezpera, zortziak eta laurden jo gabe eta dagoeneko etxeko atariaren pean (Epaltza); Hirurak eta laurden dira (Aristi); Zazpiak, zazpiak eta laurden, zazpiak eta erdiak (Arretxe); Goizeko seiak eta laurden (Landart); Bostak eta laurden ziren (Etxehandi); Seiak eta laurden (Txillardegi); Hirurak eta laurden arte poteoan ibili gara Iñaki eta biok, Donostiako Parte Zaharreko pintxorik onenen ehizan (Zaldua). Baina besterik ere aurkitzen da: Bostak eta laurdenak arte patatak ez dira behar zuten lekura iritsi (J. Zabaleta: ikusi gorago autore berak ordu bata arte erabiltzen duela, § 16.2.8b); Ordu batak eta laurden (J. Zabaleta).

16.2.8e Hurrengo orduko zenbat falta den adierazteko, gehienetan gutxi aurki daiteke (edo dituen aldaerak: guti, gitxi…): Egintxe duelarik badoa orenari behatzera: «Eguerdi laurden guti! Ba, haiek honat orduko» (Barbier); Otoa ebatsi diote bere etxe aitzinetik, hamaikak laurden gutitan (Larzabal); Eguerdiko hamabiak laurden gutxitan ilargitik fraile bat botako balute… (G. Mujika); Batek goizeko bostetan eramango ninduela agindu zidan, eta bostak laurden gutxitako pronto nengoela joan egin da (Anabitarte).

Hala ere, gutxiago ere erabiltzen da, batez ere Hegoaldean: Goizeko bostak laurden gutxiagotan, lo gaizki eginda, ateratzen nuen maleta ilunpetatik (Anabitarte); Hamarrak laurden gutxiago (Labaien); Bost gutxiago dira (Erkiaga) eta abar.

EHHAn egindako galdeketek ere antzeko zerbait erakusten dute: gut(x)i Iparraldean eta gutxiago Hegoaldean.

16.2.8f Komunztadurari dagokionez, ordu bata da esaten da, komunztadura singularrean eginez (hirurak dira esaten dugu, pluraleko komunztadurarekin). Baina horri zerbait gaineratzen diogunean sortzen dira zalantzak: ordu bata eta hogei da / ordu batak eta hogei dira… Tradizioan ez da lekukotasunik ikusten. Eta gaurko idazleen artean ere ez dugu adibiderik aurkitu.

16.2.8g Kontura gaitezen, azkenik, egungo aldaketek eta egunero ikusten ditugun pantaila, tresna elektroniko, abisu eta gainerakoetan, sistema berriak ezarri dituztela: 20:43, 15:30 eta abar. Nola eman hori euskaraz (batzuetan kasu postposizioak hartu behar dituzte), horretan inolako tradiziorik ez bada?

16.2.8h Hori guztia kontuan izanik, Euskaltzaindiak aukera bat egin zuen:

1. Orduak honela ematen dira: ordu bata, ordu biak, hirurak, laurak, bostak, seiak, zazpiak, etab. Ordu hitzaren ordez oren ere erabil daiteke: oren bata, bi orenak / biak, hirurak, etab. Postposizioekin: ordu batean, bietan / ordu bietan / bi orenetan, hiruretan eta abar.

2. Erdia honela adierazten da: ordu bat eta erdiak, ordu bi eta erdiak, hiru eta erdiak, bost eta erdiak, ordu bat eta erdietan, ordu bi eta erdietan, hiru eta erdietan, bost eta erdietan, etab. Gauza bera oren hitzarekin.

3. Laurdena honela adierazten da: ordu bat eta laurdenak, oren/ordu bata eta laurden, ordu bi eta laurdenak, oren/ordu biak eta laurden, hirurak eta laurden, hiru eta laurdenak, hirurak eta laurdenetan, hiru eta laurdenetan, bostak laurden gutxi(ago) eta abar.

4. Minutuak: hamarrak hamar gutxi, hamarrak hamar gutxiago, hamarrak hamar gutxitan, hamarrak hamar gutxiagotan, seiak eta bostean, laurak eta hogeian, hirurak eta hemezortzian eta abar.

5. Zifretan ematen direnean, bi punturekin bereizten dira orduak eta minutuak, eta bakoitzeko bi zifra erabili behar dira beti: 00:12, 12:10, 09:25, etab. Postposizioak hartzean, orduei plurala erantsi, eta minutuei singular marka, dagozkien lotura bokalekin: 15:00etan, 15:03an, 15:04an, 15:30ean, etab. Irakurtzeko orduan hobe da, hala ere, honela irakurtzea: hiruretan, hirurak eta hiruan eta abar. Erabilera formaletan ontzat ematen dira, dena den, hamabostak eta bostean, hamabostak eta hamabostean eta abar.

6. Egitarau, kartel eta horrelakoetan ez da eragozpenik erdiko bidea hartzeko: arratsaldeko 5etan, goizeko 11,30etan, iluntzeko 8etatik 11k arte, arratsaldeko 3etatik gaueko 12ak arte eta abar.

Konturatzen garenez, lehen adierazi bezala, orduetan hirur eta laur aldaera zaharrak gorde ditugu zerbait atxikiz gero (hirurak, hiruretan, lauretatik…), bestela hiru eta lau.