Euskararen Gramatika

14.10.5.3. -AGO atzizkia

14.10.5.3a -ago atzizkiaren bidez konparatiboak osatzen ditugu, esan nahi baita bi elementu jartzen ditugula erlazioan, eta bati besteari baino maila goragokoa baldin badagokio, daraman adjektiboari -ago atzizkia eransten diogu. Eta orduan adjektibo hori konparatiboa dela esaten dugu: handiago, politago, gorriago, zikinago eta abar. Hemen ere badira salbuespenak: on-ek badu bere konparazio forma arrunta, onago (Lizarragak, J. M. Zabalak, Aranbillagak, Orixek… erabiltzen dute), baina askoz ere gehiago erabiltzen da hobe aldaera, literaturan nola gaurko idazkietan ere. Ongi eta gaizki adberbioak ere mailaka ditzakegu, eta horrela sortzen dira hobeki (eta hobekiago, gutxiago erabilia) eta gaizkiago aldaerak.

-ago atzizkiaz baliaturik sortutako konparazio adjektiboa predikatu osagarrian denean, artikuluarekin nahiz gabe agertzen da: Etxe hori handiago(a) da. Zein elementurekin konparatzen dugun esaten bada, elementu horri baino eransten zaio: Etxe hori beste hura baino txikiagoa da. Azpimarratutako egitura hori beste egitura baten laburdura besterik ez dela esan daiteke: beste hura den baino txikiagoa…

14.10.5.3b Konparazioek berek ere maila bat baino gehiago izan dezakete, ondoko adibide hauek erakusten dutenez: Etxe hau beste hura baino ederragoa da; Etxe hau beste hura baino askoz ere ederragoa da. Holako diferentziak markatzeko, askoz, aise, dexente, biziki, pixka bat, apur bat eta antzekoak erabiltzen ditugu: Zu baino biziki handiagoa da; Zure autoa nirea baino apur bat luzeagoa da. Era berean, denbora eta kantitatea adierazten duten adberbioak ere baliatzen ahal ditugu. Hauetan zenbat beranduago, edo zenbat gehiago, edo zenbat garestiago galderei era honetara erantzun dakieke: Bi ordu beranduago etorri zen trena; Bi kilo gehiago erosi beharra izan nuen; Mila pezeta garestiago jarri dituzte sarrerak.

14.10.5.3c Diferentzia zenbaterainokoa den aditzera emateko ere instrumentalaz baliatzen gara: Buruaz handiago zen Edurne senarra baino (senarra Edurneri gehienez kokotseraino iristen zaiola esan nahi du). Beste erabilera batzuk ere baditu instrumentalak, betiere konparazioaz ari garela: Eztarriaz beherago sartzen zaio ke beltza (Etxeberri Ziburukoa); Mereziez gehiago hartu dute saria; Zeruaz gorago da, lurraz beherago (Hiribarren) eta abar (§ 21.6.3k). Horietan ‘eztarria baino beherago’, ‘mereziak baino gehiago’ eta ‘zerua baino gorago eta lurra baino beherago’ esan nahi dugu.

Zenbait esapidetan, -agodun izenondoa, edo dena delakoa (adberbioa ere izan daiteke) erabiltzen dugu. Esapide hauek egitura bat baino gehiago erakusten dute:

14.10.5.3d Gero eta… -ago: Gero eta politago da nobela hau; Gero eta urrunago doa txalupa; Gero eta diru gehiago eskatzen dute; Solasak eta hurbilago entzuten dira. Batzuetan gero soil horren ordez geroago ere erabiltzen dugu: Geroago eta diru gehiago behar dute; Geroago eta liburu zailagoak idazten dituzte; Geroago eta gehiago bermatzen dituzte eta abar. Lehen esapidea da gehien erabiltzen dena, baina bi moldeek badituzte adibide franko bai gure tradizioan eta bai gure egungo idazleetan.

14.10.5.3e Beti eta… -ago ere erabiltzen da: Mendiak beti eta gorago agertuz; Karlisten mehatxuak beti eta azkarrago; Beti eta maila txikiagoak; Beti eta barnago… Esapide hau ez da aurreko beste biak bezainbat erabiltzen, baina badira adibideak egungo idazleetan eta tradizioan ere, batez ere Iparraldekoen artean: Beti eta gogorragoak (Duvoisin); Beti eta barnago sartzen zituzten (Barbier); Beti eta geroago (Haraneder); Beti eta gibelago (J. B. Etxepare); Beti eta gaitzenago eta errebelatzenago (Axular).

Adjektiboa izen sintagma batean ageri bada, gero eta… esapidea izenaren ezkerretara joan daiteke, baina baita izenaren eta adjektiboaren artean ere: Gero eta auto garestiagoak erosten ditu Beñatek edo Auto gero eta garestiagoak erosten ditu Beñatek.

14.10.5.3f Zenbat eta… -ago ere erabiltzen dugu holako esapideak egiteko: Zenbat eta gehiago irakurri, orduan eta arinago ikasten du. Ikusten ahal dugunez, esapide konplexuagoa da. Batetik, zenbat horren ondotik heldu den eta hori aukerakoa da. Bistan da idazle gehienek hala erabiltzen dutela, baina badira egungo testuetan hori gabeko adibide batzuk, nahiz ez gehiegi: Dorrea zenbat altuago, orduan eta txikiagoak zirenak (Otsoa); Zenbat hurbilago, orduan eta bortitzago (Alonso). Baina askoz ere arruntago eta unibertsalagoa da beste esamoldea, alegia, eta daramana: Zenbat eta abertzaleago, orduan eta espainolagoa dela izatez (Segurola); Zenbat eta euskaldunago, orduan eta bakarrago (Perurena); Zenbat eta zaharrago, orduan eta pazientzia gutxiago eta abar.

Bestetik, adibideetan ikusten denez, esapidea konplexuagoa da, eta badu bigarren atal bat: … orduan eta… -ago. EGLUn esaten da bigarren atal horretako eta hori ere aukerakoa dela (EGLU-I: 189): Zenbat (eta) gehiago irakurri, hainbat arinago ikasten dut; Zenbat (eta) zaharrago, hainbat (eta) petralago; Zenbat (eta) beranduago etorri, gero (eta) okerrago zuretzat. Hiru adibide horiek ageri dira EGLUn, eta hor ikusten da bai lehenbiziko eta nola bigarrena askeak direla. Han esaten denaren arabera, Zenbat eta beranduago etorri, gero eta okerrago zuretzat esan daiteke, edo aldaera bat aipatzeagatik (ez baita bakarra) Zenbat beranduago etorri, gero okerrago zuretzat. Ez dirudi, ordea, gero okerrago hori batere zuzena den. Esapidearen bigarren zatiari dagokionez, zalantza gabe, gure tradizioan hainbat erabili da, batez ere Hegoaldean: hainbat (eta) zaharrago. Hori da eredu erabiliena: Zenbat eta gehiago eta handiagoak […] hainbat handiagoak (Mendiburu); Zenbat eta gorago dagoen […] hainbat eta harroago ikusi ohi da (Agirre) eta abar. Badira aise gehiago. Hori da, esan bezala, eredua. Badira, hala ere, adibide batzuk, gutxiago, besteen parean, orduan eta edo orduan bakarrik erakusten dutenak, eta ez hainbat: Zenbat eta gehiago begiratzen nion emazteari, orduan eta itsusi eta zakarragoa aurkitzen nuen bere senarra (Barriola); Zenbat eta denbora gehiago iraun, orduan eta zailago izaten da kentzea (M. Aranburu); G. Mujikak, Mogelek, Barrensorok, Soroak eta J. I. Urangak ere erabiltzen dute esapide hori. Diferentzia handiarekin, hiruren artean (hainbat, orduan, gero), gero-rekin osatutako esapideak dira gutxien erabiltzen direnak. Ez da ia adibiderik tradizioan, eta gaurko idazleen artean ere aski gutxi ageri da: Zenbat eta aurrerago joan, gero eta lausoago zen nire baitan etxe haren oroitzapena (Igerabide); Zenbat eta gehiago hurbildu, soinua gero eta zehatzagoa zen (Gabiria); Zenbat eta gehiago iraun, gero eta gehiago haziko da (Berria). Ez da, nolanahi ere, konparaziorik beste biekin.

Esapide horiek laburturik ere ematen ditugu: zaharrago eta txarrago (zenbat eta zaharrago hainbat txarrago). Badira tradizioan ere adibideak: Zenbat eta gehiago egin, barregarriago iduri (Anabitarte); Zenbat eta gehiago aritu, errazago asma dezakezue (Lizardi); Zenbat eta literatura gehiago irakurri, herriak astoago bihurtzen direla, uste dut (Lauaxeta); Zenbat eta ilunago, hobe (Altzaga) eta abar.

Hala ere, Iparraldeko gure tradizioan pisu handiago izan du beste esamolde honek: zenbatenaz… hanbatenaz. Hona hemen adibide batzuk: Zenbatenaz maizago eta barrenago erabiliko baitugu kontsiderazio hau, […] hanbatenaz borondatea ariko da berokiago (Pouvreau); Zenbatenaz hori eginen baituzu lasterrago, hanbatenaz hobeki kausituko zara (Xurio); Zenbatenaz izanen baita […], hanbatenaz Jainkoak estimatuko duela… (Haraneder) eta abar. Hurrenkera aldaturik ere badira adibide bat edo beste: Eta haiek gaitzesten baikaituzte hanbatenaz gehiago, zenbatenaz gure eskasak hurbilagotik ikusten baitituzte (Xurio); Eta are hanbatenaz gehiago, zenbatenaz ikusten baituzue hurbiltzen dela eguna (Haraneder).

Zernahi gisaz, Hegoaldeko tradizioan ez dugu mota honetako adibiderik atzeman. Egungo idazleek ere ez dute ia erabiltzen.

14.10.5.3g Aldian baino aldian… -ago esapidea ere erabili izan da: Aldian baino aldian gaiztoago iruditzen zait gizon hori. Hala ere, ez du tradizioan adibide askorik: Aldian baino aldian grazia eta atsegin gehiago guri… (Mendiburu); Aldian baino aldian zeruko indar eta beldur gutiagorekin (Mendiburu). Batzuetan baino hori gabe, edo beste toki batean jarririk ere: Aldian-aldian hurreragotuaz (Lardizabal); Aldian-aldian baino umilkiago (Mendiburu).

14.10.5.3h Zein baino zein… -ago moldea ere erabiltzen da: Neska horiek zein baino zein ederragoak dituzu. Hegoaldeko tradizioan badira adibideak: Zein baino zein santuago zirelarik (Lizarraga); Zein baino zein zitalagoak (Lizardi); Zein baino zein gozoagoak (Zamarripa); Zein baino zein doinu zerutarragoak (S. Mitxelena); Zein baino zein gogorragoak (Lardizabal); Zein baino zein naroago (Agirre) eta abar. Esan bezala, adibideak Hegoaldekoak dira, nahiz Xalbadorrek ere baduen hau: Zein baino zein hobeak. Egungo idazleetan aski arrunta da esapide hau.

14.10.5.3i Ezinago + adjektiboa arrunta da euskaraz (ezinago maitea, ezinago zalua, ezinago nahasia…). Horren parekoa da ezin adjektiboa + -ago esapidea (ezin maiteago, ezin zaluago, ezin nahasiago…). Holako erabilera nahiko arrunta da tradizioan eta egungo idazleen artean ere: ezinago ederra zen paraje hura / ezin ederrago(a) zen paraje hura; nobela ezin zailagoa idatzi du / nobela ezinago zaila idatzi du.

14.10.5.3j Adjektiboa + baino + adjektiboa + -ago (edo adberbioa + baino + adberbioa) eta izena + baino + izena + -ago egituraz ere baliatzen gara zenbait kasutan: gezur handia baino handiagoa; ederra baino ederragoa; ongi baino hobeki; egia baino egiago…

14.10.5.3k Ordua adierazteko ere gutxiago edo gutxi erabili behar izaten dugu (§ 16.3.5): hamaikak laurden gutxiagotan sartu ginen herrian; hamabiak bost gutxi dira…