Euskararen Gramatika

13.10.7.6. Inor/nehor, ezer (deus, batere)

13.10.7.6a Inor/nehor, ezer (deus, batere) eta holakoak ere izenordain mugagabeak dira. Baina zerbait eta norbait-ek ez bezalako distribuzioa dute. Funtsean, izen sintagma absolutuaren eta partitiboaren artean dagokeen diferentzia bera dago norbait eta inor, eta zerbait eta ezer-en artean. Esan nahi baita, inor eta ezer partitiboa erabil daitekeen testuinguru beretan erabili ohi direla, hots, ezezkako perpausetan, bai/ez erako galderetan, baldintzazkoetan, ezezko balioa duten zenbait elementuren lagun doazenean (gabe-rekin, nekez-ekin eta abarrekin). Laburbilduz, ezeztapen balioa duen elementuren bat perpausean agertzen denean: Ezer ez dakigu; Inor ez zaigu etorri; Ezer jakiten duzunean esan iezadazu, mesedez; Erleak nehor autsikitzen duenean… (Axular); Ezer entzun duzu nitaz?; Inorekin mintzatu zara zeure gaixotasunaz?; Inork jakitekotan, erretoreak jakingo du; Ezertan hasi baino lehen; Inork baino gehiago dakit nik; Inori eman baino nahiago du erre; Ezer baldin badakizu, esan ezazu eta abar.

Tradizioari dagokionez, aldaera asko erakusten ditu: inor, nehor, nihor, ehor, ihor, nihur, inhur, igor, nigor eta abar. Euskalki eta garai guztietan erabilia izan da.

13.10.7.6b Ezezkoetan eta baiezkoetan erabiltzen da, baina esanahi desberdina du batzuetan eta besteetan: Hola, ‘norbait’ esan nahi du baiezkoetan eta baldintzazkoekin: Inor ikusten baduzu… (‘Norbait ikusten baduzu’). Ezezko perpausetan ‘bat (ere)’, ‘baten bat (ere)’ edo holako zerbait: Inork ez dauka inor hiltzeko eskubiderik (Agirre, ‘batek ere ez dauka [beste] norbait hiltzeko eskubiderik’); Inork inor maite izan badu, maite dut nik Iriondo apaiza (Azkue, ‘baten batek norbait maite izan badu…’). Hona beste adibide batzuk: Nehork ez zuen nehori nehoren izenik galdatzen (J. B. Etxepare); Inorena ez den euskara baturik ez nuke nahi (Mitxelena); Ez Azkuek ez inork ez ditu euskal hitzen aldaera guztiak sartu (Mitxelena).

Serie baten amaieran: Ez Aranak, ez Lojendiok, ez inork ez zuen harrapatzen ehiza hura (Orixe).

Errepikatua, indarra emateko: Gauean gaude, eta agian inork, inork ez ditu entzungo nire bertsoak (Jautarkol).

Zerbait esleitzen zaion pertsona: Hori ez da inor gu horrela mintzatzeko (Azkue); Ikastolara doazen ume guztiek ikasi beharko dute folio bat niri buruz, baina gero, kalean, ez zara inor (Montoia); Madrilgo merkatura ateratzen bazara letretako heroi bihurtzen zara komunikabideentzat, orduan zara norbait Galizia, bestela ez zara inor (Berria).

Ezezkotasuna ulertzen dela: Nork nahi du hil? Nihork (Duvoisin); Harroka inguruak ikertu zituzten. Deus, nehor (J. B. Etxepare).

Baiezko testuingurutan: Bizi zara inoren gaitzaz, inori min emanez, inori odola atereaz (Mogel); Txominek eta emazteak maite zuten, baina inoren etxean bizi zen (Etxeita); Inoren hizkuntza, gainera, geurea baino begi hotzagoz ikus dezakegu (Mitxelena). Batzuetan esanahi inpertsonala du: Etxeak su duenean nihor urketan abiatzen da (Duvoisin).

Sintagma baten laguntzan ageri da batzuetan, aurretik nahiz atzetik, partitiboan sarritan: Nehor bada munduan hain justurik, non barkamendu eskatze hau egin behar ez duen? (Leizarraga); Maitagarriagorik inor ezin izan delako (Inza); Askatasun oso bat behar zuen, inor jakile gabe, inor so egile gabe (Mirande); Toki horretan ez zeukan inor ezagunik (Agirre).

Perpaus baten laguntzan (partitibo markarekin batzuetan): [Gaizki] egin duenik nihor zure eskuei ezin itzur daitekeela (Etxeberri Ziburukoa); Bai al da, noski, Gipuzkoa osoan nik ezagutuko ez nukeenik inor? (Barrensoro).

Ablatiboan, beste (besterik) nahiz -ko izenlagun baten ondoren: Beretarik nehor hiltzen zenean (Pouvreau); Gutarik nehor ez zuen ezagutzen (Hiriart-Urruti); Bere antzeko inor gabe zegoen (Lardizabal); Ez dudala berriz ikusi nahi etxe honetan bertze munduko inor (Lafitte); Leturiaren nahigabea ere ez da beste inork sumatu ez duenekoa (Mitxelena); Besterik inor ohartu baino lehenago (Iztueta).

13.10.7.6c Besterik edo beste-ren aitzinetik (orduan horrek inor-en kasu edo postposizio marka bera hartzen du zenbaitetan): Gauza orobat premiazkoa da nehor bertzerik ez iuiatzea, eta bere burua bera iuiatzea (Pouvreau); Ote da inor besterik etxean? (Illarramendi); Baldin haien artean nehork bertzek egin ez dituen obrak egin ez banitu (Leizarraga); Inork bestek ez bezala (Kardaberaz).

Gehiago-ren laguntzan (baiezko eta ezezkoetan), nahiz kasi(k) adberbioaren ondotik, nahiz lehenbiziko pertsonaren erreferentzia (pl. edo sing.) egiten duela: Ez da haien erranetan nehor gehiago fidatuko (Axular); Nehor gehiago zeruan sartzekoz […] Jainko-Semea igor ezazu munduaren salbatzera (Barbier); Kasik nehor ohartu gabe (Hiriart-Urruti); Inork ez dugu gezurrik erabili behar (Munita); Ni ez nauk inor bertso lanean hirekin jarraitzeko (San Martin).

Eta erakusleekin ere: Inor hori gutarra edo ingurukoa bada, orduan mingainak gauza bigunak esaten ditu (Agirre).

Sarritan, izenordain mugagabe hauek ere partikularekin batera erabiltzen ditugu, enfasi handiagoa emanaz: Ezer ere ez dut entzun; Hori inork ere ez daki. Dena den, ere-dun itzuli hau batez ere ezezkako perpausetan ageri ohi da, ez baldintza eta konparatibo eta horietan.

13.10.7.6d Ezer bizkaieraz eta gipuzkeraz erabili izan da tradizioan, Lazarragagandik hasita (nahiz Etxeberri Ziburukoak eta Axularrek ezertan eduki gisako moldeetan erabiltzen duten). XX. mendean hedatu da beste euskalki eta mintzoetara. Azken -r hori bakuna da (ezeren, testuetan ezerren eta ezerri bezalakoak ere noizbehinka ageri diren arren).

Izenordain zehaztugabea da: ezezko perpausetan ‘deus’ esan nahi du, eta ‘zerbait’ galde perpausetan, baldintzazkoetan eta beste ingurune batzuetan: Ezer esan gabe (Lazarraga); Ez zaio ajolarik ezerengatik (Xenpelar); Ez dugu ezertarako astirik izan (Agirre); Ez da ezer horregatik (Izeta); Alferrik da orain ezer esatea (Agirre); Esplikazio horrek, ezer argitu beharrean, ez ote digu koropiloa nahasiago bihurtzen? (Villasante); Zeinek esan dizu ezer? (Etxaniz); Jakintza-gizona zen izatez, ezer bazen (Mitxelena).

Batzuetan adjektiboaren aurretik erabiltzen da: Eta pentsatzen zuten bazuela ezer isilen bat, halako indarrak ematen zizkiona (Lardizabal).

‘Balioko zerbait’ adierazi nahi du batzuetan: Urte osoetan ezer denik egin gabe bizi direnak (Larramendi); Beti bezala, orain ere, buruz ezer dezaketen gizonak, gaztelarrak (Lizardi).

Subjekturik gabeko aditz batekin: Gorputza ezer gozatzeke eta arima gaixoa oherakoan baino larri eta gaziago zuela jaiki ohi zen (Agirre); Saio latzenak eginagatik ezer nekatzen ez dena (Basarri).

Partitibo marka duen sintagma duela ondoren: Ezer gauza onik nigan bada, egiaz, Jauna, zurea da (Kardaberaz); Ezer ondorenik edo irabazirik bakoan (Erkiaga); Ezer azaldu beharrik baduzu?; Hemengo etxe onenari ere ezer zorrik ez diona; Ezer lanik bazenu…

Partitibo marka duen sintagma ondotik duela: Ikusirik ezer garbirik ateratzen ez zuela (Lardizabal); Ez dago ezer txarrik, berriz ere, bere neurrian eginez gero (Mitxelena); Ez dago ezer higigarririk bere baitan (Uribarri); Eta handik aurrera ez zen ezer berezirik gertatu (Iturralde).

Erlatibozko perpausak segitzen diola: Jaungoikoarentzat ez dago ezer, egina izan ezin litekeenik (Iturzaeta); Nork ez du ezer Zure ez denik? (Orixe).

Aditz izenak (aditz izena + -ko) edo partizipioak segiturik, betiere partitiboan: Bere kontra ezer egiterik ez zegoen (Lardizabal); Haurdun ikusita ere, inork ez luke ezer esaterik (Etxaniz); Baliteke, ez dut ezer esatekorik (Villasante); Inork ezer esatekorik badauka (Gerrikagoitia); Gere bizitzaz ez dadukagu / ezer esanik batere (J. Iantzi); Ez baita ezer estalirik, agertuko ez danik (Iraizoz).

-tarik, -tatik, -tik postposizioa duten sintagmen atzetik: Jainkoa eztela guk izakiaren izena ematen diegun gauza oietatik ezer (Villasante); Nik ez dizuet zuenetik ezer kendu gura (Agirre).

XIX. mende erditik aurrera beste-ren laguntzan dokumentatzen da: Ezer besterik nahi al duzu? (Otxolua); Horrexek ematen du noski aditzera, beste ezerk baino hobeto (Mitxelena); Ez dago ezer besterik erantsi beharrik (Gaztelu).

‘Besterik ez’ esan nahi duela: Hauxe badakit, ez ezer gehiago (Mogel); Ez naizela ezer gehiagoren jabe (Otxolua).

13.10.7.6e Galderazko edo ezezkako perpaus batean norbait eta inor, zerbait eta ezer, biak, ager badaitezke ere, ez dute esanahi bera (ikusi ditugu adibide batzuk lehenago). Gutxi gorabehera, absolutu mugatuaren ogia eta partitiboaren artean ogirik izango genukeen diferentzia bera izango dugu, norbait eta inor-en artean. Horrela, esan daiteke norbait, zerbait eta sail honetakoek balio positiboagoa dutela inor eta ezer sailekoak baino. Adibidez: Zerbait ez dago ongi ≠ Ezer ez dago ongi. Lehena esaten duenak honako hau dio, funtsean: Bada zerbait ongi ez dagoena, beste guztia agian ongi badago ere. Baina bigarrena dioenarentzat ezertxo ere ez dago ongi, dena gaizki dago. Hortaz, ezer, inor, eta antzekoak ezezkako perpaus batean ageri direnean, ezeztapena erabatekoa izan ohi da, zerbait eta norbait-ekin ez bezala.

Galderazkoetan ere antzeko zerbait gertatzen da. Hemen, jakina, ezeztapenak ez du zerikusirik, baina galdera guztiek zerbait suposatzen dute aurretik galdera egileak espero izan dezake era bateko edo besteko erantzuna. Adibidez: Norbait etorri al da? ≠ Inor etorri al da?

Lehena dioenak egiazki norbait etorri dela suposatzen du eta galderaren helburua uste hori bestek ziurtatzea izango da; bigarrena dioenak, berriz, ez du aldez aurretik inor etorri denik suposatzen.

Era berean, eman dezagun lagun bat ikusten dudala ondoezik eta aurpegi txarra duela. Nik pentsa nezake zerbait jan duela eta kalte egin diola janak. Hori horrela bada, galdera egokia honako hau izango da: Zerbait jan al duzu?

Baina zerbaitek kalte egin diola pentsatu beharrean lagunaren ondoezaren iturria baraurik egotea dela uste badut, orduan ez dut galdetuko ezer jan al duzu? baizik ezer ez al duzu jan?

Alderantziz, baiezkako perpausetan ere zilegi litzateke honetarako izenordain mugagabeak erabiltzea, nahiz eta ohitura hau hedatuegia ez egon: Inork beti errua (mendebaldean). Horren sinonimoa beste izenordainaz baliatuz sortzen da: bestek beti errua. Hona beste adibide batzuk: Dirua eta indarra, inork berdindu dezala (Bizkaian jasotako esaera, Goierritik ekarria); Soinean dauzkatzun prakak inorenak dituzu (Agirre), hor ere inorenak = besterenak.

Baina hauetatik aparte, badirudi izenordain honek beste esanahi bat hartzen duela: Nehork bidegabe bat egiten dizunean (Axular). Azken horretan ez dirudi norbait eta nehor-en artean alde handiegirik dagoenik.

Beste honako honetan, berriz, nehor horrek bat edo bakoitza esan nahi duela esan dezakegu: Gazteko usantzak iarraikitzen ohi zaitza nehori zahartzean ere (Axular); Nehori ematen dio merezien pagua (Etxeberri Ziburukoa); Ikararik egonen da nehor haren beldurrez (Etxeberri Ziburukoa); Finak deklaratu, ohi du nehoren bizia (Etxeberri Ziburukoa); Nehork bere barrena du ezagutzeko gaitzena (Oihenart).

Inoiz adberbioarekin maizago gertatzen da hori, dirudienez: Inoiz ikusi ditut horiek elkarrekin hizketan. (§ 22.4).

13.10.7.6f Ezer honek badu, izan ere, pareko bat: deus. Biak kidekoak ditugu. Hala ere, deus ez da mendebaldeko euskalkietan ezagunegia: Ezer entzun duzu? = Deus entzun duzu? Baina deus, ezer ez bezala, izen tankerakoa dugu. Ikus, bestela, diferentzia: Ene deus-ak (Pouvreau). Mugatzaile eta guzti. Baina ezin esan dezakegu *Ene ezer-ak; Dagigun hitz hain deus probetxosoaz (Etxeberri Ziburukoa); Hain deus izigarria (Etxeberri Ziburukoa).

Deus Iparraldekoa da, eta autore batzuek beti deus ere erabiltzen dute. Baditu aldaera batzuk: jeus, jaus, daus eta abar. Mugagabeko postposizioak hartzen ditu: deusek, deusi (bada deuseri ere), deusen, deusez (eta deustaz), deusetan (baina deustako), deusengatik eta abar.

Ezezkako inguruneetan ezer esan nahi du, eta galde perpausetan, baldintzazkoetan eta ezezkakoak ez diren beste testuinguruetan zerbait. Hona hemen adibide batzuk: Deus ez den lekuan, eskua garbi; zerbait den lekuan, begiak garbi (Azkuek bildua); Hori deus ez da (Izeta); Deus harrapatu al duzue? Edo Harrapatu duzu deus? (Garatek bilduak); Ez dira asko, ez dira deus harekin konparaturik (Axular); Eta buztan hau zertako? Badea deusetarako? (Goihetxe); Deus jakin ezik ixilik egotea ez da edozeinek dakien gauza (Izeta); Ez zuen deus argitaratu ez Frantzian ez Salamancan; 1542an agertu zen haren lehen liburua; 50 urte zituelarik liburuak (Xarriton).

Izen batek edo izen sintagma batek segitzen diola: Deus holako laguntzarik ez du zorigaitzez neskato gazteak (J. Etxepare); Deus kontsolamendurik, lur honetan badea? (M. Etxamendi); Ez da deus mundu honetan eskubide osoz on dei dezakegun gauzarik, borondate ona izan ezik (Mitxelena).

Partitiboaren ondotik: Ez zaretea leporaino aseak, ondoriorik deus ez dakarketen solas lizun alfer horietaz? (J. Etxepare); Funtsik deus ez dakit (Larzabal).

Adjektiboa atzetik edo aurretik: Deus onik ez duzu (Zalgize); Deus onik ene liburuan ediren badezazu (Tartas); Ez da deus hoberik (Zaldubi); Deus kaltegarririk, are hilgarririk, baldin bada hizkuntzarentzat, antsigabekeria da (Mitxelena); Nehork bererik deus ez (Zaldubi); Sorailuak aldiz, ez aldareak ere, ez dute aipagarririk deus (J. Etxepare); Egia erran, Kattalinek ez du deus zehatzik iragarri heldu den aste bururako (Bidegain).

Perpausa duela atzean (edo aurrean, gutxiagotan): Ea ote zenez munduan deus, deusen beldur ez zenik (Axular); Ez da deus hanbat segur denik, nola baita herioa (Tartas); Behar ez denik deus ikas ez dezaten (Hiriart-Urruti).

Ezezko, baldintzazko edo galderazko ez diren perpausetan: Baina goiz hartan, deus; entzuten nuen gauza bakarra, isiltasuna (Bidart); Baina horretarik aparte, deus (Oxandabaratz).

Kasu marka eta postposizioen atzetik: Deusek ez duela debekatzen euskaren erabilpena auzitegi batean (Herria); Ez dio antzik ematen deusi (Segurola); Besoak uzkurtu zituen, deusen axolarik gabe (Epaltza); Deusetako gusturik ez nuen (Dirassar); Nehor ez zen deusetaz ohartu (Etxehandi).

Aditz izena -korik duela atzetik (edo aurretik, zenbaitetan): Deus ez da jatekorik (Garate); Ikertu dituzte eta deus erraitekorik ez dute hatzeman (Laphitz); Ez nuen deus azaltzekorik, egia esan (Mitxelena); Zenbait orduren buruko, ez baitzaie lili maiteei galtzekorik gelditzen deus (J. Etxepare).

Bertze/beste-rekin: Bertze deusendako ez du balio (Garate); Bertzetako deustako ez dute balio (Garate); Ez dira beste deusez ari (Villasante); Eta joera horrek ez zuen zerikusirik ez politikarekin ez hizkuntzaz kanpoko beste deusekin (Mitxelena); Deus bertze probetxurik ez zaigu etortzen? (Leizarraga); Ez zion hitzegin ez deus besterik galdegin (Mirande); Baldin deus bertzerik doktrina sanoaren kontrakorik bada (Leizarraga).

Gehiago, haboro-rekin: Manu horretarik bada deus gehiago? (Leizarraga); […] elkarrekin mintzatzea, deus gehiagorik gabe (J. B. Etxepare); Nik deus ez dezaket gehiago zuretzat (Laphitz); Bainan ez zezakeen gehiago deus irents (Narbaitz); Deus haboro ene burua atxikitzen badut (Maister).

Ezezkoa ulertzen dela: Zer diozu? Deus, deusik (Garate); Deus haboro. Adios D. Resurrección bertze bateraino (Mendigatxa); Min gaixtoaren ondoriorik deus (Hiriart-Urruti); Deus hori baino zuzenagorik, horretako galdetua den ber (J. Etxepare).

Izen gisa, batez ere pluralean erabili da tradizioan: ene deusak. Hona hemen adibide batzuk: Izanen dirade deusak / zuk erran bezala bezala (Casenave-Harigile).

Kontura gaitezen deus hori izena dela batzuetan: [Jaungoikoak] deusetik egin zituen gauza guziak (Elizalde); Ontziko deusak [urera] ehortzean (Etxeberri Ziburukoa); Bata gure deusen pisatzeko ahal dukegun abantaila handienarekin; bertzea lagunaren ontasunen pisatzeko (Pouvreau).

Garrantzia duela adierazteko ere erabili izan da: Ez da arrazoin deusagoak ezdeusagoa zerbitza dezan; eta ttipiagoak bere azpiko erabil dezan (Axular. Horrek esan nahi du arrazoi duinenak ezin duela zerbitza ez-duinena); Baina arte honetan, ikusten zuen aski deusik ez zela (Hiribarren).

13.10.7.6g Bestalde, hor dugu batere adberbioa, ezezkotasuna adierazten duela. Itzuli honen osagaiak zein diren garbi dago: bat + ere. Hala ere, nolabait lexikalizatua dagoela esan daiteke eta, horrela, dagoen dagoenean ezer edo deus-en ordaintzat har daiteke: Ez dut batere ikasi (= Ez dut ezer (ere) ikasi = Ez dut deus (ere) ikasi). Hona hemen adibide batzuk: Isabel II.a, bestalde, ez zen batere amore ematearen aldekoa (Txillardegi); Gogorik batere ez nik hegaldi hartan jarraitzeko, sinpleki (J. A. Arrieta); Ez dut batere sinesten, garbiki erraiteko (Oxandabaratz).

Baina badira, dena den, diferentziak batere eta deusen artean: batere adjektiboaren maila adierazteko erabil daiteke, ezer eta deus ez bezala: Lan hori ez da batere erraza; *Lan hori ez da ezer erraza. Bestetik, idazle anitzek, zernahi gisaz, batere eta bat ere ongi bereizten dituzte: bigarrenak, bereiz idatzia denak, inor esan nahi du, “bat bakarrik ere”, betiere ezezko perpausetan: Ez da bat ere etorri; Ez zaukaat zentaborik bat ere (Lopez de Arana); Ez diot hitz bat ere esango (O. Arana); Borges ez da pertsona bat, ez eta pertsonaia bat ere (Juan Garzia); Horixe da dena, eta ez da gertaera bat ere (M. Etxebarria) eta abar. Baina anitzetan, egia esan, egungo idazle batzuek bat ere bien tokian (batere, bat ere) erabiltzeko joera dute: Zama hori, beraz, ez da bat ere pisutsua (Urkiza); Ez dut koma bat ere kentzen (Urkiza); Ez duk bat ere asmatzen (P. Zabala); Eskerrak ez duen zerotxo bat ere galtzen (P. Zabala).

13.10.7.6h Izenordain hauetako zenbaitek -txo atzizkia hartzen dute txikigarritasuna adierazteko. Ezertxo, inortxo, zertxobait (zerbaitto)… izenordainei -txo atzizki txikigarria erantsirik lortuak dira: Ez dut inortxo ere ikusi nahi (Larrañaga); Eta denbora guztian bakarrik ibiltzen ikusi dut, inortxorekin elkartu gabe (Zubizarreta); Ezertxok ere ezin du atsoa salbatu (Otegi); Hura ez zuen ezertxok ere esnatuko (Jon Muñoz); Hobe hukek zertxobait gosalduko bahu (Iturralde). Adibideetan ikusten denez, hauek ia beti ere-ren laguntasuna eskatzen dutela dirudi: Inortxok ere ez digu lagundu; Ezertxo ere ez daukagu jateko; Zertxobait esan beharko dizut gero.

Horiek guztiek nolabaiteko enfasia edo indarra ematen diote izenordainari.