Euskararen Gramatika

14.3. Adjektibo bat baino gehiago izen sintagmaren barnean

14.3.1. Adjektiboen tokia

14.3.1a Adjektiboak izenaren inguruan hartzen duen tokiaz aritu gara aurreko pasarteetan. Eta -dun, -(t)ar amaiera duten hitzek sortzen dituzten arazoak kendurik (§ 14.2.3), adjektibo arruntak izenaren eskuinean ageri direla esan dugu. Kontua da, ordea, izenek adjektibo bat baino gehiago ere hartzen ahal dutela. Adjektibo horietako bat gentilizioa edo -dun amaierakoa bada, jakina, izenaren ezkerrean agertzen ahal da, adjektibo segida arintzeko-edo, eta kalifikatzailea, berriz, eskuinean: hondarribiar mutil gazte bat; dirudun andre zaharra; nafar mediku famatua. Hala ere, biak eskuinean ere ikus ditzakegu: mutil gazte hondarribiarra; andre zahar diruduna; mediku nafar famatua. Hala ere, hurrenkera guztiak berdinak dira? Beste hitzetan esateko, mutil hondarribiar gaztea, andre dirudun zaharra edo dirudun andre zaharra bezalakoak berdin erabiltzen ditugu euskaraz? Berdin ditugu nafar mediku diruduna, mediku nafar diruduna eta mediku dirudun nafarra?

Ikusten den gisan aukera anitz ditugu eskura. Zaila da hor arau estuak ematea, baina, lekukotasunak aztertuz, esan daiteke hurrenkera batzuek aukera handiagoa dutela beste batzuek baino. Kontuan izanik adjektiboak izenari buruzko informazio gehigarria ematen digula (kolore, tamaina, luze/laburreko neurria, adina…), informazio horietatik garrantzitsuen sentitzen duguna izenaren ondoan jartzeko joera dugu: herri txiki polita diogunean tamaina azpimarratu nahi dugu eta herri polit txikia diogunean, berriz, gehiago nabarmendu nahi dugu herriaren edertasuna. Tamaina eta kolorea adierazten duten sintagmetan kolorea lehenago aipatzeko joera dugu: kapela urdin zabala, kapela gorri handia, pipa beltz motza bezalakoak errazago ateratzen dira kapela zabal urdina, kapela handi gorria edo pipa motz beltza baino, nahiz azken hau J. B. Elizanburuk erabiltzen duen. Zernahi gisaz, esan bezala, hiztunak zein adjektibo sentitzen duen garrantzizkoago, hura jarriko du izenaren ondoan.

14.3.1b Lafittek (1962: 120) aipatzen du hiztunaren asmo pragmatikoak agintzen duela adjektiboen hurrenkera. Hori aurretik esandakoarekin loturik egongo litzateke (zer azpimarratu nahi dugun, hori jarri lehenik, alegia), baina ezaugarri pragmatiko horrekin hitzen “harmonia” ere aipatzen du. Hau da, badirudi hizkuntza aldetik hurrenkera batzuk harmonizatuago leudekeela beste batzuk baino. Harmonia horren barnean kokatuko litzateke lehenik laburra eta gero luzea hurrenkera, EGLUk ere aipatzen duen gisan (EGLU-I: 162). Goenagak (1980) ere gauza bera dio.

14.3.2. Adjektiboen hurrenkera hierarkia

14.3.2a Gai hau, adjektiboen hurrenkerarena, munduko beste zenbait hizkuntzatan ere aztertu izan da, eta hizkuntzalariek nolabaiteko hierarkiak seinalatu izan dituzte adjektiboen erabileran, indar unibertsala izango balute bezala. Hola, Artiagoitia (2002a), Sproat eta Shih (1991) ikertzaileek proposatutakoaz baliatzen da. Adjektibo multzoen ordenak hurrenkera hau segituko luke: kualitatea, neurria, forma, kolorea, jatorria. Beraz, loreontzi txinatar zuri txikia egokiago litzateke, hizkuntzetan hedatuago litzateke, loreontzi zuri txiki txinatarra baino. Hor izenetik urrunen dagoenetik hurbilen dagoenera irakurri behar da hierarkia. Egokiago, hortaz, loreontzi zuri txikia sintagma loreontzi txiki zuria baino. Egokiago irakasle donostiar gizena sintagman ikusten den hurrenkera irakasle gizen donostiarra baino. Pragmatika kontua izan daiteke erabakitzea zer nahi dugun azpimarratu, hurrenkeren artean hautua eginez: ardo beltz ona, edo ardo on beltza. Oyharçabalek (2006b) ere aztertua du kontu hau eta ondorio hauetara iritsi da, Scott-en (2002) hierarkia segituz: negu hotz luzea, salda bero ona, zaku pisu lodia, bide zabal lasterra, mutiko gazte ederrak, leiho erronda handia, eskultura fin gora bat hurrenkerak neutroagoak dira negu luze hotza, salda on beroa, zaku lodi pisua, bide laster zabala, mutiko eder gazteak, leiho handi erronda, eskultura gora fin bat hurrenkerak baino. Artiagoitiak (2006: 149) dioenez, itxuraz irmo diren hurrenkera horiek —nahiz aldaketak egin daitezkeen— bat datoz beste zenbait hizkuntzaren kasuan proposatu diren aldaketekin.

14.3.2b Scotten hierarkia kontuan izanik, hurrenkera hauek ikusten ditu Artiagoitiak euskal literaturan:

– Jatorria, adina: Sukaldari frantses gazte bat (H. Etxeberria); jatorria, tamaina: Kamioi poloniar handi bat (H. Etxeberria).

– Jatorria, ebidentziala eta ebaluazioa: Idazle frantses ospetsu bat (K. Izagirre).

– Kolorea, forma: Harri gorri borobil bat (Atxaga).

– Kolorea, adina: Zodiac gris berria (K. Izagirre); kolorea, hezetasuna: Lur beltz bustia (Saizarbitoria).

– Kolorea, tenperatura: Urre dirdiratsu bero bat (Mirande).

– Kolorea, zabalera: Euli urdin gizenak (K. Izagirre).

– Kolorea, tamaina, ebaluazioa (?)¹⁵⁸: Tximeleta urdin txiki bat (Atxaga); Petalo zuri txikia (Atxaga); Begi beltz handi biguna (Agirre); Iceberg beltz txikerra (K. Izagirre).

– Kolorea, kopurua (?), ebidentziala (?): Baso zuri sarria (K. Izagirre); kolorea, ebaluazioa: Goiz argi eder hartan (Erkiaga); Aurpegi zuri leunak (Agirre); Begi beltz ederrak (Barriola); Tortura zuri ospetsua (K. Izagirre); Ezpain zuri margotu berriak (H. Etxeberria); Neska ilegorri ederra (Saizarbitoria); Zur ilun garestia (K. Izagirre); adina, pisua: Brui gazte armatuak (K. Izagirre).

– Adina, ebaluazioa: Morrosko gazte ederra (Etxeita); Arropa zahar zikindua (K. Izagirre); Bikote gazte zintzurtu (K. Izagirre); Neska gazte guztiz ederra (Saizarbitoria); Arropa zahar garbia (K. Izagirre).

– Hezetasuna, tamaina: Intsektu idor txiki-txikia (H. Etxeberria); tenperatura, tamaina: Dutxa bero azkarra (H. Etxeberria).

– Zabalera, ebaluazioa: Bekoki zabal garbiak (Agirre).

– Goiera, ebaluazioa: Apaiz altu baldarra (Saizarbitoria); luzera, kopurua (?): Oihu urrun bakan batzuk (K. Izagirre).

– Luzera, ebaluazioa: Galtza motx hutsetan (Atxaga); Mahai luze betea (K. Izagirre).

– Tamaina, ebaluazioa: Etxebizitza txiki polita (K. Izagirre); Gizon txipi urduria (K. Izagirre).

14.3.2c Erreferentzia adjektiboak eta adjektibo arruntak (kalifikatzaileak) elkartzen ditugunean, haiek hurbilago daude izenetik bigarrenak baino: Kontzeptu etiko distortsionatua (K. Izagirre); Ekintza politiko interesgarria (K. Izagirre); Motozerra elektriko txiki (H. Etxeberria); Osagai kimiko soila (H. Etxeberria); Gai kimiko astun (H. Etxeberria); Militante ezkertiar zintzoa (Saizarbitoria); Oso adimen politiko laburra (K. Izagirre). Adibide guztietan, erreferentzia adjektibo sailkatzaileak dira. Adjektibo tematikoak direnean badirudi lehenik adjektibo hori doala, eta gero kalifikatzailea: eraso islamiar bortitza; *eraso bortitz islamiarra.

¹⁵⁸ Galdera marka horiek Artiagoitiarenak dira.