Euskararen Gramatika

14.10.5.9. Aposizioa eta aposizio motak

14.10.5.9a Arruntean, zenbatzaile hauen beharrean baldin bagara, egokiago da izen sintagma zatitzea eta bi zatiok aposizio modura ematea: Neska bat etorri zitzaigun, oso polita; Neska bat, oso polita, etorri zen; Neska asko, biziki politak, etorri ziren guregana; Bi liburu erosi nituen, hain merkeak non…; Sei sagar aukeratu nituen, handienak; Sei sagar, handienak, aukeratu nituen eta abar.

14.10.5.9b Era berean, artikuluarekin (-a-rekin alegia) normalago gertatzen dira izen sintagma hauek bestelako erakusleekin baino. Hola, liburutegian zen libururik handiena hartu zuen perpausak normalago dela dirudi liburutegian zen liburu(rik) handien hura hartu zuen perpausa baino. Hala ere, batez ere, izen sintagma agertu behar lukeen izena isilpean gordea badago, erakuslea agertzeko inongo trabarik ez dugu: Mesedez, eman iezadazu handien hori!; Han goian dagoen zikinen hura zurea da. Hauetan ere, jakina, aposizio bidea beti dago irekirik: Liburu hura, liburutegian zen handien hura, hartu zuen. Hau oraindik nabarmenago gertatzen da oso, hain, biziki, eta antzeko maila adberbioak ditugunean. Adibidez, ez dira oso bidezkoak honako perpaus hauek: ?Biziki liburu interesgarri hau gomendatzen dizut; ?Oso film barregarri hura ikustera joan ginen. Horien ordez, perpaus erlatiboen itzulinguruetara jo genezake inolako oztoporik gabe: Biziki interesgarria den liburu hau gomendatzen dizut; Benetan barregarri zen film hura ikustera joan ginen.

14.10.5.9c Dena den, eztabaidagarri gertatzen da gorago aipatu ditugun itzuli horien aposiziotasuna. Ikus, bestela, zer pasatzen den izen sintagma horiek kasu marka edo postposizio atzizkiren bat eraman beharrean aurkitzen direnean. Adibidez, bi liburu oso interesgarriak irakurri ditut edo hiru haur oso bihurriak dituzte gure lagunek esango bagenituzke ere, zein da, ondoko perpausetan, egokiena?: Iritsi naizenean, bi liburu oso interesgarriez ari ziren, ala, iritsi naizenean, bi liburu oso interesgarriz ari ziren?; Hiru haur oso bihurriei berebiziko zigorra eman die andereñoak, ala, hiru haur oso bihurriri berebiziko zigorra eman die andereñoak?

14.10.5.9d Adjektiboak lagun daraman izenaren zer-nolakoa adierazten duela badakigu. Hori da, hain zuzen, adjektiboaren zeregina. Baina askotan izen sintagma batean adjektiboak egin behar lukeen papera aposizioan doala esan ohi dugun izen batek, edo beste izen sintagma batek egiten du. Adibidez: Axular, gure idazle handiak, idatzi zuen bezala…; Larrañaga irakasleak bestela esan omen du. Aposizio hitzak zentzu bat baino gehiago du gramatiketan. Zentzurik itxienean harturik, aposizio bat dugula esaten dugu izen batek edo izen egitura batek beste izen bati zuzenean eragiten dionean: irakasle jauna, Larrañaga futbolaria eta abar. Askotan, erreferentzia bat argitzeko balio dute: Villasante, euskaltzainburu izan zena…; Jon, zure osaba…

Adibide horiek erakusten dizkigute, hain zuzen, bi aposizio mota nagusienak. Lehenbizikoan, izen sintagma bat dugu: Axular eta ondoren, beste izen sintagma bat, aurrekoaren erreferentzia bera duena, baina ezaugarri berriren bat adierazten diguna. Lehenbiziko honi aposizio ez-murrizgarria deituko diogu. Hauetan, gehienetan, eten bat gertatzen da bi izen sintagmen artean. Hona hemen beste zenbait adibide: Gasteizen, Euskadiko hiriburuan, taberna gehiegi dago; Pellok, atzo aipatu nizun lagunak, andregaia utzi egin du. Hauetan, bistan da, Gasteiz eta Pello-ren ondoren datorren sintagmaren erreferentzia Gasteiz eta Pello bera dira. Hori, honako hau esatea bezala izango litzateke: Gasteizen (eta Gasteiz Euskadiko hiruburua da) taberna gehiegi dago; Pellok (eta Pello da atzo aipatu nizun laguna) andregaia utzi egin du. Aposizio ez-murrizgarriak “A, B” tankerakoak dira.

14.10.5.9e Bigarren aposizio motari murrizgarria deitzen diogu. Arruntean aposizio mota honen egitura honako hau izan ohi da: deitura bat eta gero izen arrunt bat. Orduan deituraren funtzioa da izen horren erreferentzia zehaztea. Adibidez, Larrañaga irakaslea edo Garate medikua eta antzekoak esaten ditugunean, irakasleen edo medikuen multzotik bat ateratzen dugu eta bat honi buruz ari garela adierazten dugu. Hau da, hain zuzen, jaun, andere, andereño, maisu, irakasle eta antzeko izenekin erabili ohi dugun jokabidea: Lasa andereak deitu dizu; Itziar andereñoari esan behar diogu. Kasu horretan Lasa eta andere, Itziar eta andereño aposizioan daudela esan ohi dugu: Lasa eta Itziar izen berezien zeregina da zein andere edo zein andereñoz ari garen zehaztea. Era honetakoak ditugu hauek ere: Gipuzkoa plazan dago denda hori; Arrantzaleak taberna oso polita da. Noski, lehenbiziko adibidean, Gipuzkoako plazan ere esan daiteke. Honek esan nahi duena da, zein plazatan, alegia plaza guztien artean zehazki zeinetaz ari garen esaten digu. Aposizio murrizgarriak “A B” tankerakoak dira. Azalpen aposizioak ere deitzen dira. Kasu batean nahiz bestean (“A, B” zein “A B”) jarraitutasun bat ikusten da izenen artean.

Hala ere, batzuetan ez da erraz jakitea zein motatako aposizioa dugun aurrean. Adibidez, eman dezagun badirela denok ezagutzen ditugun Garate izeneko mediku bat, andereño bat eta futbolari bat, eta haien artean bat bereizi nahi dugula egiten ari garen elkarrizketan: Garate futbolaria. Hori esaten badut, ez gara ari futbolarien multzotik Garate izenekoa aipatzen. Alderantziz: Garatez ari gara, baina izen horretako bat baino gehiago ezagutzen ditugunez, orduan zehaztu egin behar dugu Garate hori zein den: futbolaria, alegia. Dena den, jaun, andre eta antzekoak erabiltzen ditugunean bigarren motako aposizioa dugula dirudi, aposizio murrizgarria alegia. Lehen motako aposizioan lehenbiziko izen sintagmak erreferentzia zehaztua izan ohi dugu gehienetan. Horregatik, oso normala da izen berezi bat aurkitzea lehenbizi edo izen sintagma mugatua izatea.

14.10.5.9f Gaur egun zenbaitek ahaztuxea dutela dirudien afera batez ohartu behar dugu. Gorago jarri ditugun adibideen arabera, euskaraz ordena normala honako hau da: deitura + izen arrunta. Esan nahi baita: IGONE arrandegia, eta ez *Arrandegi IGONE; JAKINTZA liburu denda, eta ez *Liburu denda JAKINTZA. Bestalde, horrelakoetan, denda edo taberna baten izena, adibidez, nagusiaren izena bera bada, honela ere esan daiteke: Igoneren arrandegia; Antonen taberna. Bada beste esamolde bat ere, euskalki batzuetan aski arrunta dena: taberna edo arrandegia izen arruntak ere ezkutarazi ditzakegu eta honako hauek esan. Hori ikusten da ondoko adibideotan: Igonerenean oso arrain freskoa izaten dute; Antonenetik atera garenean istripu bat izan dugu. Noski, honek ez du balio etxe baten (denda, nahiz taberna) izena pertsona izena ez denerako. Ez dugu esaten *Arrantzaleenean edo *Beti alaiarenean.

14.10.5.9g Saindu adjektiboa nahiz izena izan daiteke. Horregatik, aposizio modura ere ager daiteke, izena denean. Horrela, saindu adjektibo normal bat da kasu honetan: Pertsona saindua dela diote, baina deabrua dirudi. Hurrengoetan, berriz, izen bihurtua da: Ekar ezazu saindu hori; Sainduek lan handia dute zurekin. Eta ondoko beste hauetan, saindu izena beste izen berezi bati lotua ageri denean, aposizioa dugu: Anton saindua; Loiolako Inazio saindua. Hor, saindu-ren aurretik doan izen bereziak zein sainduz ari garen zehazten digu, Bidasoa kafetegia esaten dugunean bezala, hots, zein kafetegiz ari garen esaten digu. Baina Santa Ines, San Anton, San Pedro, Santa Anastasia eta horrelakoetan, multzo osoa, san(ta) eta guzti, izen berezitzat hartu behar da. Hain zuzen, San Anton, dagoen-dagoenean, saindu baten izena dugu, oso- osorik, pertsona baten izena Patxi edo Miren izan daitekeen bezala.

14.10.5.9h Jaun eta andere gisakoak izenaren ezkerretara nahiz eskuinetara ager daitezke (tradizioan izenaren ezkerrean ekialdean, eta eskuinean Hegoaldean, betiere salbuespenekin). Hala ere, izen berezi bat dugunean, izen horren eskuinetara doaz gaur egun: Lasa jauna; Eduarda andrea; Alberdi anderea. Erretore eta serora hitzekin, adibidez, hola erabiltzen da: jaun erretorea; andere serora. Hona hemen ekialdeko adibide batzuk: Jaun erretore xaharra (Larzabal); Jaun erretoreak hala galdeturik (Barbier); Azkainen prediku aulkitik erran […] jaun erretoreak (Zerbitzari); Galdegiteko bezala jaun erretoreari (Duvoisin); […] bai zuri eta bai andere serorari (Larzabal); […] egungo elizetako andre serorei (Hiriart-Urruti); Beharbada andre serorari…

Izen bereziekin gauzak ez daude, ordea, hain garbi, gure tradizioan denetatik baitago. Hasteko, andre, andere eta andra hitzak erabiltzen dira, idazle eta euskalkien arabera (askotan andre eta andere idazle berak). Eta izen bereziaren aurretik jartzea aski arrunta da: andre Kaxilda (Altzaga); andre Kiteri, andre Anjela (Barriola); zure andre zahar Isabel, andre Ana, andre Eba (Mendiburu); andre Ana Josepa, andre Luzia (Agirre) eta abar. Batzuetan artikulua darama. Lizarragak erabiltzen du hola: andrea Teopiste, andrea Marzionilla, andrea Damaris, andrea Safira, nahiz artikulu gabe ere inoiz: andre Klaudia. Laphitzek ere bai: Andrea doña Marina Saez de Likona.

Baina izenaren ondotik jartzea ere ez da hain arrotza, artikuluarekin nahiz gabe: Domini andrea (Labaien); Elekta andrea (Uriarte); Madalena andre (Etxeberri Ziburukoa) eta abar.

Jaun hitza, arruntean, salbuespenak salbuespen, izenen ondotik ageri da: Jainko jauna (Duvoisin); Iñazio jauna (Laphitz); Larzabal jauna (Larzabal); Sabarots jauna (Larre); Juez jauna, Patrakar jauna (Urruzuno); epaikari jauna, alkate jauna (G. Mujika); konde jauna, Wolfio jauna (Arrue) eta abar.

14.10.5.9i Don eta bere aldaera On ere erabiltzen dira aposizioetan, izen bereziaren ezkerrean beti: On Ramon agurgarria (Irazusta). Egitura horren antzeko beste bat da ahaidetasuna adierazten duten izen arruntek izen bereziekin osatzen dutena. Horrelakoetan, izen arruntak ezkerretara joaten dira: amona Mariaxun (Orixe); amona Mikela (Arzak); amona Inaxi (Azkue); amona Pia (Iraola); amona Mantagorri (Larzabal); amatxi Matiste (Orixe); amama Juana (Arrese Beitia); aitatxi Ganix (Larzabal); izeba Isabel (Azkue); izeba Marta (Erkiaga); otto Pettan (J. B. Etxepare). Badira, zernahi gisaz, holako adibide batzuk ere: Anjel aitona (Barriola); Joanes aitona (Agirre).

Batzuetan bikoizketak ere gertatzen dira: Narbaitz jaun kalonje; Mgr. Tessier Baionako jaun apezpikua. Dena dela, hainbeste jaun eta andere beharrezko ote? Ez zuen horrela uste Hiriart-Urrutik: “«Jaun Oihanburu», edo «Jaun Errekarte»? –Ez eta Errakarte edo Oihanburu jauna […] Oihanburuko jauna, ba; Errekarteko jauna ba; eta etxeko jauna ere ba […]. Eskuaraz mintzatu nahi direnek erraiten dute eta erranen Jaun jujea, jaun mera, jaun axuanta. Bizipide edo karguaren izenarekin jauna” (1972. Zezenak errepublikan [Eskualduna, 1908-VII-17]).

14.10.5.9j Dena dela, aposizioa oso komenigarri gertatzen da zenbatzaileak eta adjektiboak inguratzaile asko dituztenean: Bi gizon ezagutzen ditut, oso berritsuak; Bi gizon, oso berritsuak, ezagutzen ditut.

14.10.5.9k Beste arazo bat ere bada: aposizioan doazen izen sintagmek, perpausean betetzen duten funtzioaren arabera, atzizkiren bat izango dute. Baina, bi zatiek eraman behar dute atzizki hori, ala batek eramanda nahikoa da?

Aposizioa murrizgarria denean, dudarik ez da: atzizki bakarra izango du eta bera, jakina, izen sintagma osoaren azkenean: Urola ibaitik; Axular ikastolara. Baina besteetan gauza ez dago hain garbi. Gehienetan badirudi aski dela kasu marka behin bakarrik ezartzea, izen sintagma osoaren azkenean: Canpion, euskaltzale fin hark, sarritan esaten zuen… Ez da beharrezko hor Canpionek, euskaltzale fin hark, sarritan esaten zuen… esatea. Etena handia denean, ordea, eta egiazki aposizio ez-murrizgarria denean, bi sintagmei marka erantsirik askoz ere argiago gelditzen da perpausa: Canpionek, hainbeste aldiz gogoratzen dugun hark…; Nik, bekatari honek, ez nuke honelakorik esango; Andoniri, nire lehengusuari, gauzak gaizki atera zaizkio. Baina, hori ere, ingurunearen arabera erabaki behar da, nekez eman daitezke arau eztabaidaezinak: Andoni, nire lehengusuari, gauzak gaizki atera zaizkio.