Euskararen Gramatika

14.7. Lotura aditzak

14.7a Predikatua eta izen sintagma lotzen dituen aditzari lotura aditza deitzen zaio, edo aditz kopulatiboa. Aditz horien artean usuena izan dugu, baina ez da bakarra, egon ere aski arrunta baita: Mutil txikia da; Zopa hotza dago. Egia da zopa hotza dago baino maizago erabiltzen dela zopa hotz dago. Honek arazo interesgarri bat sortzen du, bigarren kasuan (hotz dago) ageri den hotz hori adjektibotik baino hurbilago baita adberbiotik: Jon dotore etorri da eta horren gisako perpausetan bezala. Berehala itzuliko gara hona (ikus 24. kapitulua).

Badira beste lotura aditz batzuk ere, bigarren mailako predikatu deitzen ditugunak: bilakatu, bihurtu, egin, iruditu, ukan… ondoko adibide hauek erakusten duten gisan: Gure haurrak handi egin dira; Zapata hauek txiki(ak) ditut; Etxe hori hotza iruditzen zait… Ikusten denez, lotura aditz horiek bi izen lotzen dituzte: Etxe handi hura hauts bihurtu zuten; Pello alkate egin dute; Mikel soldadu joan zen; Isabel irakasle dago Sorbonan; Itziar serora joan zaie eta abar. Bigarren mailako predikatuak dira.

14.7b Predikatu osagarria dela eta, aurkezten zaigun arazorik nagusiena da jakitea noiz agertu behar duen mugatzaileak eta noiz ez. Ez da batere erraza arau argiak ematea kontu honetan, besteak beste arau zehatzik ez dagoelako ere.

Joan, egon, bihurtu eta hartu bezalako aditzekin, normalean mugagabean doa osagarria, batez ere predikatu osagarriak izen (sintagma) batek osatzen badu: Ura ardo bihurtu zuen; Andoni irakasle dago eta abar. EGLUn espresuki esaten da predikatuak ezin duela holakoetan mugatzailerik hartu: *Ura ardoa bihurtu zuen; *Andoni irakaslea dago (EGLU-I: 168). Hala ere, hemen zehaztapen batzuk egin behar ditugu. Egia da euskararen literatura tradizioan joera holakoa dela: Duguna jan dugu eta arlot gara bihurtu (RS); Berehala […] ezdeus bihurtu balitz (Axular); Mahai saindutik urrunduz ez zara perfektoago bihurtu (Baratziart); Gatz bihurtu zen (Añibarro); Non gehiago edertu zuten, eta bihurtu zuten argiago (Larramendi) eta abar. Egia da, horrekin batera, gaur egun badela joera holako anitzetan predikatua mugatzeko, batez ere sintagma konplexua denean: Egin nahi dien erreferentzia multzo gabea bihurtzen da; Afrikak bizi duen egoera politiko eta sozialaren enbaxadore nagusia bihurtu delako; […] argitaraturik gabeko rock musikaren lanik famatuena bihurtuz… Gaurko literatura lanetan, egile batzuk aski sistematikoak dira mugagabearen erabileran, baina badira egileak bietara erabiltzen dutenak: Kontu larria bihurtzen ari zen hura, eta orrialde berean Istripuzko hilketa hura istripu huts bihurtzeko. Dena dela, ez da hau oraingo kontua. Baina badira adibideak literatura klasikoan ere (plazerak… atsekabea bihurturik irakur daiteke XV. mendeko testu batean). Zernahi gisaz, tradizioa eta gaurko erabilera ere bat datoz, oro har, predikatu osagarriko sintagma mugatzailerik gabe emateko.

14.7c Lotura aditza izan denean adjektibo sintagma arruntean mugatuan joaten da: Aita ona da; Edurne ikaslea da; Hango etxe hura oso polita zen lehen. Adjektibo sintagman agertu behar duen mugatzailea beti artikulua da, eta ez erakuslea, adibidez. Bestalde, mugatzaile horren zeregina adjektibo sintagmaren eta izen sintagmaren arteko komunztadura markatzea besterik ez dela dirudi. Horrek esan nahi du izen sintagma singularra bada, adjektibo sintagmak ere singularra behar duela izan, eta izen sintagma plurala bada, adjektibo sintagma ere plurala izango dela: Aita ona da / Gurasoak onak dira; Eliza hura oso zaharra da / Eliza haiek oso zaharrak dira.

14.7d Hala ere, badira zenbait adjektibo mugatzailerik gabe agertzeko joera dutenak: Zoriontsu zara?; Libre ote gara hiritarrak nahi duguna egiteko?; Guztiak gara berdin legearen aitzinean; Jauna, zure grazia handi, azkar eta gozo da eta abar.

Gauza bera gertatzen da hizkera batzuetan, gehiago Iparraldean, -ago eta -egi konparazio atzizkiak erabiltzen ditugunean, eta arrunta da mugagabea: Zer, hori baino ederrago? Jakina, mugatua ere berdin erabiltzen ahal da holakoetan. Berdin bestela ere: Etxe hori handiegi/handiegia da. Ez, ordea, superlatiboarekin, hor beti erabiltzen baitugu mugatzailea: etxe(rik) handiena.

14.7e EGLU-I liburukian (170-171) horien parean ageri dira beste “adjektibo” hauek: gai, gauza, aiher, haizu, zilegi, sori, bide (komeni, ados, akort…) bezalakoak: Ezkontzaren haustea lege da, baina batzuen ustez ez zilegi; Ez naiz gai zuk diozuna ulertzeko; Ados ginen geure asmo guztietan… Baina multzo honetan sailkatzea ez da oso egokia. Hasteko gai, gauza, bide, lege eta abar ez dira adjektiboak, baizik izenak. Bestetik, eta ikusten denez, ez dute komunztadurarik egiten subjektuarekin: neska horiek abilak dira eta neska horiek gai/gauza/ ados/akort dira, baina ez neska horiek *gaiak/*gauzak/*adosak/*akortak dira… Askoz ere egokiagoa da pentsatzea aditz esapideak direla.

Eta aditz esapideen sailean sartu behar lirateke beldur izan, gose izan, ahalke/lotsa izan eta holakoak ere: Gure umea gose da / goseak dago; Haserre da gure izeba; Lotsa naiz eskatzen didazuna egiteko. Horiek mugatzaile gabe doaz. Gauza bera gertatzen da on/hobe/zail/gaitz/harrigarri izan bezalako esapideekin: Gauza guztiak ongi egitea zail da; On da ume guztiak eskolatzea; Harrigarri da zein nekez ikusten duten hau batzuek; Mendian zein den eder eper zango hori… Hauetan forma mugatuek ere badute tokia (zaila da, ona da…), eta hizkera bizian asko erabiltzen dira, mugagabeak hizkera landurako gehiago utziz.

Aldi berean, esapidetzat hartuko ditugu egiteko trebe (egiteko gai/gauza esapideen parekoa), jateko on eta abar.

Adjektiboek osagarriak hartzen ahal dituzte zenbait esapidetan: Elizari hurbil egin dute etxea; Diruz aberats zen baina osasunez behartsu; Ondoan zabal eta puntan mehar (Axular); Ez da apezetako on (Axular).

14.7f Adjektibo sintagma partizipioaz osatua bada, orduan ere mugatzailea ezinbestekoa da: Liburu hori oso ongi idatzia da. Hain zuzen ere, mugatzaileak ematen digu predikatu osagarria eta aditzaren lehen osagaia elkarrengandik bereizteko bidea: hil da / hila da; bete da / betea da; gaur sortu / sortua da. Bikote horiek ez dute, bistan da, esanahi bera. Hemen sartu behar dira honako itzuli hauek ere, bigarren mailako predikatuak deituak: Liburu horiek aitonak erosiak dira; Mutil hori nobela ugari irakurria da.

14.7g Lotura aditza izan izanik predikatu osagarria adjektiboz ez, izenez edo izen sintagma batez osatua egon daiteke. Izen sintagma horren erreferentzia zehatza bada ez da dudarik, eta mugatua izanen da: Andoni gure irakaslea da; Andoni atzo ikusi genuen mutila da. Baina izen horrek zerbait orokorra adierazten badu, nolabaiteko adjektibo modura edo, interpreta daitekeena, nahiz eta berez izena izan, orduan zilegi da mugatzailerik gabe ematea osagarri predikatibo hori: Andoni irakasle(a) da; Ni naiz lekuko eta ni nerau naiz epaile; Ez nekien bekatu zirela; Isilik uzten dituen gauza guzien ordain da ematen dion hori; Zeru horiek Jaunaren bizilekuaren atari besterik ez dira; Bera da jaun eta jabe… Nahiz ez den hori ere beti betetzen: Esan zigun gu ginela aberastasun horien jabeak. Jakina: hor jabe ere esango lukete hiztun askok.