Euskararen Gramatika

14.1. Zeri deitzen diogun adjektibo

14.1a Adjektiboa perpausaren osagai bat da, izenaren inguruan ageri dena. Arruntean izenaren kualitate bat adierazten du eta horretarako erabiltzen da, hots, izenaren ezaugarri bat adierazteko: etxe zuria, katu beltza, bide zabala. Adibide horietan adjektiboak artikuluarekin ageri dira baina adjektiboak ez du berez, noski, artikulurik behar ezinbestean: etxe zuri hori, katu beltz batzuk, bide zabal asko. Artikulua sintagma osoarena da, ez adjektiboarena bakarrik.

EGLU-I liburukian (157-158) adjektiboen kategorian bi eratako elementuak biltzen dira: izenondoak (etxe zuri hori) eta izenlagunak (plazako etxea) ere. Lehenbiziko sailekoak dira, nolabait esateko, adjektibo “garbiak”, eta kategoria hori osatzen dute. Holakoak dira gorri, handi, ergel, polit, txiki eta abar. Ikusten denez, kategoria bat osatzen dute (adjektiboen kategoria) eta hola ageri dira hiztegietan, hiztegi hitzak dira. Batzuetan atzizkiren bat ere har dezakete: jakintsu, ikusgarri eta abar. Bigarren sailekoek (plazako, alkatearen…) ez dute, ordea, halako kategoriarik osatzen: plaza eta alkate izenak dira, kategoria horretakoak dira, eta hola ageri dira hiztegietan. Behin izen horiei -ko edo -en erantsirik izenlagun direla esaten dugu, eta EGLU-I liburukian, esan bezala, adjektiboen kategorian sailkatzen genituen, izenondoekin batera. Hala ere, bistan da gauza desberdinei buruz ari garela, plazako eta alkatearen ez baitira hiztegi hitzak, ez dute horiek kategoriarik (izenarena ez bada, baina betiere atzizkia kendurik) osatzen. Gramatikaren ikuspuntutik izenondo garbi horiek (gorri, txiki) bakarrik jo daitezke adjektibotzat. Gramatika honetan ere horiek bakarrik hartuko ditugu adjektibotzat: bi hitz horiek, adjektibo eta izenondo, sinonimotzat hartuko ditugu aurrerantzean. Baina hori hala bada ere, egia da batzuek (izenondoek) eta besteek (izenlagunek) betetzen dituzten funtzio sintaktikoek badutela antzekotasun handia. Biak doaz izenarekin. Kontura gaitezen perpaus erlatiboek ere izenlagunen funtzio bera betetzen dutela: [Mirenen] etxea eta [Mirenek duen] etxea adibideetan ikusten da hori. Eta gramatika askotan perpaus erlatiboak perpaus adjektibalak direla esan ohi da.

14.1b Izenondoak eta adjektiboak neurri batean sinonimotzat hartzen baditugu ere, bai izenlagunek bai izenondoek betetzen duten funtzioa ikusirik, denak multzo berean sartuko ditugu, baina bereizketa bat eginez. Adjektiboek (izenondoek, beste hitzetan) adjektibo sintagmak osatzen dituzte, adjektibo sintagmetan biltzen dira. Izenlagunak, esan bezala, ez dira adjektiboak, baina dituzten ezaugarriak kontuan hartuz, sintagma adjektibalak osatzen dituztela esanen dugu, sintagma adjektibaletan biltzen direla alegia. Hola, etxe gorria adjektibo sintagma litzateke, baina plazako etxea, Maiteren alaba, ekarri duzun autoa… ordea, sintagma adjektibalak direla esanen dugu. Bien arteko erlazioa adibide askotan ikusten ahal da: asko dakien gizona (izenlaguna) gizon jakintsua (adjektiboa) dela esaten dugu. Izenondoak (adjektibo deituko ditugu) hitz kategoriak dira. Izenlagunek ez dute kategoriarik osatzen, baina duten funtzioagatik esan daiteke adjektiboekin pareka daitezkeela, betiere maila batean.

14.1c Izenondoek eta izenlagunek toki jakina dute beti izenari dagokionez: izenlagunak ezkerrean ageri dira, eta izenondoak eskuinean. Hori da toki naturala, nolabai esateko, toki ez markatua nahiago bada: izenondoak eskuinean (mutil garbia) eta izenlagunak ezkerrean (herriko plaza; Mirenen autoa; bigarren lasterkaria). Beste hitzetan esateko, sintagma adjektibalak ezkerrean beti, eta adjektiboak izenaren ondotik, eskuinean. Horrek ez du esan nahi, ordea, toki kanoniko hori batzuetan hausten ez denik: Joxe Plazaburukoa edo Jaun zerukoa esaten dugu, arazorik gabe, frantziar politikaria. Kasu horietan adjektiboa eta izenlaguna tokiz aldatuak ageri dira, eskuinean izenlaguna (zerukoa), eta ezkerrean adjektiboa (frantziar). Holako gauzak hizkuntza askotan gertatzen dira. Bai, gure ingurukoetan: casa grande, ventana bonita, église baroque edo crêpe sucrée esaten da arruntean, bai frantsesak bai gaztelaniak izenaren eskuinean jartzen baitute adjektiboa (hori da toki naturala). Baina horiekin batera gran mentira, pequeña verdad, gentil garçon edo bonne note ere ikusten dira. Esan behar da bigarren hurrenkera hori lehenbizikoa baino markatuagoa dela. Ingelesez adjektiboak izenaren aurretik jartzen dira: white house, big horse. Baina egitura zaharkitu batzuetan ez dira izenaren ondotik doazen adjektiboak ere falta: They heard creatures unseen. Zentzu zaharkitua dute A Love Supreme; The Matrix Reloaded edo Paradise Loast gisakoek. Geroago itzuliko gara berriz ere puntu honetara.

Zerbait holako gertatzen da euskaraz ere: gentilizioak (-ar) eta -dun tankerako adjektiboak izenaren ezkerreko aldean agertzen badira ere, batzuetan eskuinera eramaten ditugu (§ 14.2.3).

Ez bestela. Gainerako izenondo arruntek ez dute holako askatasunik, eta beti joan behar dute izenaren eskuinean: mutil koxkorra (*koxkor mutila), leiho handia (*handi leihoa) eta abar. Egia da batzuetan ikusi izan direla *sindikal arazoak edo *ekonomiko egoera bezalako adibideak, baina gutxi izateaz gain ez dira batere zuzenak: arazo sindikal edo egoera ekonomiko eskatzen du euskarak. Berdin arazo sozial, eta ez *sozial arazo. Hurrenkera hori harridura perpaus batzuetan hauts daiteke eta, hola, gaixo bekataria! nahiz bekatari gaixoa! bezalakoak erabiltzen dira euskaraz. Baina aski erabiliak dira hurrenkera arrunteko harridura perpausak ere: hau mendi handia!, hau ume txikia!

14.1d Adibideetan ikusten denez, adjektiboek izenaren zer-nolakotasuna adierazten dute: Liburu handi bat erosi nuen; Gizon beldurgarri hark mutikoa izutu zuen. Hor, bistan da, handi-k liburua nolakoa den esaten digu, eta beldurgarri-k gizonaren kualitate bat, funtsezko ezaugarri bat, ematen du aditzera. Egia da lurrezko ontzia, edo urrezko eraztuna esaten badugu, hor ere lurrezko eta urrezko hitzek izenaren kualitate bat adierazten dutela, baina badira argumentu nahiko onartzeko horiek ez direla benetako adjektiboak. Beste hitzetan esateko: adjektiboek askotan izenaren kualitate bat adierazten badute ere, horrek ez du esan nahi izenaren kualitatea adierazten duten hitz guztiak adjektibo direnik.

14.1e Batzuetan esan izan da ez dela modu argirik adjektiboen eta izenen artean bereizketa garbiak egiteko. Mitxelenak (1987: 374-375) berak zioen hori. De Rijkek (2008: 19) ere aipatzen du kontu hori, baina berehala gaineratzen du hori esatea gehiegikeria da. Egon daitezke zenbait antzekotasun, dio, eta adjektiboak, zenbait kasutan, izen gisa ere erabiltzen ditugu, baina alderantzizkoa ez da egia: ez da adjektibo gisa erabiltzen den izenik¹⁵² (“ez bada adjektibo bezala hasten”). Azalpena pixka bat iluna bada ere, ez baitakigu ongi zeri egiten dion erreferentzia, badirudi hori ez dela beti hola betetzen, eta testuinguru batzuetan bizidunen izen batzuk adjektibo bezala ere erabiltzen ditugu: Mutiko hau astoa da; Ze zakurra den; Bileran daudenak oiloak dira; Ez izan hain umea!; Begira zerriak direla horiek; Gezurra dirudi hain haurrak izatea eta abar. (§ 14.8).

Izenen eta adjektiboen arteko berezitasunen berri emateko bi argudiobide erabiltzen dira: alde batetik sintaxian bereizten dira (irakasle gizena / *gizen irakaslea) eta semantikan ere. Hori ez da, ordea, beti betetzen: egia baita batzuetan izenek eta adjektiboek funtzio sintaktiko berdinak dituztela (Mikel irakaslea da / Mikel handia da, geroago itzuliko gara predikatu osagarrien kontu honetara), eta badituztela beste batzuetan elkarren arteko propietate semantiko komunak ere. Jokalari hitza, esaterako, adjektiboa izan daiteke (gazte jokalari ona da) edo izena (hamar jokalari bakarrik ditugu), eta ez da zalantzarik hor ezaugarri semantiko antzekoak dituztela, izena nahiz adjektibo izan. Gradu markak ere har ditzakete batzuek eta besteek (izenek adjektibo modura erabiliak direnean): bide hau baino maldago / handiago ez duzu erraz aurkituko; horrek dioena egiagoa / gezurragoa da. Esan dezagun, bestetik, izenek gradu zenbatzailea hartzen dutela, eta adjektiboek ez: lau ate / *lau eder.

Batzuetan adjektiboak substantibatzen ditugu: andre eria (adjektiboa), baina eriak ospitalera eramaten ditugu (izena); herriko mutil gazte horiek dantzari onak dira (adjektiboa), baina gazteek ez dute lanik (izena). Hori ezin da adjektibo guztiekin egin, eta badirudi erregulartasun semantiko batzuek agintzen dutela noiz egin eta noiz ez.

Substantibatze prozedura horiek arruntak dira: propietate edo ezaugarri batzuetatik abiaturik, adjektiboak izen bihurtzen ditugu ezaugarri batzuk konpartitzen dituzten multzokide izendatzeko. Multzo horiek badute, nolabait ere esateko, halako nabarmentasun berezi bat gure eguneroko hizkeran. Batzuetan adinarekin dute zerikusia (gazte, zahar, nerabe); herritartasunarekin (hiritar, atzerritar, probintziar, frantziar…); tokiarekin (aurrelari, atzelari); zaletasunarekin (mendizale, futbolzale, euskaltzale, bekatari, saindu…); kulturarekin (jakitun, lizentziadun, autodidakta, unibertsitario); larruaren edo ilearen kolorearekin (beltz, zuri, ilegorri) edo pertsonen ezaugarri fisikoekin (burusoil, ñimiño, konkordun, begimakur, ezker); osasunarekin (gaixo, eri, afasiko, elbarritu, legenardun); lanarekin (zientzialari, ekonomialari, ikertzaile, kimikari); talde politiko edo artistikoekin (budista, marxista, peronista) eta bestelakoekin (mozkor, alkoholiko, famadun, intelektual, erretzaile) eta abar. Horiek guztiak substantibatze prozeduren ondorio direla esan daiteke, hau da, jatorriz adjektibo izanik, izen gisa erabiltzen ditugu. Batzuetan ezaugarri negatiboekin lotzen dira: etxe honetan eri batzuk bizi dira esaten da, baina nekez etxe honetan osasuntsu batzuk bizi dira¹⁵³. Berdin: badugu itsu bat gelan, baina ez *baditugu buruargi batzuk gelan (itsu eta buruargi antonimotzat harturik), edo nor da zoro hori?, baina ez *nor da zentzudun hori?¹⁵⁴

14.1f Adjektiboak, oro har, izenaren ondoan jartzen ditugu, izenaren eskuinean. Baina predikatu osagarri modura ere agertzen ahal dira: etxe hori ez da oso handia; katu hura beltza zen. Esan dezagun, hortaz, adjektiboa izena aldatzen duten edo izenaz predikatzen diren hitzek osatzen dutela. Greko-latindar tradizioan oinarritzen da izena eta adjektiboaren arteko bereizketa hori: hola, izena benetako zerbait izango litzateke, kendu ezin den zerbait, “substantzia”, nahi bada, eta adjektiboa, berriz, bigarren mailako kontu zerbait, izenaren gaineko ezaugarriren baten berri ematera heldu den zerbait, bigarren mailakoa esan bezala edo, nahi bada, “akzidente” bat. Zentzu horretan diogu adjektiboak izena aldatzen duela.

Izenaren “aldaketa” hori oso zentzu zabalean hartu behar da hemen, batzuetan ez baitute benetan izenaren inolako ezaugarririk adierazten, nola ez den, esan bezala, ezaugarritasun hori aski modu zabalean hartzen. Bistan da etxe handia, auto garestia edo gerla izugarria sintagmetako adjektiboek ezaugarri baten berri ematen digutela. Baina kafe hutsa nahi dut, Miren ingeniari industriala da edo bereizketa zehatzak esaten badugu, nekez sar daitezke azken adjektibo horiek aurrekoen sail berean: huts aski izenondo berezia da, ikusiko dugunez; ingeniariak ez dira industrialak (hemen kanpoko zerbaitekin gertatzen den erlazio mota bat adierazten da, izenaren ezaugarri zuzena baino gehiago), eta zehatzak ez du benetan izena aldatzen. Horiek ez dute hitzen inolako ezaugarririk adierazten, ez dute zinez maila horretako informaziorik ematen. Zernahi gisaz, adjektibotzat hartuko ditugu hemen, nola egiten baitute gauza bera beste hizkuntza batzuetako gramatika eta hizkuntzalari gehienek.

14.1g Izenlagunek eta adjektiboek pareko funtzioak badituzte ere, gorago esan bezala, badira haien artean desberdintasunak. Eta ez bakarrik tokiari dagokionez. Hasteko, izenlagunek ez dituzte hartzen izenondoek (zinezko adjektiboek) hartzen dituzten konparazio atzizkiak: handiago, handiegi, handiena, *Mirenenago, *Mirenenegi, *Mirenenena. Bai, badakigu jakin Koldo mendikoago da kalekoago baino bezalako perpausak era ditzakegula. Baina ez da ia holako adibiderik ageri ez egungo literaturan eta tradizioan. Aski bakanak dira.

14.1h Izenondoek beste atzizki batzuk ere hartzen ahal dituzte. Ez dituzte izenondo guztiek atzizki berak hartzen, baina handi gisako batek, esate baterako, holakoak har ditzake: handiki, handiketa, handigura, handinahi, handikor, handios, handiputz, handisko, handitasun, handitzar eta abar. Nekez hartuko ditu holakoak izenlagun batek: *etxekoki, *etxekoketa, *etxekogura, *etxekonahi eta abar. Beraz, bada hor izenlagunen eta izenondoen arteko bereizketa garbi bat.

14.1i Izenlagunen barne egitura, izenondoekin gertatzen ez den bezala, konplexua da berez: mendi-ko, Miren-en. Horiek postposizioen (Miren-ekin) egituren pareko zerbait erakusten dute. Aldiz, handi edo gizen bezalako izenondoak hitz soilak dira, lexemak, zuhaitz edo ohe bezalakoak. Aurrekoak (mendiko) ez bezala, azken horiek hiztegietan ageri dira. Jakina, hiztegikoak dira lexikalizatu diren hitz batzuk: gerriko, betaurreko, belarritako… Baina horiek ez dira izenlagunak, ez dira arruntean izenekin erabiltzen.

14.1j Adjektiboez eta izenlagunez gain izenek har ditzakete beste izen edo izen sintagma batzuk ere modifikatzaile: Nerbioi ibaia; Nelson Mandela presidentea; apartheid hitza. Adibide hauetan izen propio batek, edo izen arrotz batek mugatzen du ibai, presidente edo hitz izenen eremua. Gramatika honetan morfologian aztertzen dira horrelako egiturak (ikus “Aposizio egiturako hitz elkartuak” § 7.2.8). Bestelako egiturak ere aurki daitezke izena modifikatzen: Stalin agintari krudel horrek; Koldo Mitxelena hizkuntzalari, idazle eta euskaltzain errenteriar bikainaren omenez. Sintagma egiturak dira, azken adibide horietan, Stalin eta Koldo Mitxelena izenak modifikatzen ageri direnak; bi pertsona horien ezaugarriren bat nabarmentzeko funtzioa duten sintagmak. Horietan guztietan sintagma bakarraren barruan gertatzen da modifikatze harremana. Bada, azkenik, bi izen sintagma ondoan emanik adierazten den modifikatze harremana ere: Hillary Clintonek, AEBko presidentetzarako lehiatu zen lehen emakumeak. Aposizio egitura esaten zaie aipatu ditugun modifikatze mota horiei guztiei (ikus § 28.9.2).

¹⁵² “unless it starts out as one” dio, nahiz zaila gertatzen den horren zentzua ulertzea.

¹⁵³ Hau ez da beti betetzen, ordea: etxe honetan jakintsu batzuk bizi dira.

¹⁵⁴ Arazo hau (adjektiboen substantibatzearena, alegia) nahiko arazo nahasia da azaltzeko. Hizkuntza askotan gertatzen da eta gramatikari batzuek nahiago izaten dute “izen gisa erabilitako adjektiboak” edo “adjektibo gisa erabilitako” esapideez baliatu.