Euskararen Gramatika

14.2.3. -dun eta -(t)ar atzizkiak hartzen dituzten hitzen kategoriaz

14.2.3a Esan dugu gramatika batzuetan, EGLUn ere, -dun eta -(t)ar atzizkiekin osatutako hitzak adjektibotzat jotzen direla. Jakina denez, -dun atzizkiaz bukatutako hitz horiek perpaus erlatiboetan dute oinarria: dirua duen neska perpausa izanik oinarrian ez da hortik zail pentsatzea perpaus horrek dirudun neska eman dezakeela. Horrek azalduko luke nola geratu diren -dun hitz horiek gramatikan izenaren ezkerrean, perpaus erlatiboak arruntean ezkerrean ematen ditugunez. Baina, aldi berean, egia da -dun hitz horiek eskuinean ere agertzen ahal direla (egungo euskaran arrunta da), perpaus erlatiboekin gertatzen den gisan: neska dirua duena (neska diruduna). Azter dezagun, zernahi gisaz, lasaitasun pixka batekin kontu hau.

Esan dezagun, hasteko, atzizki hori hartzen duten hitzak ez direla gehiegi, kontrakoa ematen badu ere, euskaraz erabiltzen ditugun gainerako hitzen agerraldi kopuruekin erkatuz gero. Gaurko euskaran, -dun hitz horien artean, maizen ageri dena euskaldun da, eta ondotik datoz, erabilerari dagokionez, arduradun, zaldun, txapeldun, haurdun, errudun, eledun, ahaldun, bizidun eta fededun. Gainerako -dun guztiak ez dira gehiegi erabiltzen. Adibidez, gorridun, koadrodun, loredun, zergadun, koloredun, lizentziadun edo esperantzadun noizbehinka bakarrik ageri dira.

14.2.3b Zein da hitz horien kategoria? Esan bezala, Gramatika Batzordeak (EGLU-I: 159) adjektibo gisa sailkatu zituen, eta hurrenkerari dagokionez, -dun adjektibo horiek salbuespentzat hartu ziren, izenaren ezkerrean ageri baitira eta ez, euskal adjektiboei berez dagokien tokian, eskuinean.

Baina badirudi arazoa pixka bat nahasiagoa dela. Hasteko, gehienetan ez bada, sarri askotan bakarrik ere ageri dira, ondoko izenik gabe. Hitz batzuen kasuan ia salbuespenik gabe ageri dira bakarrik, gainera. Horietan izena dela esan daiteke beldurrik gabe: bost andre etorri dira, bost euskaldun etorri dira, bost zaldi etorri dira… ez dirudi hor desberdintasun handiegirik dagoen, ez dago hor inolako ezabaketarik. Nekez esan daiteke adibide horietan euskaldun adjektiboa dela. Hainbeste euskaldun bizi da hemen esaten da, baina *hainbeste zuri bizi da, edo *hainbeste gizen bizi da, edo *hainbeste ekonomiko bizi da ez da esaten euskaraz, testuinguru markatu batean ez bada. Ez da hori euskaldun hitzaren kasua, aise askatasun handiagoa baitu¹⁵⁵.

Ohart gaitezen, gainera, izenek zenbatzaileak har ditzaketela: Badira hemen bost andre; Badira hemen hamar euskaldun. Ez, ordea, adjektiboek non ez den elipsia egiten: Badira hemen kopa zuriak eta beltzak; Zurien artean badira bost estuak eta sei zabalak. Hor kopa hitza isiltzen dugu, testuinguruagatik bai baitakigu zeri buruz ari garen. Euskaldun hitzak ez du holako debekurik.

Bestetik, adjektiboek gradu maila hartzen ahal dute: Etxe hau beste hura baino politagoa da esaten dugu, adjektiboari gradua emanez (§ 14.10), baina izenek gradurik hartzen ez dutenez, nekez esango dugu *gazte hau beste hura baino kaputxadunagoa da, edo *zezen hori arras adarduna da. Horrek erakusten du -dun hitz horiek izenak direla. Egia da, hala ere, Miren Koldo baino euskaldunago da esan daitekeela. Hori euskaldun hitzak gaurko erabileran gradu desberdinetako esanahia har dezakeelako gertatzen da. Ez da izen bakarra horretan: txerriago, astoago, oiloago… izen batzuk adjektibo gisa erabil daitezkeelako.

14.2.3c Euskaldun hitza, esan bezala, hainbestetan bakarrik erabiltzen dugu, beregaineko edozein izen bezala: euskaldunek hau diote, euskaldun gutxi dago herri horretan eta abar. Beste zenbaitetan, izenekin gertatzen den gisan, adjektibo baten laguntza ere izan dezake: euskaldun prestua. Hor ere izena da, izen arrunta. Baina badira euskaldun herri bezalakoak ere. Sintagma hori anbiguoa da: herria bera da euskalduna, txikia edo handia izan daitekeen bezala, eta orduan euskaldun adjektiboa litzateke, eta salbuespena, hurrenkerari dagokionez (herri euskalduna litzateke arruntena egun, herri polita bezala). Hala ere, egitura hori izen elkarketa arrunt gisa ere azter daiteke: baratxuri herria (herri hori baratxurien herria da) esaten den moduan esan dezakegu euskaldun herria (herri hori euskaldunen herria da). Adjektiboez ari bagara, eta gaurko euskara idatzia kontuan izanik, ez da dudarik neska euskaldun eredua dela idazleek gehien erabiltzen dutena, datuek erakusten dutenez. Dozenaka adibide daude kazetari euskaldun eta ardura euskaldun bezalako eredukoak. Egia bada ere horiekin batera badirela euskaldun neska bezalakoak ere, baina aise gutxiago. Horiek dira datuak.

14.2.3d Badirudi, zernahi gisaz, -dun hitz horiek ez direla berdin erabiltzen orain eta historian zehar. Literatura klasikoan askoz ere sistematikoago gertatzen da -dun atzizkia duten hitzak izenaren ezkerrean agertzea: euskaldun aitona, euskaldun herria, euskaldun jakintsua, euskaldun gizon, euskaldun gerlari eta abar. Hori ikusten da D. Agirre, Arrese Beitia, Kirikiño, Mirande, Larzabal, Iztueta, Lizardi, Zamarripa, Iratzeder, Eizagirre, Otaño, J. A. Mogel, Orixe, Azkue, Mendiburu, Kardaberaz, Etxeita, Labaien, Lhande, Iraizoz, Lafitte, Zerbitzari eta beste idazle batzuetan. Egia da noizbehinka hausten dela araua (irakurle euskaldun), baina literaturan salbuespenak dira holakoak. Larrekok, ordea, maiteago ditu andre euskaldun, adiskide euskaldun, andre euskaldun edo gaixo euskaldun tankerako hurrenkerak. Baina euskaldun gazteria ere erabiltzen du.

14.2.3e Aldaketa bat gertatzen ari da euskaldun neska eredutik (maizago erabilia tradizioan) neska euskaldun eredura (aise gehiago erabilia gaur egungo testu idatzietan). Esan daiteke, hortaz, aldaketa hau gertatzen ari dela urteen indarrez: perpaus erlatiboa + izena → -dun adjektiboa + izena → izena + -dun adjektiboa. Eta euskaldunok, -dun hori bere toki naturalera eramaten dugula, behin erlatibotasun izaera galdurik: izenaren eskuinera. Kasu horretan, -dun adjektiboa dagokion tokian egongo litzateke. Horregatik diogu adjektiboa dela. Besteetan, aurretik doanean, -dun atzizkiak osatzen duen hitza izena izan daiteke (euskaldun herri) langile, kantari edo saltzaile izenen parekoa. Edo adjektiboa, batez ere erabilera klasikoan (euskaldun neska).

Gertatzen ari den aldaketa hori garbiago ikusten da -dun duten gainerako hitzen kasuan.

14.2.3f Gehienak bakarrik erabiltzen dira aski modu arruntean: arduradun, zaldun, txapeldun, haurdun, errudun, eledun, ahaldun, bizidun, fededun, akziodun, elebidun, kargudun, hobendun, zordun, erdaldun, ahalguztidun, zentzudun eta abar. Edozein izen bezala: Txapeldunak sartu dira; Pentsiodunek dirua galdu dute; Bekadun gutxiago aurten eta abar. Izenak dira holakoetan. Izen elkarketan ere agertzen ahal dira: txapeldun izaera; pilota txapeldun. Edo adjektibo gisa: gazte txapeldun. Hori gertatzen da -dun formako gainerako hitzekin ere. Hori gertatzen da -dun atzizkia duten hitz gehienekin.

14.2.3g Gentilizioak ditugu bigarren sailekoak, -(t)ar multzokoak alegia: pertsonak nongoak diren esaten digute adjektibo horiek. Hola, zarauztar, frantziar, donostiar, bizkaitar… bezalakoak biltzen ditugu multzo honetan. Ikusten denez, leku izenari -(t)ar atzizkia erantsirik osatzen ditugu adjektibo hauek. Izenari dagokionez, zer toki hartzen dute? Bada, arau estuak ematea ezinezkoa da.

Gaurko idazleen artean jokalari donostiar, erdilari donostiar, aurrelari donostiar, izaera donostiar tankerakoak arruntak dira. Baina donostiar egunkari, donostiar musikari, donostiar izaera, donostiar kazetari, donostiar bizimodu, donostiar idazle, donostiar kronista, donostiar poeta, donostiar merkatari, donostiar eskultore bezalako adibideak ere anitz dira.

14.2.3h Atzizki honekin osatutako hitzen izaeraz Artiagoitia (2002a) arduratu da, besteak beste. Gentilizio deitzen diegu hitz horiei, baina egiazko erabilera ez da gentilizioetara mugatzen. Hor sartzen dira herria edo sorterria adierazten duten aipatu adjektiboak: lesakar, bermeotar…; izen berezi edo deitura batetik sortuak: agirretar, goenagatar, azkaratear, garziatar, kingtar, muxikar… eta horrekin izendatzen da familia horietako kide dena; hirugarren multzo batean sartzen dira izen arruntetik sortutako batzuk ere: baserritar, herritar, eskuindar, menditar, kaletar…; eta bada oraindik beste multzo bat ere, izen berezietatik sortzen dena eta beharbada eztabaidagarriago izan daitekeena euskaraz: domingotar, erasmotar, freudiar, kafkar/kafkatar/kafkiar (denak erabiltzen dira gaur egun), orwelldar, euklidiar eta abar. Azken saileko horiek ez dute deus ikustekorik familiakoekin eta jarraitzaileen izaerari egiten diote erreferentzia (oinaztarrak eta ganboatarrak bezala).

-(t)ar atzizkiaz osatutako hitzak, -dun atzizkiarekin osatutakoekin gertatzen den gisan, izen gisa erabiltzen ditugu maiz, bakarrik, baina ez dira falta auzo herritar bezalakoak, anitzetan ageri direnak, prentsan batez ere. Hor adjektiboa da. Erabilera arrunta da hau, eta hori ongi ikusten da egungo testuetan: uhin zerutiar; eiakulazio goiztiar; produktu atzerritar; bisitari gautar eta abar. Literatura klasikoan ere anitz dira holakoak: jatorri goitar (Agirre); matematika goitar (Labaien); kide goitar (Lizardi); arazo goitar (Erkiaga); izar ibiltaun goitar (Azkue); medizina eskuar (Axular); artzain menditar (Barrensoro); pizti gautar (Loramendi); nekazari basotar (B. Mogel) eta abar. Horietan guztietan adjektibo arruntak dira, izenaren eskuinean kokatzen direnak eta ez dute, hortaz, arazorik sortzen.

14.2.3i Bada, dena den, beste multzo bat ere: kasu batzuetan izenaren ezkerrean ageri dira gentilizio hauek. Arrunta da hori herri izenetik sortzen diren -(t)ar guztiekin. Adibidez, oso sistematikoa da hori politikari hitzarekin: kirgizistandar politikaria, txekoslovakiar politikaria, costarricar politikaria eta abar (ez dugu alderantzizko eredukorik, hots, politikari -ar bezalakorik, aurkitu). Baina ez dira horiek bakarrak: herritar gerla, baserritar esnea, atzerritar multzo bezalako adibideak denak oraingo testuetakoak dira. Tradizioan ere ez dira falta: goitar handiki (Agirre); menditar gizakote (Agirre); gautar poeta (Mirande); basotar sagu (Mogel). Horietako batzuk izentzat har daitezke: zail da esatea zer deberdintasun dagoen espainiar politikaria eta politikari espainiarra sintagmen artean, inolako desberdintasunik baldin bada ere. Neurri batean, -(t)ar atzizkidun hauek -dun atzizkidunek dituzten zalantza berak sortzen dizkigute, kategoriari dagokionez. RAEko hiztegiak adjektibotzat jotzen ditu gaztelaniaz dauden horien pareko hitzak, baina frantseseko Robert hiztegiak adjektibo eta izentzat.

14.2.3j Hizkuntza batzuetan euskararen -(t)ar gentilizioen parekoei adjektibo bereziak deitzen zaie. Izen arruntak (mahai, neska) eta bereziak (Jone, Iker) bereizten ditugun gisan, hizkuntza batzuek adjektibo arruntak (handi, eder) eta bereziak (gentilizioak) bereizten dituzte. Arrazoi horregatik ingelesez, esaterako, adjektibo “berezi” hauek letra larriz idazten dira beti: Spanish, Basque eta abar. Frantsesez ere gauza bera gertatzen da.

Nolanahi ere den, hau esan dezakegu: -dun eta -(t)ar atzizkidun hitzak izenaren ezkerrean erabiltzeko joera izan bada ere, tradizioan ikusten denez, ez dela hori euskarak izan duen joera bakarra, izenaren ondotik ere erabili baitira, edozein adjektibo bezala. Bestetik, oso arrunta dela, bai kasu batean, bai bestean, izen gisa erabiltzea. Eta egungo idazkietan eskuineko aldean jartzeko joera handiagoa dagoela (Euskal Bilgune Islamiarra, EBI, da azken aldiotan sortutako elkarte baten izena). Beraz, izen edo adjektibo izan daitezke. Adjektibo direnean, gero eta joera handiagoa dugu eskuinean jartzeko. Batzuetan, hala ere, batez ere tradizioan edo gaur egun hitz zehatz batzuetan, izenaren ezkerrean ere ageri dira.

Batzuetan -(t)ar honen erabileraz gehiegikeria egiten da: Zorrotza auzo bilbotarra; Anoeta herri gipuzkoarra; Eskulangileek kale gasteiztarrak bete dituzte… Horien ordez beste modu hauek askoz ere egokiagoak dira: Zorrotza Bilboko auzoa; Anoeta, Gipuzkoako herria; Eskulangileek Gasteizko kaleak bete dituzte…

¹⁵⁵ Egia da, ordea, beste adjektibo batzuekin ere gertatzen dela hori, izen bihurturik erabiltzen ditugu: Ospitalea eriak sendatzeko eraiki dute.