Euskararen Gramatika

14.2.4. Beste gentilizio batzuk

14.2.4a Badira beste gentilizio batzuk ere, kanpoko hizkuntzetatik zuzenean mailegatzen diren adjektiboekin eginak, leku izena kanpotarra denean: frantses, italiano, erruso, ingeles… Horiek ere erabiltzen dira euskaraz (jakina, frantziar, italiar, errusiar, baztertu gabe), baina ez dute denek bide bera segitzen, eta erabilera zalantzak sortzen dira zenbaitetan. Iparraldean arrunta da erruso presidente, erruso jakintsu edo erruso tropa bezalakoak ikustea Herria aldizkarian, esate baterako. Hegoaldeko hiztunek nahiago dute berez gentilizio mailegatua den erruso hitza, edozein adjektibo gisan, izenaren eskuinean jarri: azentu erruso, jatetxe erruso eta abar. Baina italiano idazle bezalakoak ere ikusi ditugu idazkietan. Zalantzak ikusten dira, nolanahi ere, egungo erabileran, gauza bera adierazteko: frantses hiztun / hiztun frantses. Batzuetan, paraleloak diren egitura horietan bereizketak egin daitezke: gauza bat baita akademia frantses (Frantzian dagoen edozein akademia) eta frantses akademia (frantsesa irakasten den akademia). Berdin gertatzen da setter ingelesa (Ingalaterrako setterra) eta idazle ingelesa (Ingalaterrako idazlea, beste hizkuntza batean idazten badu ere).

Diogun gisan, idazle ingelesa (Ingalaterrako idazlea) batera ingeles idazlea sintagmak ere badu lekua (ingelesez idazten duena da hori, nonahikoa dela ere). Zer egin, ordea, setter ingelesa / ingeles setterra bikotearekin, bietara ageri denez gero. Hor nekez balio dezake ingeles idazlea / idazle ingelesa bikotekideen artean egin dugun bereizketak. Baditugu ingeles hiztun, ingeles itsasgizon eta ingeles musikagile, eta horiekin batera hiztun ingelesa, itsasgizon ingelesa edo musikagile ingelesa. Bietara erabiltzen dira holakoak, estatu frantsesa / frantses estatua edo telebista frantses / frantses telebista bezala. Horien esanahietan ez da bereizketarik, eta badirudi adjektiboa eskuinean nahiz ezkerrean ageri dela.

14.2.4b Esan dezagun, azkenik, ingeles filologia, frantses estatu edo errusiar akademia bezalakoetan egokiagoa dela, agian, gentilizioa adjektibotzat hartu beharrean izentzat hartzea, eta orduan izen elkartua izango genuke: ingeles filologia, beharbada, euskal filologia bezala sentitzen dugu, bi izenek osatua.

Sail berekoak dira euskal literaturan ikusten ahal diren giristino legea, giristino herria bezalakoak. Kasu horietan ere, giristino, ingeles bezala, ez da adjektiboa, baizik izena: giristinoen legeaz ari gara. De Rijkek ere (2008: 18) Euskal Herria, giristino legea eta frantses gizona izen elkartutzat hartzen ditu¹⁵⁶. Zernahi gisaz, lege giristino (giristinoa den legea) eta giristino legea (giristinoek duten legea) bereizi badaitezke ere, ezin da holakorik egin arazo ekonomiko, laguntza sozial, hizkuntza nazional edo istripu laboral bezalakoekin. Horien pareko izen elkartuak ekonomia arazo, gizarte laguntza, nazio hizkuntza eta lan istripua dira, bi izenek osatzen dituzte. Edo, berehala ikusiko dugunez, euskal gizartea bezalakoak.

14.2.4c Laburtuz: gentilizio hauen kasuan ere (-dun hitzekin gertatzen den gisan) badirudi izenak ditugula (bakarrik ageri direlarik, edo elkarketan) eta adjektibo, bestela, izenaren eskuinean jartzen ditugunean. Eta testu modernoetako joera, hain zuzen, hori dela, eskuinera eramatea.

Beste atal batean (§ 14.1c) aipatu dugu adjektibo kalifikatzaileak izenaren eskuinean ageri direla: etxe berri, idazle apal. Eta *ekonomiko arazoak bezalako sintagmak ez daudela zuzen eratuak, hurrenkerari dagokionez. Gauza bera, hortaz, alderdi politikoak (*politiko alderdiak), laguntza sozialak (*sozial laguntzak) eta hizkuntza nazionala (*nazional hizkuntza) bezalakoekin. Hori da hurrenkera arrunta.

¹⁵⁶ Gaixo gizona ere izen elkartutzat hartzen du hor berean, baina ez dugu arrazoi garbirik ikusten hor gaixo izentzat jotzeko.