Euskararen Gramatika

14.10. Adjektiboen mailakatzea

14.10.1. Sarrera

Adjektiboek izena kalifikatzen dutenean, edo predikatu osagarrian ageri direnean, kalifikazio hori maila desberdinetan egin dezakete. Hola, ez da gauza bera etxea garestia dela esatea eta etxea oso garestia dela edo herriko garestiena dela esatea. Hiruretan esaten da etxea garestia dela, baina hori ez da txuri edo beltz kontua, graduak baitaude garestitasun horretan.

Adjektibo gehienek, eta zenbaitetan adberbioek ere, onartzen dituzte mailak. Garesti adjektiboak kualitate bat adierazten du, baina garestitasun maila hori aldatu egiten da esapide batetik bestera. Hola, zerbait garestia izan daiteke, nahiko garestia, aski garestia, garestiagoa, arras garestia, oso garestia, garestiegia eta abar. Adjektibo markatu batzuekin, aski gutxi dira hala ere, ezinezkoa da, duten esanahiagatik, maila horiek bereiztea: Gizon begibakar bat atera zitzaidan bat-batean. Ezin esan hor *oso begibakarra edo *beibakarregia eta abar.

14.10.2. Marka fonetikoak

14.10.2a Mailakatze hori egiteko marka fonetikoak (handiiiia), morfologikoak (handixea da), adberbioak (arrunt handia) eta konparazio atzizkiak (handiagoa) erabiltzen ditugu.

14.10.2b Balio bereizlerik ez dutenez, gaitz da arlo honetan zehazki mintzatzea marka fonetiko hauetaz. Baliabide hauek ahozko hizkerari dagozkio eta, horrenbestez, arruntean, ez dute idatzian (bustidurak salbu) aztarnarik uzten.

Zernahi gisaz, hiru marka mota aipa daitezke: azentua, palatalizazioak eta kontsonanteetan gertatzen diren zenbait ezaugarri fonetiko azkartzea.

Hola, sarritan silabako bokalaren luzapenaz lagundurik markatzen dugu azentua, eta anitzetan lehen silaban egiten dugu marka hori: jáaaaatorra duk hori gero!; sorgin gáaiztoa zen hura. Baina horrek ez du esan nahi beti hola egin behar denik, anitzetan beste silaba batean ere egin baitaiteke: edéeeeerra da! Hori da mailakatzeko erabiltzen dugun lehenbiziko bidea.

14.10.2c Euskaraz bustidurak garrantzi handia du, eta adjektiboekin ere baliatzen dugu anitzetan: nolakoa den testuingurua, ur hotza gauza bat da, ur hotxa bestea. Edo gizon zozoa eta gizon xoxoa. Palatalizazioa erabiltzen dugu, hain zuzen ere, forma hipokoristikoak sortzeko. Hortaz, adjektiboekin eztigarri gisa baliatu ohi dugu, ez goi maila adierazteko. Hala ere, oso neke da kontu horietan arau zehatzik ematea: gozo/goxo, zuhur/xuhur, bizi/bixi, labur/llabur, zintzo/txintxo eta abar. Dena den, askotan bi formak zeharo lexikalizaturik ageri dira, zeinek bere esanahi propioa duela. Hori da, hortaz, erabiltzen dugun bigarren bidea: gaizoa eta gaixoa aski diferenteak izan daitezke.

14.10.2d Bada, gainera, hirugarren bide bat: kontsonanteetan zenbat ezaugarri fonetiko indartzea, nolabait esateko. Puntu hau beste biei lotua agertzen zaigu anitzetan. Gisa denez, frikarietan nabarituko da hobekienik, txistukarietan (assssko, hasssserre…) nahiz —hasperena bizi den tokietan— soinu hasperenduetan (hhhandia, hhhitsa, zikhhina…, zeinetan hasperentzea indar handiagoz gertatzen baita). Zenbait lekutan /rr/-rekin ere holako zerbait gertatzen da: izugarrrria, harrrroa…

Marka fonetiko horiek beste mailakabideekin metatzen ahal dira: goxo-goxoa, biziki luxea, oso txintxoa… Eta esan behar da, bestetik, adierazkortasun bide hau izenekin ere gertatzen dela, enfasi kontua baita azkenean.

14.10.3. Marka morfologikoak

14.10.3a Marka morfologiko erabilienak -sko/-xko eta -ska/-xka dira: gaztesko, harrosko, ilunska, gorriska, zozoska eta abar. Hola ageri dira mintzoen arabera. Euskaltzaindiak ez du arau zehatzik eman aldaera horien artean baten batek lehentasunik duen besteen gainetik, baina praktikan, hiztegi batuan egin diren aukera guztiak -xko/-xka aldekoak dira, besteei buruz deusik esaten ez bada ere: luzexko, handixko, urrunxko, hurbilxko, horixka, gorrixka eta abar.

Zer desberdintasun dago kamioneta berde, zahar eta luze sintagmaren eta kamioneta berde, zahar eta luzexka sintagmaren artean? Edo aurpegi hori eta aurpegi horixka-ren artean? Gehienetan, holakoetan nahiko edo holako zerbait adierazten du esapide horrek: nahiko luzea, horikara eta abar. Batzuetan soberatasuna adierazteko ere erabiltzen da: Gaztexko zara manera horretan mintzatzeko.

14.10.3b Beste batzuetan -xe atzizkia ere erabiltzen da: finituxe, egintxe, lotsatuxe… Euskararen batasuna egintxe zela pentsatu izan dugu; Lotsatuxe nengoen semearen irudia lohituko ote nion; Atea zabalduxe utzi zuen; Egun horretan akituxe utzi zuen bere burua eta abar. Horiek ‘ia egina’, ‘pixka bat lotsatua’, ‘pixka bat zabaldua’ eta ‘ia akitua’ esan nahi dute. Konparatiboekin ere ageri da askotan: handixeago (‘pixka bat handiago’), handixeegi eta abar.

Bizkaia aldean, batez ere, -tzar erabiltzen da. Gehienetan izenekin (harritzar hura eraiki zutenak ez ziren bertakoak; sarrerako atetzarra autoarekin eraitsi zuen) ageri bada ere, Azkuek zioenez, zenbaitetan adjektiboei ere lotzen ahal zaie: handitzar. Gaurko idazleen artean ere itsasontzi handitzar horiek edo min handitzar batek joa bezalakoak ageri dira.

Badira beste bi atzizki txikigarri: -txo eta -to. Hola esaten dugu, adibidez, neskato beltzarantxo bat ikusi dugu atean. Hor sartzen dira txikitxo, pobretxo, gorritxo, luzetxo eta abar. Bai bata eta bai bestea arrunta da izenekin edo beste kategoria batzuekin ere erabiltzea: neskato, hobeto, gaizto, polito, ezertxo, ondotxo, haurtxo, gehitxo eta abar.

Beste atzizki batzuk (-ats, -ail, -tsu) koloreekin erabiltzen ditugu batez ere: gorrats, gorrail, gorritsu eta abar. Hemen sartzen ditugu luzetsu, zoriontsu, distiratsu, irribarretsu, arriskutsu eta abar. Lehenbiziko bi atzizkiak oso gutxi erabiltzen dira.

14.10.3c Indarra emateko edo, batzuetan izenondoa errepikatzen dugu: polit-polita da hori; gorri-gorriak dira etxean ditugun loreak; liburu eder-ederra da; txiki-txikia sentitu nintzen eta abar. Errepikatze hau ez da adjektiboekin bakarrik gertatzen, eta adberbioekin ere gauza bera egiten dugu anitzetan: poz-pozik etorri zen; blai-blai egin ziren, neka-neka eginda etorri dira menditik…

14.10.4. Mailakatze adberbioak

14.10.4a Adjektiboaren mailak adierazteko adberbio berezi batzuk erabiltzen ditugu: oso, guztiz, biziki, nahiko, aski, samar, batere eta abar. Ez dute denek maila mota bera adierazten, jakina. Batzuetan goi maila adierazi nahi dugu, beste batzuetan nahikotasuna edo konparazioa, eta ezeztapena ere zenbait kasutan. Horretarako erabiltzen ditugu adberbioak.

Goi maila adierazteko euskarak dituen adberbiorik erabilienak oso, guztiz, biziki, txit, arrunt, erabat, zeharo, izugarri, gogorki, itsuski, hagitz, ondo, ongi, franko, lar, sobera… bezalakoak ditugu. Literatura tradizioan xoil ere erabili izan da Iparraldean, egun indarrik ez duena maila adberbio gisa: Non baitirudi zeruaz xoil benedikatua (Goihetxe); Egia da, ordea, ez da ez xoil eta alde guztiz ilun ere izanen (Axular).

Adberbio hauek adjektiboaren ezkerrean dute tokia: Neska hura oso polita da; Erabat aspertuak geunden; Franko gaztea da; Biziki neska atsegina zen Edurne. Adjektiboa izen sintagma baten barnean baldin bada, ordea, bi joera nagusi ditugu adberbioaren kokalekua finkatzeko: a) batzuetan mailakatze hori izenaren eta adjektiboaren artean ezartzen dute (arazo oso larrietan murgildua dabil) eta b) beste hiztun batzuek nahiago dute adberbioa izenaren ezkerretan sartu (oso arazo larrian murgildua dabil). Tradizioan ere bi eratako adibideak ageri dira: Oso bihotz txarra duzu (Apaolaza); Ez zirudien etxera joateko oso presa handia zuenik (Txillardegi); Oso bikote barregarria (Uztapide); Gizon oso ona zen (Garate); Sinetsi diet zure liburuei eta hango hitz oso ezkutuei (Orixe); Segurak aiuntamentu oso zaharra zeukan (Insausti).

Gainerako adberbioekin berdin gertatzen da: biziki kantu ederra / kantu biziki ederra; izugarri liburu polita / liburu izugarri polita eta abar.

Batzuetan oso aditzarekin ere erabiltzen da: Pena guzietatik, bihotza oso argitu zitzaion (Lardizabal); Hilabete honetan gaztetu da oso (Apaolaza); Oso zait atsegin hango giroa (Mitxelena); Hemengo sagardo-egintzak gutxitu dira oso (Uztapide). Bestetik, adjektiboa ere izan daiteke: Liburu osoa irakurri zuen; Gobernu osoa joan zen; Maitasun osoa adierazi dio eta abar.

Maila adberbio hauek guztiek ez dute zeharo banaketa bera, baina euskalkien araberako erabilera desberdinagatik zaila gertatzen da gauzak xeheki azaltzea.

14.10.4b EGLUn esaten da zenbaitek gaizki ikusten duela ingurumen batzuetan “gero eta hedatzenago” ari diren anitz maite ukan, asko gustatu… bezalakoak (EGLU-I: 182). Hori bakarrik esaten da, baina testuinguruagatik badirudi asko maite zaitut eta horren gisakoak baztertzen direla oso maite zaitut gisako egituren alde. Baina hori ez da batere berria. Egia da literatura tradizioan badirela Oso maite ninduen (Orixe); Oso maite nuen (Urruzuno); Oso maite izaten zuten (Salaberria); Zure semea oso maite du (Altzaga) bezalako adibideak, ez gehiegi, esateko, baina anitzez ugariagoak dira beste eredukoak: Ez duzu anitz maite Jesus (Mendiburu); Beraz Iainkoa hagitz maite, baduzu, Filothea (Pouvreau); Guztiz maite zuen […] Dariok (Mendiburu); Nagusiak anitz maite zuena (Duvoisin); Hainbat maite dudan seme hau (Duvoisin); Guziz maite gaituen Aita (Joanategi); Guziz maite zuen seme bat (Iraizoz); Zein baitzuen guziz maite (Leizarraga); Hau guziz maite baitu (Haraneder); Guztiz maite zuela Euskal Herria (Etxeita); Gure bihotzak guztiz maite duena (Otaño); Euskaldunek anitz maite dute (Manezaundi); Anitz maite ere zuelakotz (Barbier); Jon asko maite dut (Lizardi); Asko maite dudalako (Barriola); Asko gustatu zitzaion haren egiteko grazia (Txirrita); Elkar arras maite zuten bi haurrek (Zerbitzari); Mintzaira polita arras maite dut (Manezaundi) eta abar. Eta gaurko idazleen artean ere asko modukoa maizago ikusten da holakoetan oso modukoa baino.

14.10.4c Han berean (EGLU-I: 182) aipatzen da segidan asko-rekin gauzak are konplikatuagoak direla. Lapurdiko tradizioan, esaten da, aski-ren balioa duela eta batzuetan adjektiboaren ezkerrean eta besteetan eskuinaldean jartzen dela. Adibide hauek ematen dira: Bera baita bere baitan eder asko (Axular) eta Berak dira bere baitan asko klar eta ozen (Axular). Gauzak, ordea, ez dira hain sinpleak. Hasteko, bi adibide horietaz aparte nekez aurkituko dira adibide gehiago. Bada bat Duvoisinena: Asko gazteago hartu izan dituen bezala. Ez dugu besterik ikusi. Beste kontu bat da izenarekin ageri denean asko. Orduan bai, Iparraldeko idazle anitzek Hegoaldekoek bezala erabiltzen dute asko, nahiz izenaren ezkerraldean paratzea aski arrunta den: Zuk beraz zigila ezazu ikuspena, asko egunen buruan gertatu beharra delakoz (Duvoisin); Euskararen ez ikastea, gure auzo gurekin hainbertze egiteko duketenentzat, beren buruen asko erraztasunez gabetzea da (Hiriart-Urruti); Bertze asko berri bezala (Hiriart-Urruti); Bazen oraino asko lan egiteko (Larzabal); Bederen orain asko gelditzen zaigu egiteko (Duhalde) eta abar. Erabilera hori aski hedatua da.

Axularrek eta Gazteluzarrek badituzte hainbeste adibide aski-ren balioarekin, baina horietako oso gutxi dira adjektiboekin. Axularrek ia ez du aski inoiz ere erabiltzen (lau agerraldi bakarrik). Gazteluzarrek eta Leizarragak behin ere ez. Horregatik Leizarragak (eta Mirandek ere) erabiltzen du batzuetan asko zenbatzailea aski-ren balioarekin. Hona hemen adibide batzuk: Ez ziren bideak asko segur (Axular); Ez da asko gaizkirik ez egitea (Axular); Asko goizik latinen kultura eta hizkuntza ezagutu zituztela (Mirande); Egunero Jainkoaren obrak meditatu behar dira, ala astean egun batez asko da? (Leizarraga); Asko duzu zuk manatzea, asko hitz bat erratea (Gazteluzar).

Gaur (hala esaten da EGLU-I liburukian) Gipuzkoan asko erabiltzen da goi maila adierazteko, eta izenondoaren eta adberbioaren eskuinaldean jartzen da, mugatzaile eta guzti, zenbaitetan: Alai askoa zen gure mutila!; Iñaki han azaltzen zen lasai asko… Adibide anitz ageri dira gaurko idazleen artean: Natural askoa iruditu zitzaion (M. Mujika); Erlatibismo horren formulazio egoki askoa Txillardegik eman du (Azurmendi); Tipo jator askoa (J. A. Arrieta); Gizon zintzo askoa (Atxaga); Ilajez harro askoa (Lertxundi); Kontu bat harrigarri askoa (Juan Garzia); Zuzen askoa zen (Juaristi).

Baina erabilera hori ez da gaurko kontua, eta XX. mende hasieratik badira adibideak gipuzkoar idazleen artean (Lizardi, Labaien, Iztueta eta abar). Bada Etxeberri Ziburukoaren ondoko adibide hau ere, bitxia gertatzen zaiguna, ez baitu lapurteraz inolako lekukotasunik bestela: Zure semearen gorputz sakratuaz Jainkoa, Ohore handia duzu guk probetxu askoa (Etxeberri Ziburukoa).

14.10.4d Horren gisako zerbait gertatzen da batzuetan ondo eta ongi-rekin ere, maila adberbio gisa erabiltzen direnean: Ondo gazterik hil zen gizajoa!; Ongi tristea zen nobela hura; Luis izan zen ondo gazterik (Kardaberaz); Ondo galanta da zuen mutikoa (Azkue); Nere ahala ongi ttikia izanagatik […] (Diharasarri) eta abar.

14.10.4e Nahikotasuna adierazteko holako elementuak erabiltzen ditugu: nahiko(a), aski, asko, dexente, samar… Sail honetan samar besteetatik bereizten da, ez baita zenbatzailea: Lan zail samarra eman digute… Arrunta da gipuzkerazko literaturan: Serio samar jarrita (Lizardi); Urrun samar geunden (Iraizoz); Gogor samar aurpegia eman ziolako […] (Agirre); Merke samar dute saldu (Orixe); Haserre samar ikusi behar gaituzte (Txirrita) eta abar. Neurri batean, samar hau hurbil dago, esanahi aldetik nahiko adberbiotik, nahiz ez den gauza bera. Hola, zer moduz egin duzu lo? galderaren erantzuna nahiko ongi edo ongi samar izan daiteke, besteak beste. Nahiko ongi erantzuten duenak ongi samar erantzuten duenak baino zerbait positiboago erantzuten duela dirudi. Era berean, nobela bat on samarra dela esatea badirudi nahiko ona dela esatea baino zertxobait gutxiago esatea dela.

Nahiko eta aski baliokideak direla esan dezakegu: Nahiko neska polita aurkitu du gure Joxek; Aski aberatsak dira Peruren gurasoak. Ez dirudi, esanahi aldetik, desberdintasunik atzeman daitekeenik adibide horietan nahiko eta aski-ren artean. Bestetik, nahiko eta nahikoa erabiltzen dira. Adibide zaharrenetan, mendebaldekoak beti, izenaren ondotik nahikoa ageri da maizago, eta nahikoa da nolanahikoa esapidean ageri den aldaera bakarra. Iparraldean nahiko erabiltzen dute Iratzederrek, Jatsuko Etxeparek eta Xalbadorrek, eta oro har, gaur egun, nahiko da forma erabiliena adjektibo edo adberbio/esapide adberbialekin ageri denean: nahiko luzea; nahiko ederra; nahiko ergela; nahiko ongi, nahiko erraz… Izena eta adjektiboaren artean ere joaten da: gizon nahiko ergela; kapa nahiko handia; jangela nahiko handia… Baina ez da beharrezkoa, eta aurretik ere joan daiteke: nahiko erren handia; nahiko etxe handia; nahiko presio handia… Ez da arraroa idazle berak bietara erabiltzea gaur egun.

Aski eta asko adberbioaren eskuinean ere ikusiko ditugu esapide batzuetan: segur aski; seguru asko.

14.10.4f Ezezko predikazioetan ukapen osoa batere-ren bidez egiten da: Etxe hau ez da batere polita; Mutil hori ez da batere ikasle ona. Ikusten denez, batere hau adberbio sailekoa da eta izen predikatuetan bakarrik ageri da, ez bestelako izen sintagmetan: *Batere etxe merkeak ez dituzte saltzen. Forma arautua batere izanik ere, aldaera asko ditu mintzoen arabera: batre, baterere, bapere, bape, batbere, bate eta abar. -ik marka duen izen sintagmetan ageri da: Ez dute kontzientzia onik batere; Ez dut dirurik batere; Ez genuen asmorik batere zuri esateko eta abar. Gabe duen izen sintagmekin ere arrunta da arras: Batere zapore gabekoa da; Batere dirurik gabe gelditu ginen. Arrunta da ere galde edo baldintza perpausetan: Probetxurik batere hartu duk hortik?; Batere baldin bada haien artean hola pentsatzen duenik…; Baldin badu batere indarrik… eta abar. Batzuetan edozein esan nahi du: Herriko bertze neskatxa batere baino gehiago zen. Adberbio huts gisa ere: Ez dugu duda egiten batere; Mundu hau ez da bigunago batere; Bere partetik ez zuen batere entsaiatu; Hori onarturik ere ez dute batere garbitzen beren zorra; Kopeta beltza batere argitu gabe sartu zen sukaldean…

14.10.5. Konparazioak eta adjektiboen mailakatzea

14.10.5.1. Sarrera

Orain arte aipatu ditugun maila adberbioen bidez adjektiboaren maila bere horretan adierazten dugu, beste batekin konparatu gabe. Alegia, oso polita eta biziki higuingarria esaten dugunean politasunari edo higuingarritasunari maila ezartzen diogu, baina ez dugu beste ezeren politasunarekin edo higuingarritasunarekin konparatzen.

Adjektiboak mailakatzeko oso bide emankorra osatzen dute konparaketek. Hemen, perpaus bakunaren eremuan gabiltzanez gero, ez ditugu puntu larrienak baizik aipatuko (ikus 32. kapitulua). Adjektiboari zenbait atzizki berezi erantsiz eman daiteke askotan konparazio bidezko mailakatzea.

14.10.5.2. -EN atzizkia

14.10.5.2a -en atzizkia erabiltzen dugu superlatibo erlatibo deitzen dena osatzeko. Superlatibo mota hau erabiltzen dugu aipatu nahi den kualitatearen (politasuna, adibidez) gorentasuna, beste batzuekin erkatuz, markatu nahi dugunean. Adibidez, oso polita diogunean, politasunaren goi maila adierazten dugu, baina politasun hori ez dugu beste ezeren politasunarekin erkatzen, bere hartan hartzen baitugu. Baina hau da politena esaten badugu, zenbait gauza elkarrekin konparatu ondoren egiten dugu baieztapen hori. Adjektiboari -en atzizkia erantsiz osatzen da superlatiboa: handi-en, ederr-en, urdin-en eta abar. Superlatiboen forma oso erregularra da, salbu gehien eta hoberen-en kasuan (asko-ren eta on adjektiboaren superlatiboak. Azkeneko honek badu onen forma erregular arrunta ere). Hurrena, aurrena, lehena, azkena… gisakoak ere superlatibo mota honetakoak dira.

14.10.5.2b Adjektiboa predikatuan denean, adjektiboa bakarrik joan daitekeela ikusi dugu (§ 14.6). Superlatiboan dagoenean ere ber gauza gertatzen da: Edurne da handiena; Liburu hori da karioena… Baina askotan adjektiboa izen sintagma baten barruan dago, izenari lagunduz: Liburu polit bat erosi dute; Mutil galant horrek egingo du lan hori eta abar. Holako sintagmetan adjektiboa superlatiboan doanean, aurreko izena partitiboan joan daiteke: Libururik politena erosi dute. Ez da, hala ere, beharrezkoa hori. Estilo kontua da, eta autore berak bi moduak erabiltzen ditu askatasunean: bekaturik handiena/aintzindari handiena (Duvoisin); gaitzik handiena / egile handiena (Pouvreau); balentriarik handiena / erokeria handiena (Hiriart-Urruti); Jaunik handiena / gaitz handiena (Etxeberri Ziburukoa)… literatura klasikoan. Eta gaurko idazleen artean biak erabiltzen badira ere, -ik partitibo marka gehiago erabiltzeko joera ikusten da: oparirik handiena / eragin handiena (Urkiza); apaltasunik handiena / segurtasun handiena (Xarriton) eta abar.

Holakoetan libururik edo mutilik edo trabarik esaten dugunean, liburuen, mutilen edo traben multzo osoa hartzen dugu kontuan, eta multzo horretatik politena, galantena, handiena hartzen dugu. Ideia hau azpimarratzeko, batzuetan beste zenbait esapidez baliatzen gara: Munduko mendirik garaiena da hori; Inon den neskarik alferrena dugu Itziar; Inoiz ikusi dudan txakurrik beldurgarriena da Txuti. Ohart gaitezen, zernahi gisaz, beste postposizio batzuk ere erabiltzen ditugula zenbaitetan: liburuetan/liburuetatik/liburuetarik politena erosi genuen. Betiere, superlatiboa dagokion izen hori zein multzotik atera den aditzera eman nahi bagenu bezala. Hai zuzen ere, multzo horri dagokiolako deitzen zaio superlatibo erlatiboa. Zernahi gisaz, esan bezala, izena marka batekin nahiz inolako markarik gabe erabil daiteke.

14.10.5.2c Euskaraz superlatibo hau beti baiezkoa da, ez du forma ezezkorik. Hola, neska politena esapidearen parean ez dugu neska gutxien politena edo antzekorik. Holakoetan polit-en antonimora jo beharrean aurkitzen gara: neska itsusiena. Egia da, hala ere, badirela holako adibide bat edo beste. Tradizioan hauek aurkitu ditugu: Prenda orotarik ez da gutien beharrena (Goihetxe); Gutienik ahulena (J. Etxepare); Gutienik freskoenak (Eskualdun Kozinera). Eta oraingo idazleek badituzte holakoak ere: Arimarik gutxien ustelduena (Iñurrieta); Gutxien erabilienen artean (Salaburu); Gutxien maitatuenak (Elexpuru); Gutxienik egokiena (Arrigain). Ez dugu beste adibiderik aurkitu. Egia esateko, zenbait alorretan (zientzietan, esaterako) badirudi gutxien(ik) beroen edo holako esapideak beharrezko gertatzen direla. Kontuan hartu behar dugu horren parekoa izan daitekeen -ago atzizkiarekin, adibidez, ez da gutiago eder, ez da gutiago espantagarri gisakoen esapideak ikusten ahal direla: M. Elizanburuk, Duvoisinek eta Mihurak erabiltzen dute. Izenarekin, ez da gutiago egia… askoz ere maizago. Eta gaurko idazleen artean ere ez da adibide bat edo beste falta (Garzia, Olano eta abar).

Esan dezagun, azkenik, zenbait esapidek -en superlatiboa eskatzen duela: Ahalik eta sagar(ik) handiena har ezazu; Ahalik gehien ikas ezazu; Albait arinen etor zaitez; Ahal den oherik zabalena aukeratuko dugu…

14.10.5.3. -AGO atzizkia

14.10.5.3a -ago atzizkiaren bidez konparatiboak osatzen ditugu, esan nahi baita bi elementu jartzen ditugula erlazioan, eta bati besteari baino maila goragokoa baldin badagokio, daraman adjektiboari -ago atzizkia eransten diogu. Eta orduan adjektibo hori konparatiboa dela esaten dugu: handiago, politago, gorriago, zikinago eta abar. Hemen ere badira salbuespenak: on-ek badu bere konparazio forma arrunta, onago (Lizarragak, J. M. Zabalak, Aranbillagak, Orixek… erabiltzen dute), baina askoz ere gehiago erabiltzen da hobe aldaera, literaturan nola gaurko idazkietan ere. Ongi eta gaizki adberbioak ere mailaka ditzakegu, eta horrela sortzen dira hobeki (eta hobekiago, gutxiago erabilia) eta gaizkiago aldaerak.

-ago atzizkiaz baliaturik sortutako konparazio adjektiboa predikatu osagarrian denean, artikuluarekin nahiz gabe agertzen da: Etxe hori handiago(a) da. Zein elementurekin konparatzen dugun esaten bada, elementu horri baino eransten zaio: Etxe hori beste hura baino txikiagoa da. Azpimarratutako egitura hori beste egitura baten laburdura besterik ez dela esan daiteke: beste hura den baino txikiagoa…

14.10.5.3b Konparazioek berek ere maila bat baino gehiago izan dezakete, ondoko adibide hauek erakusten dutenez: Etxe hau beste hura baino ederragoa da; Etxe hau beste hura baino askoz ere ederragoa da. Holako diferentziak markatzeko, askoz, aise, dexente, biziki, pixka bat, apur bat eta antzekoak erabiltzen ditugu: Zu baino biziki handiagoa da; Zure autoa nirea baino apur bat luzeagoa da. Era berean, denbora eta kantitatea adierazten duten adberbioak ere baliatzen ahal ditugu. Hauetan zenbat beranduago, edo zenbat gehiago, edo zenbat garestiago galderei era honetara erantzun dakieke: Bi ordu beranduago etorri zen trena; Bi kilo gehiago erosi beharra izan nuen; Mila pezeta garestiago jarri dituzte sarrerak.

14.10.5.3c Diferentzia zenbaterainokoa den aditzera emateko ere instrumentalaz baliatzen gara: Buruaz handiago zen Edurne senarra baino (senarra Edurneri gehienez kokotseraino iristen zaiola esan nahi du). Beste erabilera batzuk ere baditu instrumentalak, betiere konparazioaz ari garela: Eztarriaz beherago sartzen zaio ke beltza (Etxeberri Ziburukoa); Mereziez gehiago hartu dute saria; Zeruaz gorago da, lurraz beherago (Hiribarren) eta abar (§ 21.6.3k). Horietan ‘eztarria baino beherago’, ‘mereziak baino gehiago’ eta ‘zerua baino gorago eta lurra baino beherago’ esan nahi dugu.

Zenbait esapidetan, -agodun izenondoa, edo dena delakoa (adberbioa ere izan daiteke) erabiltzen dugu. Esapide hauek egitura bat baino gehiago erakusten dute:

14.10.5.3d Gero eta… -ago: Gero eta politago da nobela hau; Gero eta urrunago doa txalupa; Gero eta diru gehiago eskatzen dute; Solasak eta hurbilago entzuten dira. Batzuetan gero soil horren ordez geroago ere erabiltzen dugu: Geroago eta diru gehiago behar dute; Geroago eta liburu zailagoak idazten dituzte; Geroago eta gehiago bermatzen dituzte eta abar. Lehen esapidea da gehien erabiltzen dena, baina bi moldeek badituzte adibide franko bai gure tradizioan eta bai gure egungo idazleetan.

14.10.5.3e Beti eta… -ago ere erabiltzen da: Mendiak beti eta gorago agertuz; Karlisten mehatxuak beti eta azkarrago; Beti eta maila txikiagoak; Beti eta barnago… Esapide hau ez da aurreko beste biak bezainbat erabiltzen, baina badira adibideak egungo idazleetan eta tradizioan ere, batez ere Iparraldekoen artean: Beti eta gogorragoak (Duvoisin); Beti eta barnago sartzen zituzten (Barbier); Beti eta geroago (Haraneder); Beti eta gibelago (J. B. Etxepare); Beti eta gaitzenago eta errebelatzenago (Axular).

Adjektiboa izen sintagma batean ageri bada, gero eta… esapidea izenaren ezkerretara joan daiteke, baina baita izenaren eta adjektiboaren artean ere: Gero eta auto garestiagoak erosten ditu Beñatek edo Auto gero eta garestiagoak erosten ditu Beñatek.

14.10.5.3f Zenbat eta… -ago ere erabiltzen dugu holako esapideak egiteko: Zenbat eta gehiago irakurri, orduan eta arinago ikasten du. Ikusten ahal dugunez, esapide konplexuagoa da. Batetik, zenbat horren ondotik heldu den eta hori aukerakoa da. Bistan da idazle gehienek hala erabiltzen dutela, baina badira egungo testuetan hori gabeko adibide batzuk, nahiz ez gehiegi: Dorrea zenbat altuago, orduan eta txikiagoak zirenak (Otsoa); Zenbat hurbilago, orduan eta bortitzago (Alonso). Baina askoz ere arruntago eta unibertsalagoa da beste esamoldea, alegia, eta daramana: Zenbat eta abertzaleago, orduan eta espainolagoa dela izatez (Segurola); Zenbat eta euskaldunago, orduan eta bakarrago (Perurena); Zenbat eta zaharrago, orduan eta pazientzia gutxiago eta abar.

Bestetik, adibideetan ikusten denez, esapidea konplexuagoa da, eta badu bigarren atal bat: … orduan eta… -ago. EGLUn esaten da bigarren atal horretako eta hori ere aukerakoa dela (EGLU-I: 189): Zenbat (eta) gehiago irakurri, hainbat arinago ikasten dut; Zenbat (eta) zaharrago, hainbat (eta) petralago; Zenbat (eta) beranduago etorri, gero (eta) okerrago zuretzat. Hiru adibide horiek ageri dira EGLUn, eta hor ikusten da bai lehenbiziko eta nola bigarrena askeak direla. Han esaten denaren arabera, Zenbat eta beranduago etorri, gero eta okerrago zuretzat esan daiteke, edo aldaera bat aipatzeagatik (ez baita bakarra) Zenbat beranduago etorri, gero okerrago zuretzat. Ez dirudi, ordea, gero okerrago hori batere zuzena den. Esapidearen bigarren zatiari dagokionez, zalantza gabe, gure tradizioan hainbat erabili da, batez ere Hegoaldean: hainbat (eta) zaharrago. Hori da eredu erabiliena: Zenbat eta gehiago eta handiagoak […] hainbat handiagoak (Mendiburu); Zenbat eta gorago dagoen […] hainbat eta harroago ikusi ohi da (Agirre) eta abar. Badira aise gehiago. Hori da, esan bezala, eredua. Badira, hala ere, adibide batzuk, gutxiago, besteen parean, orduan eta edo orduan bakarrik erakusten dutenak, eta ez hainbat: Zenbat eta gehiago begiratzen nion emazteari, orduan eta itsusi eta zakarragoa aurkitzen nuen bere senarra (Barriola); Zenbat eta denbora gehiago iraun, orduan eta zailago izaten da kentzea (M. Aranburu); G. Mujikak, Mogelek, Barrensorok, Soroak eta J. I. Urangak ere erabiltzen dute esapide hori. Diferentzia handiarekin, hiruren artean (hainbat, orduan, gero), gero-rekin osatutako esapideak dira gutxien erabiltzen direnak. Ez da ia adibiderik tradizioan, eta gaurko idazleen artean ere aski gutxi ageri da: Zenbat eta aurrerago joan, gero eta lausoago zen nire baitan etxe haren oroitzapena (Igerabide); Zenbat eta gehiago hurbildu, soinua gero eta zehatzagoa zen (Gabiria); Zenbat eta gehiago iraun, gero eta gehiago haziko da (Berria). Ez da, nolanahi ere, konparaziorik beste biekin.

Esapide horiek laburturik ere ematen ditugu: zaharrago eta txarrago (zenbat eta zaharrago hainbat txarrago). Badira tradizioan ere adibideak: Zenbat eta gehiago egin, barregarriago iduri (Anabitarte); Zenbat eta gehiago aritu, errazago asma dezakezue (Lizardi); Zenbat eta literatura gehiago irakurri, herriak astoago bihurtzen direla, uste dut (Lauaxeta); Zenbat eta ilunago, hobe (Altzaga) eta abar.

Hala ere, Iparraldeko gure tradizioan pisu handiago izan du beste esamolde honek: zenbatenaz… hanbatenaz. Hona hemen adibide batzuk: Zenbatenaz maizago eta barrenago erabiliko baitugu kontsiderazio hau, […] hanbatenaz borondatea ariko da berokiago (Pouvreau); Zenbatenaz hori eginen baituzu lasterrago, hanbatenaz hobeki kausituko zara (Xurio); Zenbatenaz izanen baita […], hanbatenaz Jainkoak estimatuko duela… (Haraneder) eta abar. Hurrenkera aldaturik ere badira adibide bat edo beste: Eta haiek gaitzesten baikaituzte hanbatenaz gehiago, zenbatenaz gure eskasak hurbilagotik ikusten baitituzte (Xurio); Eta are hanbatenaz gehiago, zenbatenaz ikusten baituzue hurbiltzen dela eguna (Haraneder).

Zernahi gisaz, Hegoaldeko tradizioan ez dugu mota honetako adibiderik atzeman. Egungo idazleek ere ez dute ia erabiltzen.

14.10.5.3g Aldian baino aldian… -ago esapidea ere erabili izan da: Aldian baino aldian gaiztoago iruditzen zait gizon hori. Hala ere, ez du tradizioan adibide askorik: Aldian baino aldian grazia eta atsegin gehiago guri… (Mendiburu); Aldian baino aldian zeruko indar eta beldur gutiagorekin (Mendiburu). Batzuetan baino hori gabe, edo beste toki batean jarririk ere: Aldian-aldian hurreragotuaz (Lardizabal); Aldian-aldian baino umilkiago (Mendiburu).

14.10.5.3h Zein baino zein… -ago moldea ere erabiltzen da: Neska horiek zein baino zein ederragoak dituzu. Hegoaldeko tradizioan badira adibideak: Zein baino zein santuago zirelarik (Lizarraga); Zein baino zein zitalagoak (Lizardi); Zein baino zein gozoagoak (Zamarripa); Zein baino zein doinu zerutarragoak (S. Mitxelena); Zein baino zein gogorragoak (Lardizabal); Zein baino zein naroago (Agirre) eta abar. Esan bezala, adibideak Hegoaldekoak dira, nahiz Xalbadorrek ere baduen hau: Zein baino zein hobeak. Egungo idazleetan aski arrunta da esapide hau.

14.10.5.3i Ezinago + adjektiboa arrunta da euskaraz (ezinago maitea, ezinago zalua, ezinago nahasia…). Horren parekoa da ezin adjektiboa + -ago esapidea (ezin maiteago, ezin zaluago, ezin nahasiago…). Holako erabilera nahiko arrunta da tradizioan eta egungo idazleen artean ere: ezinago ederra zen paraje hura / ezin ederrago(a) zen paraje hura; nobela ezin zailagoa idatzi du / nobela ezinago zaila idatzi du.

14.10.5.3j Adjektiboa + baino + adjektiboa + -ago (edo adberbioa + baino + adberbioa) eta izena + baino + izena + -ago egituraz ere baliatzen gara zenbait kasutan: gezur handia baino handiagoa; ederra baino ederragoa; ongi baino hobeki; egia baino egiago…

14.10.5.3k Ordua adierazteko ere gutxiago edo gutxi erabili behar izaten dugu (§ 16.3.5): hamaikak laurden gutxiagotan sartu ginen herrian; hamabiak bost gutxi dira…

14.10.5.4. On, hobe…

14.10.5.4a Hobeto (hobeki) eta hobe. Honetaz ere ohartxo bat egin behar da, gauzak batzuetan aski nahasiak gertatzen baitira. Hobe adjektiboa da, on-i dagokion konparatibozko forma, hain zuzen. Baina ongi/ondo adberbioei dagozkien konparatibozko formak hobeki eta hobeto dira. Hortaz, hobeago eta hobetoago esatea alferrikako zerbait esatea da, hobe eta hobeto aski baitira. Hobekiago-ren kasuan ere berdin gertatzen da, hobeki aski bailitzateke. Holaxe esaten du EGLU-I liburukiak (190).

14.10.5.4b Kontua da, ordea, idazleek ez dutela gauza bera pentsatzen. Gure literatura tradizioan asko erabili izan da hobeago, egile anitzen lumetan: Ez dut erremedio hobeagorik (Pouvreau); Seguruago da anitzez, eta hobeago (Xurio); Meta handiago eta hobeago (Duvoisin); Ezin ediren dezaket erremedio hobeagorik (Axular); Harentzat baita hobeagoa (Etxeberri Ziburukoa); Hobeago ere bainuke (Haraneder); Promes hobeagoen gainean (Leizarraga); Ura baino hobeagorik deus (Larzabal); Zer hobeagorik (Aranbillaga); Berri hobeagorik (Barbier); Bera baino hobeago den bat (Uriarte); Non eta hobeagorik ez den (Kardaberaz) eta abar. Esan daiteke ia idazle gehienek, guztiek ez bada, behin eta berriz erabili dutela. Hobe ere, jakina.

Egungo literaturan ere nahiko arrunta da hobeago aldaera. Bestetik, hobetoago Uriartek, Soroak, Urangak, Lardizabalek, Altzagak… erabiltzen dute eta badira egungo testuen adibide batzuk, ez anitz. Hobekiago honako idazle hauek daude erabiltzaileen artean: Etxeberri Sarakoa, M. Elizanburu, Axular, Mirande, Larzabal, Xurio, Pouvreau, J. Etxepare, Baratziart, Etxeberri Ziburukoa, Haraneder, Materre, Aranbillaga, Arbelbide, Duvoisin, Hiriart-Urruti eta abar. Egungo literaturan arras hedatua da aldaera hau. Hortaz, laburtuz, hau esan daiteke: nahiz eta aldaera erredundanteak izan, asko erabili dira, batez ere hobeago eta hobekiago (Iparraldean), literatura tradizioan. Eta gaurko idazleen artean ere bi aldaerek badute tokia. Hizkuntzetan gauza erredundante asko ageri dira, eta euskara bera ere zenbait kontutan aski erredundantea da.

14.10.5.4c Aipa dezagun hemen, zernahi gisaz, erabilera oker bat: nola esan? galderak adberbioa eskatzen du ezinbestean erantzunean, eta ez adjektiboa. Hortaz, horrek hobeki esan / hobeto esan edo hobeki erran eskatzen du, eta inondik ere ez *hobe esan. Egia esateko, tradizioan badira esapide honen adibide batzuk, nahiz ez gehiegi ere, denak adberbioarekin osatuak: hobeki erran, hobeto esateko, hobeki esan eta abar. Ordea, gaurko literaturan holako ehunka adibide badira, baina esan beharra da *hobe esan ere guztiz hedatua dela, nahiz ez-gramatikala izan. Idazle askok erabiltzen dute, corpusek erakusten duten gisan.

14.10.5.5. Are… -ago

14.10.5.5a Are… -ago itzulia ere erabiltzen dugu. Tradizio handia du literaturan (Axular, Kardaberaz, Pouvreau, Leizarraga, Iztueta, Haraneder, Agirre Asteasukoa, Lizardi, Orixe, Lardizabal, Antia, Larramendi, Beobide, Labaien, Arana, Mendiburu, Iraizoz, Anabitarte, S. Mitxelena, Mirande, Barrensoro, Arrue, Arrese…), eta aski arrunta da egungo idazleen artean: Eta are gehiago printzeak eta erregeak; Are distiratsuago egin zuen ospakizuna; Are ttikiago zen; Are gutiago gainerako langileak; Are miresgarriagoa dena; Etxe hori beste hura baino handiago(a) da, baina eliza are handiagoa…

14.10.5.5b Are… -ago itzuliaz baliatzen garelarik, aldez aurretik zerbait suposatzen dugu. Ezin gara, besterik gabe, ni are aberatsagoa naiz esaten hasi. Hau dioenak, aldez aurretik X aberatsa da edo X Y baino aberatsagoa da suposatu behar du, esaldia zentzuzkoa izango bada. Konparazio soilak ez bezalako inguramena eskatzen du, beraz, egitura horrek. Mikel Itziar baino zaharragoa dela diogunean, esate baterako, Mikelen eta Itziarren arteko adin aldea baizik ez dugu adierazten: mundu honetan hark honek baino denbora luzeagoa daramala esaten dugu, ez besterik. Ez dugu, alegia, ezer esaten ez eta suposatzen ere, haien adinari dagokionez: gazteak, helduak nahiz adinean ondotxo sartuak izan daitezke. Mikel Itziar baino are zaharragoa dela esaten dugunean, berriz, aurretik esana edo ezaguna den beste zerbait ere hartzen dugu gogoan: Itziar bera edo zaharra dela edo, bederen, beste hirugarren bat baino zaharragoa dela. Eta hori gogoan harturik, Mikel areago dela esaten dugu.

14.10.5.5c Hortaz, egitura hau testuinguru hauetan erabiltzen dugu:

– Adjektiboa, gradu positiboan, konparazio buruari badagokiola aurretik esan edo, bederen, ezaguntzat ematen denean: Itziar zaharra da. Mikel, berriz, are zaharragoa. Itziar zaharra badelako erabiltzen dugu ondoko perpausean are partikula. Hor berariaz aipatzen da Itziar zaharra dela. Gauza ezaguna dela suposatzen denean, berriz, ez da holako aipamenaren beharrik: Gaua baino are ilunagoa zen.

– Adjektiboa konparazio-buruari, erabat dagokiona izan zein izan ez, hirugarren bati baino gehiago bederen badagokionean: Mikel Itziar baino zaharragoa da, Andoni are zaharragoa. Kasu honetan Mikel benetan zaharra den ala ez den ez zaigu axola. Beharbada hirurak umekondo batzuk baizik ez dira. Baina Mikelen eta Itziarren artean aldea badagoenez, Andoni alde horretatik areago dagoela esan dezakegu.

Gauza, beraz, honetara bil daiteke: are… -ago egiturak, konparatibo enfatikoa denez, oinarri jakin bat behar du konparazio-buruan, handik are gorago igotzeko. Eta oinarria hauxe da: konparazio-buruari adjektiboa badagokiola edo berez edo, bederen, beste hirugarren batekin konparatuz gero. Hori, noski, edo berariaz lehenik aipatu edo gauza jakintzat suposatu egin daiteke.

Kasu hauetan, are bezala, oraindik edo oraino ere erabil daitezke: Mikel Itziar baino zaharragoa da. Andoni oraindik zaharragoa. Askotan, oraindik eta oraino-ren parean ere ere ageri ohi da: Andoni oraindik ere zaharragoa da, nahiz Andoni zaharragoa da oraindik (ere). Adibide hauek erakusten digutenez, oraindik eta oraino lekuz alda daitezke, are ez bezala: *Andoni zaharragoa da are. Batzuetan adjektiboa isildua dago, konparaketaren osagarriak berak adierazten baitu. Orduan, -ago atzizkia are-ri berari eransten zaio: Haurrak baino areago zarete; Judas baino areago zen. Horietan esan nahi da, haurrak baino haurrago edo Judas baino Judasago, hau da, Judas baino txarrago edo gaiztoago.

14.10.5.5d Edo honetatik beretik, nagusitasuna adierazteko, baino-ri ere lotzen ahal zaio -ago atzizkia, adjektiboa isilduta: Ni bainoago den bat behar litzateke. Ikus, adibidez, pasarte bera nola ematen duten itzultzaile desberdinek:

a) Baina zeren ikustera ilki içan çarete? Propheta baten? Bay diotsuet eta Propheta bainoagoaren (Leizarraga).

b) Zertara atera zerate, bada? Igarle bat ikustera? Bai orixe, ta Igarle bañon areagoa esango dizuet (Orixe. Kerexeta. Zugasti).

c) Zertara atera zineten, bada? Profetaren bat ikustera? Baietz diotsuet; eta profeta baino gehiago den bat (Elizen arteko Biblia).

d) Zeren ikusten izan zirezte beraz? Profeta baten? bai eta nik erraiten dautzuet, profeta bainoago baten (Leon).

-ago atzizki hau -tzendun aditz osagaiari ere erants dakioke, Axularrek erakusten digun bezala (gaur egun ere erabiltzen da nafar-lapurteraz): desiratzenago du; erortzenago dira; zauriak gordintzenago. Era berean, nahiz-ren parean nahiago ere hor dugu. Eta nahien ere bai.

14.10.5.5e -egi atzizkia eransten diogunean adberbio nahiz adjektiboari, gehiegizko maila aditzera ematen dugu: handi → handiegi; txukun → txukunegi; eder → ederregi; berritsu → berritsuegi; berant/berandu → berantegi. Baina asko + -egi elkarketak gehiegi, larregi edo sobera ematen du. Hola erabiltzen dugu esapide hau: Gizon jakintsuegiak ez ditugu behar; Garestiegia da hau zuretzat; Lan hau ez da txukunegia; Berritsuegia da langile ona izateko. Hain zuzen, azken adibide honek erakusten duen bezala, sarritan -egidun adjektiboak -tzeko formako osagai bat eraman ohi du: Garestiegia da erosteko; Urrutiegi dago egun batean joateko eta abar.

-egidun adjektiboa predikatu osagarria denean, batzuetan artikulua agertu beharrik ez dela dirudi: Berritsuegi da langile ona izateko. Bizkaieraz gehiegi-ren ordez larregi erabiltzen da, eta -egi atzizkiaren ordez lar markatzailea: Diru gehiegi ematen diote = Diru larregi ematen diote; Etxe handiegia erosi zuen = Etxe lar handia erosi diote; Lar etxe handia erosi diote. Ekialdeko euskalkietan, berriz, -egiren ordez sobera zenbatzailea ere erabiltzen da zenbaitetan: Handiegia da = Sobera handia da.

14.10.5.6. Berdintasunezko konparazioak

14.10.5.6a Konparazioaren atalean aipatu beharrekoak dira, halaber, nahiz eta adjektiboari atzizkirik erantsi gabekoak izan, berdintasunezko konparazioak. Berez, hauek ere perpaus elkartuak dira, nolabait laburtuak agertzen direnak. Aurrerago (§ 32.2) luzexeago mintzatuko bagara ere hauetaz, adjektiboen mailakatzeaz ari garenez gero, hemen ere zerbait aipatu beharrean gara. Eta -ago eta -en atzizkiak aipatu ditugun bezala, berdintasuna nola adierazten dugun ere esan behar. Ikus ditzagun bi adibide hauek: Erronkari Basabürüa bezain ederra da; Auto hori ez da nirea bezain zaratatsua. Adibide horietan ere eder eta zaratatsua izenondoen maila adierazten dugu, oso ederra edo zaratatsuena esaten dugunean bezala. Baina oraingoan bi elementu edo bi izen sintagma konparatzen ditugu, eta adjektiboaren aurrean konparaburua den izen sintagma + bezain ezartzen dugu. Era honetako egiturak arruntean predikatuan agertzen zaizkigu: Telebista hau beste hori bezain garestia da. Baina izen sintagmaren barruan ere ager daiteke era honetako konparazio perpaus bat (laburtua nahiz laburtu gabea): Zu bezain neska polit gutxi dira herri honetan.

14.10.5.6b Konparatzen diren bi muturrak aditzera eman gabe, askotan bat suposatu egin ohi dugu. Horrelakoetan, honen, horren, eta hain mailakatzaileak ezartzen ditugu. Horiek, sintaxiari dagokionez, bestelako maila adberbioen jokabidea dute. Hain euskalki guztien tradizio idatzian erabili izan da: Errege, ezta egundaino lurraren gainean hain emazte ederrik sortu (Axular); Hain prestuak (Kardaberaz); Ain miragarriak ziren (Agirre Asteasukoa) eta abar. Horren ondoan ditugu Gauza hori horren garrantzitsua bada, esan ezazu bezalako esapideak. Baina batez ere hain erabili izan da literaturan, eta hain da egun ere gehien erabiltzen dena. Berez, hiru mailatakoak badira ere, eta teorian hirurek balukete toki, bai tradizioan eta bai gaur egun hain aldaera da maizen ikusten dena.

14.10.5.7. Harridura esaldietan

14.10.5.7a Ondo eta asko adjektiboen ondoan erabiltzen ditugula esan dugu lehenago eta era honetako esamoldeak batez ere harridura adierazten duten perpausetan erabiltzen ditugula: Ondo zapalduak bizi ginen orduan! Adjektiboak oso normalak dira harridurazko esapideetan. Hain zuzen, harridurazko esapide hauetan dute bere lekua berez galdetzaile (ikus 17. kapitulua) diren zenbait elementuk ere, zein, ze, zer, nolako (zelako): Zein polita zegoen (Anabitarte); Zein polita den (Agirre); Zein ederra zaren (Mendiburu); Zein ederra, garbia… (Lizarraga); Zein ederra zaren (Duvoisin) eta abar. Zein mailakatzailearen parekoa da zeinen ere, aise gutxiago erabilia. Erabiliak dira, halaber, ze eta zer ere: Ze itsusiak (Astarloa); Ze harrigarrizko trebetasuna (Manezaundi); Zer harrigarria (Webster); Eta egun hartan zer polita… (Leizarraga); Zer polita den (Iraola) eta abar. Gaur egun ere zein da gehien ageri dena, baina ze eta zer ere erabiltzen dira, eta ez gutxi, bai literaturan eta bai, batez ere, hizkera bizian. Nolako eta zelako (bizkaieraz) ere arruntak dira harridura perpausetan: Nolako damua (Mogel); Nolako mesedea (Agirre Asteasukoa); Nolako argi-hastea (Lizarraga); Zelako ahotsa (Lauaxeta); Zelako bekatua (Astarloa) eta abar. Zein (eta ze, zer, zeinen ere) adjektiboaren maila adierazten duten mailakatzailetzat har daiteke. Alegia, zein polita den itsasoa!, itsasoa oso polita da esateko beste modu bat besterik ez da.

Zein nahiz beste aldaera guztiek adjektiboaren maila adierazten dute eta aditzari zehar-galderaren -en atzizkia erantsi behar zaio, adibideetan ikusten den gisan.

14.10.5.7b Hortaz, ikusten denez, zer horrek balio bat baino gehiago bereganatzen ditu: galdetzailea (zer ordu da? galdetzen dugunean bezala); mailakatzailea (zer polita den zerua), eta azken honetatik nahikoa hurbil gertatzen dena baina adjektiboarekin gabe izenarekin agertzen denean: Zer ondasunak ekarri dituen […] Jaunaren hitzak! (Agirre Asteasukoa). Hemen nolako-ren baliokidea da. Azken zer hau ez da egiazko galdetzailea, galdetzaileak izen sintagma mugagabean joatea eskatzen baitu, baina nolako horrek, berriz, izen mugatua: Zer liburu nahi duzu? = Zein liburu nahi duzu?; Zer ondasunak ekarri ditudan = Nolako ondasunak ekarri ditudan.

14.10.5.8. Zenbait debeku

14.10.5.8a Izen sintagma baten barruan aurkitzen den adjektiboak maila adberbioren bat baldin badarama edo, eskuarki, maila adierazteko erabiltzen dugun itzuli horietakoren bat baldin badarama, konparazio perpaus bat, adibidez, oso kontuan izan behar dira zenbait debeku eta traba.

Horrelakoetan izen sintagma mugaturik joan ohi da, baina mugatzaile modura -a edo -ak (pluralean) duela: oso gizon petrala; hain liburu interesgarria; etxerik merkeenak; Andoni bezain gizon ospetsua eta abar. Holako izen sintagmek nekez onartzen dituzte zenbatzaile numeralak eta bestelakoak. EGLUn esaten da ondoko perpaus hauek bezalakoak ez diruditela oso bidezkoak, eta haien gramatikaltasuna zalantzan jartzen duten galdera marka batekin ageri dira: ?Oso neska polit bat etorri zitzaigun; ?Neska oso polit asko ikusi genituen hondartzan; ?Arazo oso garrantzitsu bat. Eta horiek baino “askoz jatorragotzat” jotzen dira beste hauek: Oso neska polita etorri zitzaigun; Oso arazo garrantzitsua; Arazo oso garrantzitsua (EGLU-I: 197).

14.10.5.8b Hala ere, eta egia izanik batzuetan hiztun askorentzat biziki gogor gertatzen direla, ezin dugu ukatu holako adibide batzuk gure tradizioan ere ikusten ahal direla: Konfesio oso jeneral bat eskatzen dutenak (Mendiburu); Kontrizio oso egiazko bat (Añibarro); Gizon oso jakitun bat (Mirande); Berri oso eder bat (Urruzuno); Arrain oso polit bat (Larzabal); Jangai oso gozotsu bat (Lhande); Saindutasun oso eta perfektu bat (Mihura). Eta gaurko idazleen artean ere badira: Oso irudi bakun bat (J. Zabaleta); Diseinu oso desberdin bat (X. Arregi); Min oso zehatz bat (Atxaga); Hots oso fin bat (Saizarbitoria) eta abar. Adibide guztietan bat ageri da: beharbada ez da zenbatzailea, baizik artikulu zehaztugabea.

14.10.5.9. Aposizioa eta aposizio motak

14.10.5.9a Arruntean, zenbatzaile hauen beharrean baldin bagara, egokiago da izen sintagma zatitzea eta bi zatiok aposizio modura ematea: Neska bat etorri zitzaigun, oso polita; Neska bat, oso polita, etorri zen; Neska asko, biziki politak, etorri ziren guregana; Bi liburu erosi nituen, hain merkeak non…; Sei sagar aukeratu nituen, handienak; Sei sagar, handienak, aukeratu nituen eta abar.

14.10.5.9b Era berean, artikuluarekin (-a-rekin alegia) normalago gertatzen dira izen sintagma hauek bestelako erakusleekin baino. Hola, liburutegian zen libururik handiena hartu zuen perpausak normalago dela dirudi liburutegian zen liburu(rik) handien hura hartu zuen perpausa baino. Hala ere, batez ere, izen sintagma agertu behar lukeen izena isilpean gordea badago, erakuslea agertzeko inongo trabarik ez dugu: Mesedez, eman iezadazu handien hori!; Han goian dagoen zikinen hura zurea da. Hauetan ere, jakina, aposizio bidea beti dago irekirik: Liburu hura, liburutegian zen handien hura, hartu zuen. Hau oraindik nabarmenago gertatzen da oso, hain, biziki, eta antzeko maila adberbioak ditugunean. Adibidez, ez dira oso bidezkoak honako perpaus hauek: ?Biziki liburu interesgarri hau gomendatzen dizut; ?Oso film barregarri hura ikustera joan ginen. Horien ordez, perpaus erlatiboen itzulinguruetara jo genezake inolako oztoporik gabe: Biziki interesgarria den liburu hau gomendatzen dizut; Benetan barregarri zen film hura ikustera joan ginen.

14.10.5.9c Dena den, eztabaidagarri gertatzen da gorago aipatu ditugun itzuli horien aposiziotasuna. Ikus, bestela, zer pasatzen den izen sintagma horiek kasu marka edo postposizio atzizkiren bat eraman beharrean aurkitzen direnean. Adibidez, bi liburu oso interesgarriak irakurri ditut edo hiru haur oso bihurriak dituzte gure lagunek esango bagenituzke ere, zein da, ondoko perpausetan, egokiena?: Iritsi naizenean, bi liburu oso interesgarriez ari ziren, ala, iritsi naizenean, bi liburu oso interesgarriz ari ziren?; Hiru haur oso bihurriei berebiziko zigorra eman die andereñoak, ala, hiru haur oso bihurriri berebiziko zigorra eman die andereñoak?

14.10.5.9d Adjektiboak lagun daraman izenaren zer-nolakoa adierazten duela badakigu. Hori da, hain zuzen, adjektiboaren zeregina. Baina askotan izen sintagma batean adjektiboak egin behar lukeen papera aposizioan doala esan ohi dugun izen batek, edo beste izen sintagma batek egiten du. Adibidez: Axular, gure idazle handiak, idatzi zuen bezala…; Larrañaga irakasleak bestela esan omen du. Aposizio hitzak zentzu bat baino gehiago du gramatiketan. Zentzurik itxienean harturik, aposizio bat dugula esaten dugu izen batek edo izen egitura batek beste izen bati zuzenean eragiten dionean: irakasle jauna, Larrañaga futbolaria eta abar. Askotan, erreferentzia bat argitzeko balio dute: Villasante, euskaltzainburu izan zena…; Jon, zure osaba…

Adibide horiek erakusten dizkigute, hain zuzen, bi aposizio mota nagusienak. Lehenbizikoan, izen sintagma bat dugu: Axular eta ondoren, beste izen sintagma bat, aurrekoaren erreferentzia bera duena, baina ezaugarri berriren bat adierazten diguna. Lehenbiziko honi aposizio ez-murrizgarria deituko diogu. Hauetan, gehienetan, eten bat gertatzen da bi izen sintagmen artean. Hona hemen beste zenbait adibide: Gasteizen, Euskadiko hiriburuan, taberna gehiegi dago; Pellok, atzo aipatu nizun lagunak, andregaia utzi egin du. Hauetan, bistan da, Gasteiz eta Pello-ren ondoren datorren sintagmaren erreferentzia Gasteiz eta Pello bera dira. Hori, honako hau esatea bezala izango litzateke: Gasteizen (eta Gasteiz Euskadiko hiruburua da) taberna gehiegi dago; Pellok (eta Pello da atzo aipatu nizun laguna) andregaia utzi egin du. Aposizio ez-murrizgarriak “A, B” tankerakoak dira.

14.10.5.9e Bigarren aposizio motari murrizgarria deitzen diogu. Arruntean aposizio mota honen egitura honako hau izan ohi da: deitura bat eta gero izen arrunt bat. Orduan deituraren funtzioa da izen horren erreferentzia zehaztea. Adibidez, Larrañaga irakaslea edo Garate medikua eta antzekoak esaten ditugunean, irakasleen edo medikuen multzotik bat ateratzen dugu eta bat honi buruz ari garela adierazten dugu. Hau da, hain zuzen, jaun, andere, andereño, maisu, irakasle eta antzeko izenekin erabili ohi dugun jokabidea: Lasa andereak deitu dizu; Itziar andereñoari esan behar diogu. Kasu horretan Lasa eta andere, Itziar eta andereño aposizioan daudela esan ohi dugu: Lasa eta Itziar izen berezien zeregina da zein andere edo zein andereñoz ari garen zehaztea. Era honetakoak ditugu hauek ere: Gipuzkoa plazan dago denda hori; Arrantzaleak taberna oso polita da. Noski, lehenbiziko adibidean, Gipuzkoako plazan ere esan daiteke. Honek esan nahi duena da, zein plazatan, alegia plaza guztien artean zehazki zeinetaz ari garen esaten digu. Aposizio murrizgarriak “A B” tankerakoak dira. Azalpen aposizioak ere deitzen dira. Kasu batean nahiz bestean (“A, B” zein “A B”) jarraitutasun bat ikusten da izenen artean.

Hala ere, batzuetan ez da erraz jakitea zein motatako aposizioa dugun aurrean. Adibidez, eman dezagun badirela denok ezagutzen ditugun Garate izeneko mediku bat, andereño bat eta futbolari bat, eta haien artean bat bereizi nahi dugula egiten ari garen elkarrizketan: Garate futbolaria. Hori esaten badut, ez gara ari futbolarien multzotik Garate izenekoa aipatzen. Alderantziz: Garatez ari gara, baina izen horretako bat baino gehiago ezagutzen ditugunez, orduan zehaztu egin behar dugu Garate hori zein den: futbolaria, alegia. Dena den, jaun, andre eta antzekoak erabiltzen ditugunean bigarren motako aposizioa dugula dirudi, aposizio murrizgarria alegia. Lehen motako aposizioan lehenbiziko izen sintagmak erreferentzia zehaztua izan ohi dugu gehienetan. Horregatik, oso normala da izen berezi bat aurkitzea lehenbizi edo izen sintagma mugatua izatea.

14.10.5.9f Gaur egun zenbaitek ahaztuxea dutela dirudien afera batez ohartu behar dugu. Gorago jarri ditugun adibideen arabera, euskaraz ordena normala honako hau da: deitura + izen arrunta. Esan nahi baita: IGONE arrandegia, eta ez *Arrandegi IGONE; JAKINTZA liburu denda, eta ez *Liburu denda JAKINTZA. Bestalde, horrelakoetan, denda edo taberna baten izena, adibidez, nagusiaren izena bera bada, honela ere esan daiteke: Igoneren arrandegia; Antonen taberna. Bada beste esamolde bat ere, euskalki batzuetan aski arrunta dena: taberna edo arrandegia izen arruntak ere ezkutarazi ditzakegu eta honako hauek esan. Hori ikusten da ondoko adibideotan: Igonerenean oso arrain freskoa izaten dute; Antonenetik atera garenean istripu bat izan dugu. Noski, honek ez du balio etxe baten (denda, nahiz taberna) izena pertsona izena ez denerako. Ez dugu esaten *Arrantzaleenean edo *Beti alaiarenean.

14.10.5.9g Saindu adjektiboa nahiz izena izan daiteke. Horregatik, aposizio modura ere ager daiteke, izena denean. Horrela, saindu adjektibo normal bat da kasu honetan: Pertsona saindua dela diote, baina deabrua dirudi. Hurrengoetan, berriz, izen bihurtua da: Ekar ezazu saindu hori; Sainduek lan handia dute zurekin. Eta ondoko beste hauetan, saindu izena beste izen berezi bati lotua ageri denean, aposizioa dugu: Anton saindua; Loiolako Inazio saindua. Hor, saindu-ren aurretik doan izen bereziak zein sainduz ari garen zehazten digu, Bidasoa kafetegia esaten dugunean bezala, hots, zein kafetegiz ari garen esaten digu. Baina Santa Ines, San Anton, San Pedro, Santa Anastasia eta horrelakoetan, multzo osoa, san(ta) eta guzti, izen berezitzat hartu behar da. Hain zuzen, San Anton, dagoen-dagoenean, saindu baten izena dugu, oso- osorik, pertsona baten izena Patxi edo Miren izan daitekeen bezala.

14.10.5.9h Jaun eta andere gisakoak izenaren ezkerretara nahiz eskuinetara ager daitezke (tradizioan izenaren ezkerrean ekialdean, eta eskuinean Hegoaldean, betiere salbuespenekin). Hala ere, izen berezi bat dugunean, izen horren eskuinetara doaz gaur egun: Lasa jauna; Eduarda andrea; Alberdi anderea. Erretore eta serora hitzekin, adibidez, hola erabiltzen da: jaun erretorea; andere serora. Hona hemen ekialdeko adibide batzuk: Jaun erretore xaharra (Larzabal); Jaun erretoreak hala galdeturik (Barbier); Azkainen prediku aulkitik erran […] jaun erretoreak (Zerbitzari); Galdegiteko bezala jaun erretoreari (Duvoisin); […] bai zuri eta bai andere serorari (Larzabal); […] egungo elizetako andre serorei (Hiriart-Urruti); Beharbada andre serorari…

Izen bereziekin gauzak ez daude, ordea, hain garbi, gure tradizioan denetatik baitago. Hasteko, andre, andere eta andra hitzak erabiltzen dira, idazle eta euskalkien arabera (askotan andre eta andere idazle berak). Eta izen bereziaren aurretik jartzea aski arrunta da: andre Kaxilda (Altzaga); andre Kiteri, andre Anjela (Barriola); zure andre zahar Isabel, andre Ana, andre Eba (Mendiburu); andre Ana Josepa, andre Luzia (Agirre) eta abar. Batzuetan artikulua darama. Lizarragak erabiltzen du hola: andrea Teopiste, andrea Marzionilla, andrea Damaris, andrea Safira, nahiz artikulu gabe ere inoiz: andre Klaudia. Laphitzek ere bai: Andrea doña Marina Saez de Likona.

Baina izenaren ondotik jartzea ere ez da hain arrotza, artikuluarekin nahiz gabe: Domini andrea (Labaien); Elekta andrea (Uriarte); Madalena andre (Etxeberri Ziburukoa) eta abar.

Jaun hitza, arruntean, salbuespenak salbuespen, izenen ondotik ageri da: Jainko jauna (Duvoisin); Iñazio jauna (Laphitz); Larzabal jauna (Larzabal); Sabarots jauna (Larre); Juez jauna, Patrakar jauna (Urruzuno); epaikari jauna, alkate jauna (G. Mujika); konde jauna, Wolfio jauna (Arrue) eta abar.

14.10.5.9i Don eta bere aldaera On ere erabiltzen dira aposizioetan, izen bereziaren ezkerrean beti: On Ramon agurgarria (Irazusta). Egitura horren antzeko beste bat da ahaidetasuna adierazten duten izen arruntek izen bereziekin osatzen dutena. Horrelakoetan, izen arruntak ezkerretara joaten dira: amona Mariaxun (Orixe); amona Mikela (Arzak); amona Inaxi (Azkue); amona Pia (Iraola); amona Mantagorri (Larzabal); amatxi Matiste (Orixe); amama Juana (Arrese Beitia); aitatxi Ganix (Larzabal); izeba Isabel (Azkue); izeba Marta (Erkiaga); otto Pettan (J. B. Etxepare). Badira, zernahi gisaz, holako adibide batzuk ere: Anjel aitona (Barriola); Joanes aitona (Agirre).

Batzuetan bikoizketak ere gertatzen dira: Narbaitz jaun kalonje; Mgr. Tessier Baionako jaun apezpikua. Dena dela, hainbeste jaun eta andere beharrezko ote? Ez zuen horrela uste Hiriart-Urrutik: “«Jaun Oihanburu», edo «Jaun Errekarte»? –Ez eta Errakarte edo Oihanburu jauna […] Oihanburuko jauna, ba; Errekarteko jauna ba; eta etxeko jauna ere ba […]. Eskuaraz mintzatu nahi direnek erraiten dute eta erranen Jaun jujea, jaun mera, jaun axuanta. Bizipide edo karguaren izenarekin jauna” (1972. Zezenak errepublikan [Eskualduna, 1908-VII-17]).

14.10.5.9j Dena dela, aposizioa oso komenigarri gertatzen da zenbatzaileak eta adjektiboak inguratzaile asko dituztenean: Bi gizon ezagutzen ditut, oso berritsuak; Bi gizon, oso berritsuak, ezagutzen ditut.

14.10.5.9k Beste arazo bat ere bada: aposizioan doazen izen sintagmek, perpausean betetzen duten funtzioaren arabera, atzizkiren bat izango dute. Baina, bi zatiek eraman behar dute atzizki hori, ala batek eramanda nahikoa da?

Aposizioa murrizgarria denean, dudarik ez da: atzizki bakarra izango du eta bera, jakina, izen sintagma osoaren azkenean: Urola ibaitik; Axular ikastolara. Baina besteetan gauza ez dago hain garbi. Gehienetan badirudi aski dela kasu marka behin bakarrik ezartzea, izen sintagma osoaren azkenean: Canpion, euskaltzale fin hark, sarritan esaten zuen… Ez da beharrezko hor Canpionek, euskaltzale fin hark, sarritan esaten zuen… esatea. Etena handia denean, ordea, eta egiazki aposizio ez-murrizgarria denean, bi sintagmei marka erantsirik askoz ere argiago gelditzen da perpausa: Canpionek, hainbeste aldiz gogoratzen dugun hark…; Nik, bekatari honek, ez nuke honelakorik esango; Andoniri, nire lehengusuari, gauzak gaizki atera zaizkio. Baina, hori ere, ingurunearen arabera erabaki behar da, nekez eman daitezke arau eztabaidaezinak: Andoni, nire lehengusuari, gauzak gaizki atera zaizkio.