Euskararen Gramatika

14.8. Adjektiboa eta kategoria aldaketak

14.8a Gorago (§ 14.7a) esan dugu Jon dotore etorri da bezalakoetan ageri den dotore hitza, berez adjektiboa izanik (Jon oso dotorea da), hemen adberbio gisan erabiltzen dugula (nola etorri da?). Kategoria aldaketa hau oso arrunta da euskaraz: Ontzi gogorra, baina gogor ematen badiozu hautsiko da azkenean; Maite zintzoa da, eta aski zintzo jokatzen du beti; Bide luzea egin genuen elkarrekin, eta luze mintzatu ginen hortaz; Liburu horiek merkeak dira eta merke erosi ditugu. Batzuetan ez da erraz gertatzen horiek zer diren zehaztea, baina mugagabean doazelarik adberbioak direla esan dezakegu. Ohartzen bagara, denek galdera mota berari erantzuten diote: nola eman, nola jokatu, nola mintzatu, nola erosi… Eta horren erantzuna adberbiala da. Nahi bada, kasu hauetan, adberbio gisa erabiltzen den adjektibo baten aurrean gaudela esan daiteke.

Atzizki adberbiala erantsiz gero ez dute esanahirik aldatzen, eta bistan da adberbioa dela: gogorki, zintzoki, luzeki. Merke-rekin sor daitezke zalantzak (*merkeki), baina garbi dago ez adjektibo guztiek onartzen dutela -ki adberbiala (*zuriki, *txikiki), ez edozein adjektibo erabil daitekeela adberbio gisan: xarmant, eder…, esaterako, beti adjektiboak dira (*Xarmant egin du; *Eder egin du) eta atzizkia behar dute adberbializatzeko: Xarmanki egin du; Ederki egin du.

14.8b Esan dezagun, laburtzeko, kategoria aldaketa hauek egiten dutela posible batzuetan adjektibo garbiak direnak (dotore, luze, ilun) adberbio gisa erabiltzea, adberbioak izatea beraz, nolakoa den testuingurua. Kategoria aldaketa prozesu hauek ez dira inoiz ere unibertsalak eta batzuetan ez dira emankorrak, esan nahi baita, adjektibo guztiak ez direla modu automatikoan adberbio gisa erabiltzen ahal. Badira beste mota bateko aldaketak ere: Ur hotza ez dut gogoko esaten dugu, baina horren ondoan arrunta da hotz handia egiten duela esatea. Adjektibo lehenbizikoan, eta izen bigarrenean. Ondoko adibide honetan eder adjektiboa izen gisa erabiltzen du autoreak: Bazterraren ederrak osagarria emaiten zion, bai eta liburuek hain ardura kentzen duten bihotzeko bakea (J. Etxepare).

Adjektiboak izen bihurtzeko bide arrunta da -tasun eranstea: eder/edertasun, gozo/gozotasun, handi/handitasun edo bortitz/bortiztasun bikoteetan (adjektibo/izen) ikusten da hori. Ohart gaitezen, nolanahi ere, hori ez dela ezinbestekoa, eta batzuetan adjektiboa darabilgu zuzenean izen gisan: sagardoaren gozoa, nekearen handia, justiziaren bortitza eta abar.

14.8c Batzuetan, ordea, alderantziz gertatzen da: adin gara edo adinak gara diogunean adin bera dugula, adin berekoak garela, adierazi nahi dugu. Kasu honetan izena erabiltzen dugu adjektibo bezala. Ondoko hauetan ere gauza bera: pertsona oiloa, pertsona zorria, gizon deabrua, emazte zilar hori, gizon astoa, mutiko zakurra eta abar.