Euskararen Gramatika

14.2. Adjektibo motak

14.2.1. Adjektibo kalifikatzaileak

Orain arte eman ditugun adibide gehienetako adjektiboak adjektibo kalifikatzaileak dira. Gramatika batzuetan adjektibo arrunt ere deitzen dira. Esan bezala, izenaren berezko ezaugarriren bat nabarmentzen dute. Adjektibo kalifikatzaileek koloreekin dute zerikusia (gorri, zuri), neurriarekin (handi, txiki, luze), izaerarekin (eskuzabal, maitagarri), formarekin (makur, zabal), izenaren bestelako ezaugarriekin (berri, zahar, ikusgarri), kopuru edo kantitatearekin (bikoitz, bakun) eta abar. Eta esan dugu holako adjektiboak izenaren eskuinean jartzen ditugula. Batzuetan, egiten den kalifikazio hori metaforikoa izan daiteke: Zure hitz beltz horiek kezkaturik utzi naute. Baina, beste hizkuntza batzuetan ez bezala, euskaran ez du horrek aparteko eragin sintaktikorik sintagma osatzean.

Euskal hitz batzuek, hala ere, arazoak sortzen dituzte. Adjektibotzat jo izan dira gramatiketan (ikus, adibidez, EGLU-I: 159), eta izenaren eskuinean nahiz ezkerrean ageri dira. Harridura perpausetan hurrenkera aldatzen da: handia, zientzialari hori! Badira beste bi kasu gehiago: -dun atzizkiarekin osatutako hitzekin gertatzen dena, eta gentilizioekin (-ar atzizkia erabiltzen dutenekin, bereziki). Horietan bi hurrenkerak onartzen ditu euskarak: dirudun neska, nahiz neska diruduna; frantziar idazlea, nahiz idazle frantziarra. Geroago (§ 14.2.3) itzuliko gara berriz ere puntu honetara, eta erabileraren gorabeherak hobeki zehaztuko ditugu. Adjektiboen arteko sailkapena dela eta, beste hizkuntza batzuetako gramatikek beste hitz mota batzuk ere sartzen dituzte adjektiboen artean: erakusleak (hauek, horiek eta horien parekoak, delako hizkuntzan), posesiboak (neure, zure… bezalakoen parekoak), galdetzaileak (zein, zer… bezalakoak), guk “zenbatzaile zehaztugabeak” deitzen ditugunak (batzuk, guztiak eta horien gisakoak) eta abar. Guk ez ditugu adjektibotzat hartuko. Edo forman oinarriturik, ingelesez, esaterako, gramatika batzuk “-ing bukatutako adjektiboez” mintzo dira. Horiek guztiek osatuko lukete adjektiboen multzoa: azkenekoa, batzuetan, euskararen -tze, -le, -ari… bezalakoen parekoa litzateke. Egia da kantari edo saltzaile gisako hitzek adjektiboen funtzioa izan dezaketela euskaraz (neska kantari, gizon saltzaile…) baina, nolanahi ere, horiek, adjektibo balira, adjektibo arrunten artean sartuko lirateke. Egokiagoa da, zernahi gisaz, izentzat hartzea, batzuetan adjektibo gisa erabiltzen ahal badira ere, beste izen batzuekin gertatzen den bezala: gizon umea da hori edo mutiko astoa esaten dugu, edo neska oiloa, nahiz ume, asto eta oilo izen hutsak diren, batzuetan adjektibo bezala erabiltzen ahal direnak. Hortaz, horiek ere ez ditugu adjektiboen artean sailkatuko.

Esan dezagun izena aldatzen duten hitzak bakarrik joko ditugula adjektibotzat, dela izenaren berezko ezaugarria nabarmentzen duten (etxe handia), dela kanpoko beste zerbaitekin erlazionatzen diren (ingeniari industriala). Lehenbiziko sailekoak adjektibo kalifikatzaileak dira, eta bigarrenekoak erreferentzia adjektiboak. Alde batera uzten ditugu, oraingoz, -dun eta -(t)ar atzizkiekin osatzen ditugunak.

14.2.2. Funtzio murriztailea duten adjektiboak

Adjektiboek berez funtzio murriztaile bat izan dezakete zenbaitetan. Hori da adjektiboen beste ezaugarri bat. Konpara ditzagun ondoko bi perpaus hauek: Florentziako monumentu harrigarriek txundituta utzi naute; Ordenagailu eramangarriak gero eta erabiliagoak dira. Pentsatzekoa da Florentzian monumentu harrigarriak eta ez-harrigarriak izango direla, toki guztietan gertatzen den gisan. Baina hiztunak ez du bereizketa hori egin, eta hiri hartako monumentu guztiak jotzen ditu harrigarritzat. Edo, beste modu batera esanik, harrigarriak diren zerak bakarrik jotzen ditu monumentutzat. Gauza bertsua gertatzen da hortz zuriak, haitz gogorrak, gau ilunak, ezpain gorriak edo belai berdea diogunean, adibidez.

Aldiz, bigarren perpausean, eramangarri adjektiboak murriztapen bat ezarri dio ordenagailu izenari: hori esaten duenak nahita baztertzen ditu mahaiko ordenagailuak, eta multzo batekoak bakarrik aipatu nahi ditu. Bigarren perpausean, baina ez lehenbizikoan, erakusten du adjektiboak funtzioa murriztaile hori. Eta gauza bera gertatzen zaigu kale estu, kafe bero edo irakasle maitagarri esaten dugunean ere, adjektibo horiek kale, kafe eta irakasle mota batekin bakarrik lotzen baititugu.

14.2.3. -dun eta -(t)ar atzizkiak hartzen dituzten hitzen kategoriaz

14.2.3a Esan dugu gramatika batzuetan, EGLUn ere, -dun eta -(t)ar atzizkiekin osatutako hitzak adjektibotzat jotzen direla. Jakina denez, -dun atzizkiaz bukatutako hitz horiek perpaus erlatiboetan dute oinarria: dirua duen neska perpausa izanik oinarrian ez da hortik zail pentsatzea perpaus horrek dirudun neska eman dezakeela. Horrek azalduko luke nola geratu diren -dun hitz horiek gramatikan izenaren ezkerrean, perpaus erlatiboak arruntean ezkerrean ematen ditugunez. Baina, aldi berean, egia da -dun hitz horiek eskuinean ere agertzen ahal direla (egungo euskaran arrunta da), perpaus erlatiboekin gertatzen den gisan: neska dirua duena (neska diruduna). Azter dezagun, zernahi gisaz, lasaitasun pixka batekin kontu hau.

Esan dezagun, hasteko, atzizki hori hartzen duten hitzak ez direla gehiegi, kontrakoa ematen badu ere, euskaraz erabiltzen ditugun gainerako hitzen agerraldi kopuruekin erkatuz gero. Gaurko euskaran, -dun hitz horien artean, maizen ageri dena euskaldun da, eta ondotik datoz, erabilerari dagokionez, arduradun, zaldun, txapeldun, haurdun, errudun, eledun, ahaldun, bizidun eta fededun. Gainerako -dun guztiak ez dira gehiegi erabiltzen. Adibidez, gorridun, koadrodun, loredun, zergadun, koloredun, lizentziadun edo esperantzadun noizbehinka bakarrik ageri dira.

14.2.3b Zein da hitz horien kategoria? Esan bezala, Gramatika Batzordeak (EGLU-I: 159) adjektibo gisa sailkatu zituen, eta hurrenkerari dagokionez, -dun adjektibo horiek salbuespentzat hartu ziren, izenaren ezkerrean ageri baitira eta ez, euskal adjektiboei berez dagokien tokian, eskuinean.

Baina badirudi arazoa pixka bat nahasiagoa dela. Hasteko, gehienetan ez bada, sarri askotan bakarrik ere ageri dira, ondoko izenik gabe. Hitz batzuen kasuan ia salbuespenik gabe ageri dira bakarrik, gainera. Horietan izena dela esan daiteke beldurrik gabe: bost andre etorri dira, bost euskaldun etorri dira, bost zaldi etorri dira… ez dirudi hor desberdintasun handiegirik dagoen, ez dago hor inolako ezabaketarik. Nekez esan daiteke adibide horietan euskaldun adjektiboa dela. Hainbeste euskaldun bizi da hemen esaten da, baina *hainbeste zuri bizi da, edo *hainbeste gizen bizi da, edo *hainbeste ekonomiko bizi da ez da esaten euskaraz, testuinguru markatu batean ez bada. Ez da hori euskaldun hitzaren kasua, aise askatasun handiagoa baitu¹⁵⁵.

Ohart gaitezen, gainera, izenek zenbatzaileak har ditzaketela: Badira hemen bost andre; Badira hemen hamar euskaldun. Ez, ordea, adjektiboek non ez den elipsia egiten: Badira hemen kopa zuriak eta beltzak; Zurien artean badira bost estuak eta sei zabalak. Hor kopa hitza isiltzen dugu, testuinguruagatik bai baitakigu zeri buruz ari garen. Euskaldun hitzak ez du holako debekurik.

Bestetik, adjektiboek gradu maila hartzen ahal dute: Etxe hau beste hura baino politagoa da esaten dugu, adjektiboari gradua emanez (§ 14.10), baina izenek gradurik hartzen ez dutenez, nekez esango dugu *gazte hau beste hura baino kaputxadunagoa da, edo *zezen hori arras adarduna da. Horrek erakusten du -dun hitz horiek izenak direla. Egia da, hala ere, Miren Koldo baino euskaldunago da esan daitekeela. Hori euskaldun hitzak gaurko erabileran gradu desberdinetako esanahia har dezakeelako gertatzen da. Ez da izen bakarra horretan: txerriago, astoago, oiloago… izen batzuk adjektibo gisa erabil daitezkeelako.

14.2.3c Euskaldun hitza, esan bezala, hainbestetan bakarrik erabiltzen dugu, beregaineko edozein izen bezala: euskaldunek hau diote, euskaldun gutxi dago herri horretan eta abar. Beste zenbaitetan, izenekin gertatzen den gisan, adjektibo baten laguntza ere izan dezake: euskaldun prestua. Hor ere izena da, izen arrunta. Baina badira euskaldun herri bezalakoak ere. Sintagma hori anbiguoa da: herria bera da euskalduna, txikia edo handia izan daitekeen bezala, eta orduan euskaldun adjektiboa litzateke, eta salbuespena, hurrenkerari dagokionez (herri euskalduna litzateke arruntena egun, herri polita bezala). Hala ere, egitura hori izen elkarketa arrunt gisa ere azter daiteke: baratxuri herria (herri hori baratxurien herria da) esaten den moduan esan dezakegu euskaldun herria (herri hori euskaldunen herria da). Adjektiboez ari bagara, eta gaurko euskara idatzia kontuan izanik, ez da dudarik neska euskaldun eredua dela idazleek gehien erabiltzen dutena, datuek erakusten dutenez. Dozenaka adibide daude kazetari euskaldun eta ardura euskaldun bezalako eredukoak. Egia bada ere horiekin batera badirela euskaldun neska bezalakoak ere, baina aise gutxiago. Horiek dira datuak.

14.2.3d Badirudi, zernahi gisaz, -dun hitz horiek ez direla berdin erabiltzen orain eta historian zehar. Literatura klasikoan askoz ere sistematikoago gertatzen da -dun atzizkia duten hitzak izenaren ezkerrean agertzea: euskaldun aitona, euskaldun herria, euskaldun jakintsua, euskaldun gizon, euskaldun gerlari eta abar. Hori ikusten da D. Agirre, Arrese Beitia, Kirikiño, Mirande, Larzabal, Iztueta, Lizardi, Zamarripa, Iratzeder, Eizagirre, Otaño, J. A. Mogel, Orixe, Azkue, Mendiburu, Kardaberaz, Etxeita, Labaien, Lhande, Iraizoz, Lafitte, Zerbitzari eta beste idazle batzuetan. Egia da noizbehinka hausten dela araua (irakurle euskaldun), baina literaturan salbuespenak dira holakoak. Larrekok, ordea, maiteago ditu andre euskaldun, adiskide euskaldun, andre euskaldun edo gaixo euskaldun tankerako hurrenkerak. Baina euskaldun gazteria ere erabiltzen du.

14.2.3e Aldaketa bat gertatzen ari da euskaldun neska eredutik (maizago erabilia tradizioan) neska euskaldun eredura (aise gehiago erabilia gaur egungo testu idatzietan). Esan daiteke, hortaz, aldaketa hau gertatzen ari dela urteen indarrez: perpaus erlatiboa + izena → -dun adjektiboa + izena → izena + -dun adjektiboa. Eta euskaldunok, -dun hori bere toki naturalera eramaten dugula, behin erlatibotasun izaera galdurik: izenaren eskuinera. Kasu horretan, -dun adjektiboa dagokion tokian egongo litzateke. Horregatik diogu adjektiboa dela. Besteetan, aurretik doanean, -dun atzizkiak osatzen duen hitza izena izan daiteke (euskaldun herri) langile, kantari edo saltzaile izenen parekoa. Edo adjektiboa, batez ere erabilera klasikoan (euskaldun neska).

Gertatzen ari den aldaketa hori garbiago ikusten da -dun duten gainerako hitzen kasuan.

14.2.3f Gehienak bakarrik erabiltzen dira aski modu arruntean: arduradun, zaldun, txapeldun, haurdun, errudun, eledun, ahaldun, bizidun, fededun, akziodun, elebidun, kargudun, hobendun, zordun, erdaldun, ahalguztidun, zentzudun eta abar. Edozein izen bezala: Txapeldunak sartu dira; Pentsiodunek dirua galdu dute; Bekadun gutxiago aurten eta abar. Izenak dira holakoetan. Izen elkarketan ere agertzen ahal dira: txapeldun izaera; pilota txapeldun. Edo adjektibo gisa: gazte txapeldun. Hori gertatzen da -dun formako gainerako hitzekin ere. Hori gertatzen da -dun atzizkia duten hitz gehienekin.

14.2.3g Gentilizioak ditugu bigarren sailekoak, -(t)ar multzokoak alegia: pertsonak nongoak diren esaten digute adjektibo horiek. Hola, zarauztar, frantziar, donostiar, bizkaitar… bezalakoak biltzen ditugu multzo honetan. Ikusten denez, leku izenari -(t)ar atzizkia erantsirik osatzen ditugu adjektibo hauek. Izenari dagokionez, zer toki hartzen dute? Bada, arau estuak ematea ezinezkoa da.

Gaurko idazleen artean jokalari donostiar, erdilari donostiar, aurrelari donostiar, izaera donostiar tankerakoak arruntak dira. Baina donostiar egunkari, donostiar musikari, donostiar izaera, donostiar kazetari, donostiar bizimodu, donostiar idazle, donostiar kronista, donostiar poeta, donostiar merkatari, donostiar eskultore bezalako adibideak ere anitz dira.

14.2.3h Atzizki honekin osatutako hitzen izaeraz Artiagoitia (2002a) arduratu da, besteak beste. Gentilizio deitzen diegu hitz horiei, baina egiazko erabilera ez da gentilizioetara mugatzen. Hor sartzen dira herria edo sorterria adierazten duten aipatu adjektiboak: lesakar, bermeotar…; izen berezi edo deitura batetik sortuak: agirretar, goenagatar, azkaratear, garziatar, kingtar, muxikar… eta horrekin izendatzen da familia horietako kide dena; hirugarren multzo batean sartzen dira izen arruntetik sortutako batzuk ere: baserritar, herritar, eskuindar, menditar, kaletar…; eta bada oraindik beste multzo bat ere, izen berezietatik sortzen dena eta beharbada eztabaidagarriago izan daitekeena euskaraz: domingotar, erasmotar, freudiar, kafkar/kafkatar/kafkiar (denak erabiltzen dira gaur egun), orwelldar, euklidiar eta abar. Azken saileko horiek ez dute deus ikustekorik familiakoekin eta jarraitzaileen izaerari egiten diote erreferentzia (oinaztarrak eta ganboatarrak bezala).

-(t)ar atzizkiaz osatutako hitzak, -dun atzizkiarekin osatutakoekin gertatzen den gisan, izen gisa erabiltzen ditugu maiz, bakarrik, baina ez dira falta auzo herritar bezalakoak, anitzetan ageri direnak, prentsan batez ere. Hor adjektiboa da. Erabilera arrunta da hau, eta hori ongi ikusten da egungo testuetan: uhin zerutiar; eiakulazio goiztiar; produktu atzerritar; bisitari gautar eta abar. Literatura klasikoan ere anitz dira holakoak: jatorri goitar (Agirre); matematika goitar (Labaien); kide goitar (Lizardi); arazo goitar (Erkiaga); izar ibiltaun goitar (Azkue); medizina eskuar (Axular); artzain menditar (Barrensoro); pizti gautar (Loramendi); nekazari basotar (B. Mogel) eta abar. Horietan guztietan adjektibo arruntak dira, izenaren eskuinean kokatzen direnak eta ez dute, hortaz, arazorik sortzen.

14.2.3i Bada, dena den, beste multzo bat ere: kasu batzuetan izenaren ezkerrean ageri dira gentilizio hauek. Arrunta da hori herri izenetik sortzen diren -(t)ar guztiekin. Adibidez, oso sistematikoa da hori politikari hitzarekin: kirgizistandar politikaria, txekoslovakiar politikaria, costarricar politikaria eta abar (ez dugu alderantzizko eredukorik, hots, politikari -ar bezalakorik, aurkitu). Baina ez dira horiek bakarrak: herritar gerla, baserritar esnea, atzerritar multzo bezalako adibideak denak oraingo testuetakoak dira. Tradizioan ere ez dira falta: goitar handiki (Agirre); menditar gizakote (Agirre); gautar poeta (Mirande); basotar sagu (Mogel). Horietako batzuk izentzat har daitezke: zail da esatea zer deberdintasun dagoen espainiar politikaria eta politikari espainiarra sintagmen artean, inolako desberdintasunik baldin bada ere. Neurri batean, -(t)ar atzizkidun hauek -dun atzizkidunek dituzten zalantza berak sortzen dizkigute, kategoriari dagokionez. RAEko hiztegiak adjektibotzat jotzen ditu gaztelaniaz dauden horien pareko hitzak, baina frantseseko Robert hiztegiak adjektibo eta izentzat.

14.2.3j Hizkuntza batzuetan euskararen -(t)ar gentilizioen parekoei adjektibo bereziak deitzen zaie. Izen arruntak (mahai, neska) eta bereziak (Jone, Iker) bereizten ditugun gisan, hizkuntza batzuek adjektibo arruntak (handi, eder) eta bereziak (gentilizioak) bereizten dituzte. Arrazoi horregatik ingelesez, esaterako, adjektibo “berezi” hauek letra larriz idazten dira beti: Spanish, Basque eta abar. Frantsesez ere gauza bera gertatzen da.

Nolanahi ere den, hau esan dezakegu: -dun eta -(t)ar atzizkidun hitzak izenaren ezkerrean erabiltzeko joera izan bada ere, tradizioan ikusten denez, ez dela hori euskarak izan duen joera bakarra, izenaren ondotik ere erabili baitira, edozein adjektibo bezala. Bestetik, oso arrunta dela, bai kasu batean, bai bestean, izen gisa erabiltzea. Eta egungo idazkietan eskuineko aldean jartzeko joera handiagoa dagoela (Euskal Bilgune Islamiarra, EBI, da azken aldiotan sortutako elkarte baten izena). Beraz, izen edo adjektibo izan daitezke. Adjektibo direnean, gero eta joera handiagoa dugu eskuinean jartzeko. Batzuetan, hala ere, batez ere tradizioan edo gaur egun hitz zehatz batzuetan, izenaren ezkerrean ere ageri dira.

Batzuetan -(t)ar honen erabileraz gehiegikeria egiten da: Zorrotza auzo bilbotarra; Anoeta herri gipuzkoarra; Eskulangileek kale gasteiztarrak bete dituzte… Horien ordez beste modu hauek askoz ere egokiagoak dira: Zorrotza Bilboko auzoa; Anoeta, Gipuzkoako herria; Eskulangileek Gasteizko kaleak bete dituzte…

14.2.4. Beste gentilizio batzuk

14.2.4a Badira beste gentilizio batzuk ere, kanpoko hizkuntzetatik zuzenean mailegatzen diren adjektiboekin eginak, leku izena kanpotarra denean: frantses, italiano, erruso, ingeles… Horiek ere erabiltzen dira euskaraz (jakina, frantziar, italiar, errusiar, baztertu gabe), baina ez dute denek bide bera segitzen, eta erabilera zalantzak sortzen dira zenbaitetan. Iparraldean arrunta da erruso presidente, erruso jakintsu edo erruso tropa bezalakoak ikustea Herria aldizkarian, esate baterako. Hegoaldeko hiztunek nahiago dute berez gentilizio mailegatua den erruso hitza, edozein adjektibo gisan, izenaren eskuinean jarri: azentu erruso, jatetxe erruso eta abar. Baina italiano idazle bezalakoak ere ikusi ditugu idazkietan. Zalantzak ikusten dira, nolanahi ere, egungo erabileran, gauza bera adierazteko: frantses hiztun / hiztun frantses. Batzuetan, paraleloak diren egitura horietan bereizketak egin daitezke: gauza bat baita akademia frantses (Frantzian dagoen edozein akademia) eta frantses akademia (frantsesa irakasten den akademia). Berdin gertatzen da setter ingelesa (Ingalaterrako setterra) eta idazle ingelesa (Ingalaterrako idazlea, beste hizkuntza batean idazten badu ere).

Diogun gisan, idazle ingelesa (Ingalaterrako idazlea) batera ingeles idazlea sintagmak ere badu lekua (ingelesez idazten duena da hori, nonahikoa dela ere). Zer egin, ordea, setter ingelesa / ingeles setterra bikotearekin, bietara ageri denez gero. Hor nekez balio dezake ingeles idazlea / idazle ingelesa bikotekideen artean egin dugun bereizketak. Baditugu ingeles hiztun, ingeles itsasgizon eta ingeles musikagile, eta horiekin batera hiztun ingelesa, itsasgizon ingelesa edo musikagile ingelesa. Bietara erabiltzen dira holakoak, estatu frantsesa / frantses estatua edo telebista frantses / frantses telebista bezala. Horien esanahietan ez da bereizketarik, eta badirudi adjektiboa eskuinean nahiz ezkerrean ageri dela.

14.2.4b Esan dezagun, azkenik, ingeles filologia, frantses estatu edo errusiar akademia bezalakoetan egokiagoa dela, agian, gentilizioa adjektibotzat hartu beharrean izentzat hartzea, eta orduan izen elkartua izango genuke: ingeles filologia, beharbada, euskal filologia bezala sentitzen dugu, bi izenek osatua.

Sail berekoak dira euskal literaturan ikusten ahal diren giristino legea, giristino herria bezalakoak. Kasu horietan ere, giristino, ingeles bezala, ez da adjektiboa, baizik izena: giristinoen legeaz ari gara. De Rijkek ere (2008: 18) Euskal Herria, giristino legea eta frantses gizona izen elkartutzat hartzen ditu¹⁵⁶. Zernahi gisaz, lege giristino (giristinoa den legea) eta giristino legea (giristinoek duten legea) bereizi badaitezke ere, ezin da holakorik egin arazo ekonomiko, laguntza sozial, hizkuntza nazional edo istripu laboral bezalakoekin. Horien pareko izen elkartuak ekonomia arazo, gizarte laguntza, nazio hizkuntza eta lan istripua dira, bi izenek osatzen dituzte. Edo, berehala ikusiko dugunez, euskal gizartea bezalakoak.

14.2.4c Laburtuz: gentilizio hauen kasuan ere (-dun hitzekin gertatzen den gisan) badirudi izenak ditugula (bakarrik ageri direlarik, edo elkarketan) eta adjektibo, bestela, izenaren eskuinean jartzen ditugunean. Eta testu modernoetako joera, hain zuzen, hori dela, eskuinera eramatea.

Beste atal batean (§ 14.1c) aipatu dugu adjektibo kalifikatzaileak izenaren eskuinean ageri direla: etxe berri, idazle apal. Eta *ekonomiko arazoak bezalako sintagmak ez daudela zuzen eratuak, hurrenkerari dagokionez. Gauza bera, hortaz, alderdi politikoak (*politiko alderdiak), laguntza sozialak (*sozial laguntzak) eta hizkuntza nazionala (*nazional hizkuntza) bezalakoekin. Hori da hurrenkera arrunta.

14.2.5. Euskal langileria tankerakoen izaera

Zer gertatzen da orduan euskal langileria, euskal gizona edo euskal liburua bezalakoekin? Ez al da euskal hori adjektiboa? Ez, ez da hala, izena da: euskara dugu hor azpian, eta beste izen batekin elkartzen denean euskal ematen du. Hitz elkarketan ezartzen den lege zaharra da hori, bi silaba baino gehiago dituen hitzetan (kasu honetan hiru: eus-ka-ra) ezartzen dena. Gaur egun, hala ere, lege horrek pisua galdu du, nahiz merkatal gune (merkatari-gune), merkatal ganbara (merkatari ganbera) bezalakoetan ere ezartzen den. Unibertsital arazoak bezalakoek ez dute holako arrakastarik izan.

14.2.6. Erreferentzia adjektiboak

14.2.6a Orain arte adjektibo kalifikatzaileak (polit) eta bestelakoak bereizi ditugu (euskaldun, greziar). Sailkapen anitz egin izan dira adjektiboen artean. Euskararen kasuan honako hauek proposatzen ditugu.

Badira, batetik, adjektibo kalifikatzaileak, esan bezala: handi, polit, eder, itsusi eta abar. Bigarren multzo batean sartzen ditugu erreferentzia adjektiboak. Adjektibo hauek ere, jakina, izena kalifikatzen dute, baina, nolabait esateko, aurrekoak ez bezala, ez dira adjektibo arruntak, izenari ematen dioten kalifikazio hori ez da berezko kalifikazioa, baizik kanpoko beste zerbaitekin erlazionatuz izenak irabazten duen zerbait. Holakoak dira donostiar, gasteiztar, dirudun, sozial, nazional, filosofiko eta abar. Adjektibo kalifikatzaileek abstraktua den ezaugarri batekin (edertasuna, handitasuna) lotzen dute izena, ezaugarri hori izenak berezkoa balu bezala, baina erreferentzia adjektiboek kanpoan dagoen beste errealitate batekin lotzen dute izena: nazioa, Donostia, dirua, filosofia eta abar. Frantses irakaslea sail berekoa litzateke. Erreferentzia adjektibo horiek nekez hartzen dute graduatzailerik (?nahiko donostiarra da, ?testuliburu hori beste hura baino ingelesagoa da) edo konparazio atzizkirik (?Odon Markel baino donostiarragoa da¹⁵⁷, ?oso krisi ekonomikoa da).

14.2.6b Erreferentzia adjektiboen sail honetan, dena dela, bi azpisail bereizi izan dira (Zabala 1997: 536): batetik, adjektibo sailkatzaileak (irakasle ingeles, arazo politiko), eta adjektibo tematikoak (eraso errusiar: ‘errusiarrek egin duten erasoa’), bestetik. Jakina, adjektibo bera, ingurunea nolakoa duen, bata (sailkatzailea: neska errusiarra) nahiz bestea (tematikoa: eraso errusiarra) izan daiteke.

14.2.7. Adjektibo adberbialak

Hirugarren multzo batean sartzen dira adjektibo adberbialak: negu hurbila, mendi urruna, leiho berria, hiztun argia, kantu arina, egun iluna, zeru goibela eta abar. Batzuetan, hala ere, sailkapen honetan ageri diren multzoen arteko mugak ongi bereiztea ez da batere kontu erraza, eta horregatik, autore batzuek nahiago dute oroz gain bi multzo bakarrik bereizi: adjektibo kalifikatzaileak eta erreferentzia adjektiboak.

14.2.8. Adjektiboen bestelako sailkapen batzuk

14.2.8.1. Adjektibo ebakitzaileak

Gramatiketan beste sailkapen mota batzuk ere ageri dira, beste mota bateko irizpideak erabiltzen direlarik. Ikus ditzagun bi adibide hauek: irakasle gizena eta irakasle ona. Bietan ageri da adjektibo kalifikatzaile bat (gizena, ona) dagokion izenaren ondotik. Baina kontura gaitezen predikazio erlazioa ez dela berdina batean eta bestean. Lehenbizikoan ari gara esaten norbait irakaslea dela eta, gainera, gizena dela. Baina bigarrenean, ez: bigarrenean ari gara esaten norbait irakasle bezala ona dela. Multzoen arteko ebakidura nola egiten den, horrek markatzen du sintagma hauen esanahia. Irakasle gizena diogunean, norbait irakaslea eta gizena dela diogu, baina irakasle ona diogunean ez gara esaten ari norbait irakaslea dela eta, gainera, pertsona ona: oso ona izan liteke irakasle bezala (eta hori ari gara esaten), baina aski txarra pertsona bezala. Aldiz, irakasle gizena baldin badiogu, pertsona hori irakaslea dela ari gara esaten, eta pertsona gizena, aldi berean. Lehenbizikoei adjektibo ebakitzaileak esaten zaie, eta ez-ebakitzaileak, berriz, bigarrenei.

14.2.8.2. Adjektibo ez-ebakitzaileak

14.2.8.2a Adjektibo ez-ebakitzaileek ez dute ematen sintagmaren denotazioa ebakidura bidez, hori da haien ezaugarri nagusia: irakasle ona ez da sortzen munduko irakasle multzoko (zernahi direla ere “irakasleak” norberak eraikitzen duen mundu kulturalean) eta munduko on multzoko (zernahi direla ere “onak” norberak eraikitzen duen mundu kulturalean) banakoak elkartuz, baizik irakasle multzokoak hautatuz eta multzo horretan aukeratzen dira on izateko baldintzak —norberaren ustean— betetzen dituztenak hartuz. Baina irakasle gizena, ordea, ez da hola sortzen: horren denotazioa ebakidura bidez sortzen da (irakasle multzokoak, eta gizen multzokoak hartuz).

14.2.8.2b Adjektiboari buruz egin diren lanetan, holako adjektibo ez-ebakitzaile horiek moduzko adberbioekin lotu izan dira: irakasle ona, berez, ongi irakasten duen norbait da (irakasle on – ongi irakatsi), nahiz erlazio hori ez den beti sistematikoa, eta batzuetan ez da betetzen: ganibet ona (irakasle izena irakatsi aditzarekin erlazionatua da, baina ganibet izenak ez du pareko aditzik). Adjektibo ez-ebakitzaile hauek badute beste ezaugarri bat ere aipatzekoa dena: handi, txiki, zabal edo gizen adjektiboek propietate erlatiboak adierazten dituzte eta izen batez predikatzen dira, baina aldi berean eta perpaus berean adjektibo horren antonimoa ere predika daiteke izen horretaz, inolako kontraesanik sortu gabe: kukuso handiena ere beti izango da ttipia eta elefante ttipiena beti izango da handia. Izen ebakidura (intersección designativa) esaten zaio honi.

Baina gramatikari batzuek ez dute argi ikusten kontu hau eta uste dute gramatikaren barneko irizpideak eta gramatikaz kanpokoak nahasten ditugula. Hola, esate baterako, erauntsi ikusgarria esaten badugu, esan genezake erauntsi hitzak duen denotazioa (munduan izen hori daramaten euri zaparradak) eta ikusgarri hitzak duen denotazioa (ikustea merezi duten gauzak) ebakiz sortzen dela (irakasle gizena bezala). Baina gramatikaren aldetik, ordea, ez dirudi hori horrela den. Esan daiteke ikusgarri adjektiboak erauntsi hitzaren denotazioa zehazten duela, hitz horri, eta horri bakarrik, nolabaiteko ezaugarria gehituz: ikustea merezi duen erauntsien arteko bat. Beraz, erauntsi ikusgarria izan zen hura diogunean, ikustea merezi izan zuen erauntsia izan zen hura ari gara esaten. Ez da kontua erauntsi multzoa hartzen dugula kontuan eta ikusgarrien multzoa (irakasle – gizen), baizik erauntsiak bakarrik, eta hortik ikusgarri direnak (irakasle – on).

14.2.8.2c Adjektibo ez-ebakitzaileen barneko multzo berezi bat osatzen dute espresuki gauzatzen edo adierazten ez den, baina testuingurutik, aditz bat dela eta, interpretatzen ditugun adjektibo batzuek. Beste zenbaitetan, markatzen duten izenaren ezaugarri lexikoek argitzen dute nolakoa den adjektiboa. Holakoak dira idazkera erraza, liburu zaila, etxe erosoa eta abar. Idazkera erraza diogunean erraz idazten duen norbaiti buruz ari gara, liburu zaila esaten dugu irakurtzeko erraza ez den liburu batez ari bagara eta etxe erosoa baldin badiogu, han bizitzeko erosoa den etxe batez ari gara. Ohart gaitezen aulki ikusgarri horretan liburu zail hau gogo handiz irakurriko dut esaten badugu hor ageri diren izen-adjektibo erlazioak aski desberdinak dira: batzuk zuzenean interpreta daitezke (handi), baina beste batzuek kanpoko erreferentzia (zail) ezinbestekoa dute. Kanpoko erreferentzia hori, jakina, era askotakoa izan daiteke, nolakoa den izena bera: liburu zaila (irakurtzeko), bide zaila (ibiltzeko), partida zaila (irabazteko), sarrera zaila (aurkitzeko), argudiobide zaila (ulertzeko), baldintza zaila (betetzeko) eta abar. Betiere inguruneak garrantzi handia du holako adjektiboetan, eta horregatik, gramatikari batzuen artean eztabaidak sortu izan dira. Esaterako, liburu zaila diogunean gehienek pentsatuko genuke “irakurtzeko zaila” dela. Baina idazle baten ikuspuntutik liburu “zaila idazteko” izango da, edo marrazkiak egiten dituen baten ikuspuntutik “zaila ilustratzeko”, inprimatzaile baten ikuspuntutik “zaila inprimatzeko”, edo liburu denda baten jabearen ikuspuntutik “zaila saltzeko”. Gauza bera gertatzen da ganibet ona baldin badiogu: gehienetan “mozteko ona” dela pentsatuko dugu, baina zirku batean norbait baldin badabil ganibetak zerbaiten kontra distantziatik botatzen, ganibet hori ona dela pentsatuko du “zerbaiten erdian edo inguruan sartzeko”, adibidez. Kontua da noraino eraman behar den analisi semantikoa: formen eta esanahien arteko erlazio objektiboen berri eman behar du, edo hiztunen kontzientzian dauden formen eta esanahien arteko erlazio nabarmenen berri? Hizkuntzalariak ez datoz bat.

14.2.9. Epitetoak

Bada, azkenik, beste azpisail bat adjektiboen artean: epitetoek osatzen dutena. Adjektibo hauek ere, orain arte ikusi ditugun adjektibo kalifikatzaileek bezala, aldatzen duten izenaren berezko propietate bat nabarmentzen dute. Ezaugarri hori berezko propietatea izan daiteke edo, beste batzuen ustetan, hiztunaren uste subjektiboarekin erlazionatzen den propietatea. Euskaraz zeru urdin, uste on, uste ustel, uste apal, elur xuri, gaixotasun larri, gau ilun, gau beltz bezalakoak sartuko genituzke atal honetan.

¹⁵⁵ Egia da, ordea, beste adjektibo batzuekin ere gertatzen dela hori, izen bihurturik erabiltzen ditugu: Ospitalea eriak sendatzeko eraiki dute.

¹⁵⁶ Gaixo gizona ere izen elkartutzat hartzen du hor berean, baina ez dugu arrazoi garbirik ikusten hor gaixo izentzat jotzeko.

¹⁵⁷ Horiek onartzekoak dira, zernahi gisaz, erreferentziakoak izanik aldatu eta kalifikatzaile izatera pasatu direnean (izenak adjektibo gisa erabiltzen direnean bezala: asto, txerri…; edo adjektiboak adberbio gisa erabiltzen direnean (§ 14.8)). Ez da gauza bera, baina batzuetan gertatzen dira horrelako aldaketak, Mikel oso profesionala da diogunean, adibidez.