Euskararen Gramatika

14.9. Adjektibo berezi batzuk

14.9.1. Huts

Bada adjektibo bat aski berezia dena: huts. Horrekin osatzen ditugu kafe hutsa, gezur hutsa da hori edo ontzi huts batzuk bezalako sintagmak. Berez izena da: Huts handiak eta txikiak egin ditu; Zeren nola etsaiak beti ere zelatan baitaude, zer ere huts edo falta edireten baitute (Axular); Hutsetik sortu da mundua; Amaren hutsa sentitzen du eta abar. Adjektibo bezala izenekin erabiltzen da: Gezur hutsak esaten ditu; Ardo hutsa da hori; Ogi hutsez nekez elikatuko zara; Nahikunde hutsetan iragaten zaigu denbora; Jenio bizikoa, espiritu hutsa; Erregeek jaiotza hutsez hartzen dute agintea eta abar.

Batzuetan beste adjektibo bat ere kalifika dezake: On hutsa da neska hori; Alfer hutsa da Joseba lanerako… Holakoak predikatu osagarrian erabiltzen ditugu batez ere. Eta aditz izenekin ere maiz: Zu ikuste hutsak ikaragarrizko poza emanen dio amari; Pentsatze hutsak kezkatzen nau.

14.9.2. Beste hitzaren kategoriaz

14.9.2a Bereziki ilunagoa da beste hitzaren kategoria. Ingurune bat baino gehiagotan ageri da. Batzuetan konparazio perpausetan erabiltzen da, batez ere bizkaieraz: Ez dugu inoiz ere eduki orain dugun beste diru; Non etxean beste babes? eta abar. Beste batzuetan ‘adina’ren esanahiarekin erabiltzen dugu, konparazioetan hori ere: Ez zen inor bere aita izan zen beste; Gai horretaz zuk dakizun beste ez daki inork ere… Zenbaitetan ‘baino/baizik’en parekoa da: Ez du buruko minik beste ematen. Bistan da horietan guztietan ez dela adjektiboa.

Beste testuinguru batzuetan, ordea, zalantzak sortzen dira: Beste liburua erosiko dut; Beste etxean bizi da eta abar. Horien parean liburu gorria erosiko dut edo etxe zaharrean bizi da esaten badugu, badirudi testuingurua nahiko antzekoa dela kasu batean eta bestean. Badira, hala ere, desberdintasun nabarmenak. Hasteko, kokagunearena. Izenaren aurretik ageri da, ezkerrean, eta hori ez da, azaldu dugunez, adjektiboen toki naturala. Bestetik, ez du graduatzailerik hartzen (handi/handiago, baina ez beste/*besteago). Zail dirudi, hortaz, adjektibotzat jotzea. Hala ere, hemen aipatzen dugu beste zenbait hizkuntzatako gramatikariek ere, zailtasun berak izanik, hala egiten dutelako. RAEren hiztegian adjektibo bezala ageri da otra vez, otro día edo otra esquina bezalakoetan. Baina RAEko gramatikak zalantza gehiago erakusten du¹⁵⁹. Ingelesez ere adjektibo (other person), izen (each praises the other), izenordain (others in the medical profession) eta adberbio gisa (we can’t collect the rent other than…) sailkatzen dute. Antzeko arazoak gertatzen dira frantsesez ere. Hizkuntza Akademiak adjektibo (autre enfant), izenordain zehaztugabetzat (cette bague est plus belle que l’autre), adjektibo kalifikatzailetzat (depuis son veuvage, c’est un autre homme) eta konparazioetan agertzen den elementutzat (je vous considère comme un autre moi-même) jotzen du.

14.9.2b Erabilerari dagokionez, bakarrik ager daiteke, izenordain gisan: Besteek egingo dute hori. Izenarekin batera agertuz gero, izenaren ezkerrean ageri dela. Hala da, baina badira tradizioan bestelako adibide batzuk, eskuinaldean. Lazarragak eskuinaldean ematen du: Banekarren esku bestean… baina aski adibide gutxi dira holakoak. Determinatzailea behar du (artikulua/erakuslea edo zenbatzailea, batzuetan biak), edo partitiboa: beste etxea, beste etxe bat, beste bost etxe, beste bost etxeak, beste etxerik, baina *beste etxe (bai, jakina, beste zein etxe?, baina hor determinatzailea ageri da). Zenbatzaile zehaztugabeak (oro har kuantifikatzaile zehaztugabeak: zenbait, anitz, asko…) eta izenordain zehaztugabeak (edozein, zernahi, zein, zer…) aurretik nahiz atzetik jartzen ahal dira: beste etxe zenbaitetan / beste zenbait etxetan / zenbait beste etxetan (zenbait bertze lekutan, Pouvreau); beste anitz etxetan / beste etxe anitzetan / anitz beste etxetan (anitz beste gauzaz, Belapeire); beste eritasun asko / beste asko eritasun / asko beste eritasun (asko bertze eritasun gaizto, Dassanza). Egia da, hala ere, atzetik ageri diren adibideak tradiziokoak direla eta gaur egun ez direla ia erabiltzen.

14.9.2c Izenordain zehaztugabeekin ere erabiltzen da beste, eta badira lekukotasun franko: beste edozein etxetan / beste etxe edozeinetan / edozein beste etxetan (edozein beste bidez, Mendiburu); beste zein etxetan / beste etxe zeinetan / zein beste etxetan (zein beste herririk dago?, Uriarte) eta abar. Sail honetakoak dira honako hauek ere: Deus bertze probetxurik (Leizarraga); Kontu egiten zion beste inori […] (Antia); Ez du inor beste behar… edo aposizioan: Inork bestek ez bezala moldaturik (Kardaberaz); Inork bertzek zuzenez ezin galde diezakeguna (Haraneder); Ez baitu deusez ere bertzez, konturik egiten (Axular) eta abar.

Adberbioekin ere erabiltzen da: beste nonbait, beste inon, beste norabait joango dira eta abar.

Esan bezala, ez dago argi beste hitzaren kategoria zein den. Esan dezagun, nolakoa den erabilera, zer testuingurutan erabiltzen dugun, baduela tokia sailkapen bat baino gehiagotan.

Azken ohartxo bat egokia ez den erabilera bati buruz. Arrunta da gaur egun, beharbada erdararen eraginagatik, beste argibideak, beste egunkariak, beste berriak bezalakoak irakurtzea, otras noticias, otros diarios eta abarren pare. Horietan ezinbestekoa da beste argibide batzuk, beste egunkari batzuk, beste berri batzuk esatea, lehenbiziko moldeak aski ingurune markatua eskatzen duelako: Egunkari hau gelditzen da, beste egunkariak amaitu dira.

14.9.3. Gabe hitzak sortzen dituen arazoak

14.9.3a Gabe adjektibo berezien artean sailkatu izan da zenbaitetan. Baina honekin ere beste-rekin gertatzen den antzeko zerbait gertatzen da. Gutxitan ageri da bakarrik, eta gehienetan badu aurretik sintagma osagarri bat. Nolakoa den testuingurua, postposizioa, izena, adjektiboa edo adberbioa ere izan daiteke. Jatorriz izen edo adjektibo, gaur egun gehienetan postposizioa da: uste gabe, eten gabe, duda(rik) gabe… Gutxitan ageri da bakarrik, gehienetan aurretik behar baitu sintagma osagarri bat, batzuetan isildu daitekeena, nahi izanez gero: zure baimenarekin edo gabe. Sintagma osagarri horrek ez du izan behar sail jakin batekoa.

Batzuetan izen sintagma du aurrean. Sintagma hori mugagabea da edo absolutiboa. Kasu batzuetan, gutxienetan, mugatua, bat zenbatzailearekin (edo erakusleren bat). Holakoak ditugu argirik gabe, argi gabe edo euro bat gabe bezalakoak. Paper gabe / paperik gabe; baimen gabe / baimenik gabe; babes gabe / babesik gabe; liburutegi on bat gabe; erreferentzia bat gabe… bezalakoak ere sail berekoak dira. Egungo joeran, sintagma mugagabea (diru, neke…) batez ere izen soilekin erabiltzen da. Egitura pixka bat konplexuagoa baldin bada errazago erabiltzen dugu partitiboa. Partitiboaren aurretik batere erabiltzen da maizkara: batere dirurik gabe; batere lotsarik gabe…

14.9.3b Aurretik duen izen sintagma mugatua izan daiteke, baina gutxiagotan ageri da, eta tradizioan batez ere Iparraldekoa da, baina badira Hegoaldean ere adibideak: karitatea gabe (Pouvreau); […] bere behar duena gabe gelditu (Axular); eguzkiaren argia gabe (B. Enbeita); kanpokoa eta gorputzekoa bakarrik arimakoa gabe (Astarloa); aireak ere ez aski ongarrikoak gabe (Duvoisin); liburu hori gabe; senar-emazteak gabe eta abar. Artikuluaren ordez erakusle bat edo bat zenbatzailea ere har ditzake sintagmak, esan bezala. Badira adibideak tradizioan eta gaurko idazleen artean ere, baina batzuek ez dute egokia ikusten egitura hori: urruntasun hori gabe (Lapeire); deskantsu hori gabe (J. P. Arbelbide); mesprezio hura gabe (Pouvreau); haritz bakar bat gabe (Duvoisin); oroitzapen bat gabe (Laphitz); aldaketa bat gabe (Xarriton); istant bat gabe (Epaltza) eta abar. Postposizioa denean baditu beste ingurune batzuk ere.

14.9.3c Beste batzuetan gabe izena da: Emanaz beraren gabeak edo premiak eskatzen duen gauza (Mendiburu); Gaizto da bai gabea ontsa bizitzeko (Laplace); Ezin hobeagoa, hutsik eta gaberik ez duena (Ubillos); Zure gabean aurkitzen naiz (P. Mujika) eta abar. Osagarria genitiboan erabiltzen da batzuetan, adibideetan ikusten denez. De Rijkek dioenez (2008: 310), gaurko euskaran gutxiago erabiltzen da gabe hori izen gisa eta badira beste itzuli batzuk erabiliagoak. Batez ere falta (diru faltan), eskas (hori jakin eskasean) edo ez izena (maitasun ezaz, nik ikusi ezean).

14.9.3d Azkenik, esan dezagun adjektiboa ere izan daitekeela ‘ez duena’, ‘zerbaiten faltan dena’ adierazteko: Ez naiz gabe (Duvoisin, ‘ez naiz pobre’ adierazteko); Gabea pairagarri, ukana hondagarri (Azkue, ‘pobreak sufritu, aberatsa hondoratu’); Gabeak hatsa kirats (Oihenart) eta abar. Batzuetan instrumentala du aurretik: […] gero eta urrez eta zilarrez gabeago aurkitzen zuten (Larreko); Zein karitatez gabeak diren (Iratzeder). Zenbaitetan guztiz lexikalizatuak diren hitz elkartu adjektibaletan bigarren osagai gisa arrunta da (ikus OEH): artega, donga, eskerga, egoska, inauska, axolagabe eta abar. Izen sintagma izan dezake batzuetan aurretik: ardura gabea, erru gabe, punimendu gabe, beldur gabe, gorputz odol gabe…; Ez da dudarik, egiazko “eskual-duna” zen Frantsez; ez, ez zen “eskual-gabea” (Narbaitz). Holakoetan, aurreko osagarria soila da arruntean. Egitura konplexuagoa denean, joera gabeko erabiltzearena da. Hola, galderatxo bat garrantzi gabea perpausaren ordez, hiztunak errazago erabiltzen du garrantzi gabeko galderatxo bat.

14.9.3e Batzuetan, hala ere, ez da garbi gelditzen noiz den izen eta noiz adjektibo. Jakina, aurreko izen sintagma partitiboan agertzea arrunta da: hutsik gabea, bihotzik gabea, baliorik gabea, eskolarik gabea… Zenbait kasutan batere-rekin ageri da: dudarik batere gabea (Mihura); harrokeriarik batere gabea (Uztapide). Sintagma mugatua izan daiteke, ondoko adibide hauetan bezala: zimurtxo bat gabea; eranskin hori gabeak. Edo partizipio ondoan, aski arrunta: ikusi gabea, entzun gabea, ohartu gabea eta abar. Ez hainbeste aditzoinarekin bakarrik: Berria zen, oraino uki-gabea (Orixe); Agindu uts-ezin eta idatz-gabeak (Zaitegi). Ez dira oso erabiliak. Adlatiboarekin erabiltzen du Orixek: Santa Kruz oraindik Lekunberrira gabea zela.

14.9.3f Badira adjektibo elkartuak gaberen gainean eraikiak: arduragabe, bihozgabe, baztergabe, errugabe, dirugabe, eskolagabe, gogogabe, hobengabe, indargabe, odolgabe, tolesgabe… Ohart gaitezen hizkera doinuak bereizten duela beldurgabe (adjektiboa) eta beldur gabe (izena + postposizioa).

Ura barik ardoa edan du edo elizatik gabe tabernatik gatoz edo ilundu gabe bezalakoetan, gabe hori adberbioa da. Bizkaieraz erabiltzen da barik (gaberik), aski arrunta da. Eredu estandarrean ere onartua da (eten barik), baina askotan zuzenean erabiltzen da gabe (eten gabe).

¹⁵⁹ “Se ha observado que la categorización gramatical de la palabra otro […] es problemática porque se asimila en parte a los adjetivos, pero tiene propiedades que lo identifican como cuantificador o como determinante indefinido” (RAE 2009: 13.10l).