Euskararen Gramatika

13.10. Izenordain zehaztugabeak

13.10.1. Zer diren izenordain zehaztugabeak

Izenordain zehaztugabe deitzen ditugu pertsonei erreferentzia zuzenik egiten ez dieten izenordainak. Hirugarren gradukoak dira, hortaz. Sail horretan sartzen dira galdetzaileak (nor, zein eta zer), galdetzaileetatik eratorritako izenordain mugagabeak (norbait, zerbait, nor edo nor, zer, edonor, nornahi, zeinahi, ezer, inor/nehor…), eta beste eta batbedera.

13.10.2. Izenordain zehaztugabeak: galdetzaileak

Nor, zein, eta zer dira galdetzaileak, eta hemen lehenik ikusiko ditugun tankera honetako izenordainak. Zenbat-ek ere izan dezake batzuetan izenordain kutsua.

13.10.3. Nor izenordaina

13.10.3a Mugagabeen artean lehenbizi galdetzaileak aipatu beharko ditugu. Horietan beti izenordain gisa nor agertzen da. Izenordain galdetzaile horrek pertsonez galdetzeko bakarrik balio du: Nor etorri da? (—Gu etorri gara; —Ni etorri naiz; —Andoni etorri da); Norekin joango zara? (—Lagunekin joango naiz). Nor galdetzaileaz baliatuz galdera bat egiten duenak, adibidez, perpaus horien antzekoak erabiliz, etorri dena edo joango dena pertsona izango dela presuposatzen du. Horregatik dira izenordainak.

Zubereraz nur da erabilera arrunta, eta nok da ergatiboa bizkaieraz. Badira tradizioan nogaitik, nuen (noren, Lazarragak erabilia), nogaz eta norei ere, egileen arabera.

Gauza jakina da al erabiltzen dela bai/ez erako galderetan (ikus § 10.3.2.2): Etorriko al zara? Eta erantzuna bai edo ez da, noski. Tradizioan baditugu adibideak, hala ere, nahiz gutxi izan, nor eta al biak batera ikusten diren: Zuetariko nork al daki non diren Poke-ko atzerritarrak? (Zaitegi).

13.10.3b Galderazko balio gabe ere erabiltzen ahal dugu nor zenbait esapidetan. Esapide erabilienak honakook dira:

– Nor edo nor. Ikus aitzinago (§ 13.10.7.2).

– Nor ere. Erlatibozko perpausetan erabiltzen da: Nork ere ikusi baitu hori, zitalez blaituriko mihiz Fortunaren aurka duke traizio-epaia emango (Juan Garzia); Nori ere dakizunez guztizko onginahia baitiot (Jon Muñoz); Nor ere ahalegintzen baita besteak Arrazoiaren arabera gidatzen (Xarriton).

– Nor izan. Adibidez: Ni ez naiz nor hori egiteko; Nor naiz ni zurekin mentura nadin mintzatzera? (Maister). Horrelakoetan nor-en ordez inor erabil daiteke. Azken batean, nor izan = duin izan: Zu nor bazara… (Mendiburu). Hona hemen beste esapide bat ere nor-ez baliatzen dena: Jendea, nor zaldiz, nor oinez, etorri zen. Alegia, batzuk zaldiz eta beste batzuk oinez etorri ziren. Ez da beharrezkoa, hala ere, izan aditza: Ez dut nor maite (Txillardegi).

– Nor… nor… Lurrean bertan lo egin zuten, nork sukaldean, nork korridoreetan (J. Zabaleta); Nork famari, nork diruari, nork errazkeriari, nork aurreko hiruak batuz sortutako burrundarari (Lertxundi).

– Nor baino nor. Hona hemen adibide batzuk: Berrogei bat lagun bai, nor baino distirant eta harroputzago (Txillardegi); Epaileak bost ziren, nor baino nor portatu zitzaizkidanak (Joxerra Garzia).

– Izen gisa ere: Hortxe dago gakoa! —esan eta, nor baino nor hartan bere nagusitasuna azaltzeko… (M. A. Mintegi).

– Lehenbiziko eta bigarren pertsonaren erreferentzia gisa ere erabiltzen da: Nor zarete zuek?; Nor gara gu?

– Harridurazko perpausetan: Beha, beha, nor dugun hor!; Nor aspertu dateke dantza hauei begira? (M. Atxaga).

– Zuetarik edo horren antzeko hitzekin: Nork zuetarik reprenditzen nau ni bekatuz? (Leizarraga); Nor da gutarik hori egiten ez duenik?

– Beste edo Besterik-ekin: Nork bestek hartuko du sarrera?; Nor besterik etorriko da?; Nor dago besterik etxe honetan?; Ez zegoen besterik nor izendatu eta abar.

– Gehiago-rekin: Nor gehiago etorriko da?; Nork gehiago pentsatzen du hori?; Nori gehiago esan diozu? Kasu marka ere har dezake gehiago-k: Nor gehiagok pentsatzen du hori?; Nor gehiagori esan diozu?

– Beste sintagma baten aurretik, eta juntagailua tartean dutela: Nori eta hari esan behar hori!; Nork, eta horrek egin zuen azkenean; Nork eta zure anaiak ikusi omen zuen…

13.10.4. Zein izenordaina

13.10.4a Zenbait euskaldunek nor ez dute erabiltzen pertsona izenordain galdetzaile bezala eta nahiago dute zein-ez baliatu: Zein etorri da?; Zeinekin joango zara zinera?; Zein ez litzateke tristatuko hori entzunik? (AstLas). Erabilera hedatuenak esaten du nor erabili behar dugula termino ez-markatu gisa (nor etorri da?) eta zein, berriz, multzo batean aukera egin nahi denean (horien artean zein da zure anaia?, adibidez). Baina arau nagusia hori izanik ere, bietara hausten da: zein erabiliz nor-en tokian (zein zara zu?) eta nor ere zein-en tokian (zuetatik nor da Peru?). Iparraldean zoin da gehien erabiltzen den aldaera, batzuetan zuin ere ageri bada ere.

13.10.4b Esapide batzuetan erabiltzen dugu:

– -tik zein: Bietatik zein da zaharrena?; Horietatik zein da jokalari hoberena?

– zeinek… zeinek… zeinek: Aritu dira, zeinek hartu, zeinek eraman, zeinek ordaindu, zeinek ireki…

– zein… -ago: Hango herriak ikusi genituen, zein ederrago;

– zein eta: Honela esaten zunan: Zein-eta dira gorputzen lau doaiak? (Orixe);

– zein besterik: Zein besterik maite duzu?

– zeinek jakin/ikusi/entzun…: Zeinek jakin nor geldituko den azkenean hemen; Horrenbeste euro, zeinek aurki lezakeen!

– zein izan: Zein naiz ni, nerez, berriz diot, erdian jartzeko? (Txillardegi);

– zeinek ez: Zeinek ez du maiteko holako gizona; Zeinek ez zuen txakolin freskoaren laguntzaz amets egiten? (P. Rekalde);

– zein bere: Zein bere txandan; Noelen Kutxatik irtendako animaliek areago dirudite Artistaren batek zein bere aldetik irudikatuak (Juan Garzia);

– zein baino zein: Amondarrek gaiztakeriarik asko egin dute, zein baino zein handiago (Elizen arteko Biblia); Zein baino zein nabarmenagoak ziren aitaren arreta bereganatzen zuten bideko lagun haiek (Lertxundi);

– zein ere… ‘orobat’ zentzuarekin: Kontu honetan zein ere besteetan aitzindaria izan zen Etxahun-Iruri (Berria); Sirian zein ere mundu zabaleko beste hamahiru herrialdetan, dena den, segurtasun neurri zorrotzak indarrean jarri zituzten bozketa hauen karietara (Berria);

– ‘norbait izan’ adierazi nahi duela: Barneko jantzia zeinek garbiturik ez duela (Agirre); Prezio horretan bada zeinek erosia (Uztapide) eta abar;

– zein ere den ere erabiltzen da: Baina bertze anitzek zein ere den ez ezagutu eginen diote (Mendiburu); Baina zein ere den egiazko istorioa, badago aski ziurgabetasun, negozio honetarako, eskuizkribua sekula ez zela galdu uste izateko (O. Arana); Zein ere den txiki objektu bat, bada beti argi bat hura handiarazten duena (Jon Muñoz).

13.10.4c Erlatibozko perpausetan, perpaus buru gisa, mugagabean eta aditz laguntzaileak bait- hartzen duela: Aingerua da hitz greko bat, zein erran nahi baita enbaxadore edo mandatari (Leizarraga); Lokamuts torturatzaileak, non behin eta berriz azaltzen baitzitzaizkion lapur multzoak eta ebasle andana, denak ere bere perla beltza ostu nahian, eta zeinetan […] azken finean beti eramaten baitzioten perla gutiziatua begien aurretik (X. Mendiguren Elizegi); Bere ama bera, zeinen sabeletik sortu baitzen…

Erlatibozko perpausetan, perpaus buru gisa, mugagabean eta aditz laguntzaileak -n hartzen duela: Eta zeinek bere ontasuna gehiago maite duen, harengana doa Jesus (Frai Bartolome); […] eleberri bat, Rayuela, Julio Cortázarrek hogeita hamabi urte geroago argitaratua, zeinek bizitza bera laburtzen duen esaldi bat baitu bere baitan (Zurutuza).

Erlatibozko perpausetan, perpaus buru gisa, mugatua eta aditz laguntzaileak bait- hartzen duela: Nazioarteko ekonomia- espazioaren zatiketa hirukoitzak, zeina aipatu baita jada merkataritza-trukeen fluxuari dagokionez, guztiz egokia izaten jarraitzen du inbertsioetan eta ekoizpen-sareetan (Navarro); Badut batez ere akats bat, zeina baita uste izatea ezen Danceny eskolume, melenga hori, nitaz baizik ez arduratua, […] (Jon Muñoz); Zeinak profeta bat, profeta delakoz baitu hartzen, hainak saria izanen du (Duvoisin); Erakusten dute haren burdinazko ohea, zeina baita Errabathen, Amonen semeen hirian (Duvoisin); Maria bere esposarekin batean, zeina baitzen izorra (Haraneder); Halaxe bildu ahal izan dut, hitzez hitz, neure trabailuaren ondoko uzta, zeina baita eskuan daukazuna (Irigoien); Askatasuna, bai, baina askotasuna da hor berez axola duena, askotasunaren produkzioa, gizabanako eta gauzabanako askoren askotasun entretenigarria, zeinarekin baita txit alaikiro jostatzen Euskal Hiriko hiritarren ixpiritu anizkoia (Segurola).

Erlatibozko perpausetan, perpaus buru gisa, mugatua eta aditz laguntzaileak -n hartzen duela: Gaitz bat txit handia, zeinari deitzen dioten izurria (Iztueta); Determinazio orokorrak ere finkatu beharra dago, zeinek ematen duten banako bat eratzen deneko planoan sarraraztea (Xarriton); Hoteleko gela batean gertatzen den eszena arrunta, zeinean bera zetazko izaretan zegokeen eta ni botila hotz bat xanpain eta sakeletan kristalezko kopa bi nituela azalduko bainintzen (Saizarbitoria).

Erlatibozko perpausetan, perpaus buru gisa, zein ere bezala eta aditz laguntzaileak bait- hartzen duela: Ene begiak lurreko gizon fidelen alderat itzultzen ziren, haiek enekin jarrarazteko; zein-ere baitzebilen notagabeko bidean, hainak zerbitzatzen ninduen (Duvoisin); Ura deitzen da gauza baten fina, zeinengatik eta zeintako ere baita Gauza gura (Duvoisin); Delacour andereñoa, zein ere pertsona sendokote jator bat baitzen, irribarre zabala egiten hasi zen (Aldasoro); Ségouini ez zitzaion beharbada kopuru handia irudituko, baina Jimmyk —zein ere, behin edo behingo hutsegiteak gora-behera, barru-barruan sen sendoen oinordeko baitzen—, ondotxo zekien zenbat kostata bildua izan zen (Aldasoro).

13.10.4d Batzuetan harridura adierazten du (§ 14.10.5.7): zein ederra! Edo, besterik gabe, ze ederra! izan da aldaera aski erabilia.

13.10.5. Zer izenordaina

13.10.5a Pertsona ez direnez galdetu nahi denean, zer galdetzailea erabiltzen dugu: Zer erosiko duzu? —Etxe eder bat; Zertaz mintzatu zineten? —Ekonomiaz mintzatu ginen; Zertan ari zineten hor ezkutuan? —Zigarro bat erretzen…; Zeren bila zabiltza?; Zertan dihardu?; Zertara doa?; Zer dakar beronek?…

Hala ere, nor beti izenordain den bezala, hots, besteren laguntzarik gabe, berak bakarrik, izen sintagma osa dezakeena, zer izenaren determinatzaile gisa ere erabiltzen dugu. Adibidez: Zer ordu da?; Zer moduz zabiltza?

Kasu absolutiboan ze da beste aldaera bat aski erabilia, bai hitz egitean eta bai tradizioan (betiere zer aise gehiago) edo egungo literaturan ere: Ze esan duzu? Bizkaierazko idazle zaharrek, adibidez, zer izenordaina (zer da hori?) eta ze determinatzailea (ze gauza) bereizten zuten. XX. mendean erabilerak gutxiagora egin zuen mendebaleko idazleen artean. Gipuzkeraz gehiago idatzi izan da zer, osorik. Ekialdean ere zer da gehien erabili izan dena. Gaurko idazleek ere arruntean erabiltzen dute ze.

Ergatiboan zerk egiten da, salbu bizkaierazko tradizioan, non zek den maizen ageri dena. Instrumentalean zertaz, zertas, zetas, zerzaz eta zerez aldaerak erabili dira. Ablatiboan zertarik, zertaik, zerteik aldaerak. Soziatiboan zerekin, zerkin, zegaz, zergaz, zer edo zerkin bezalakoak. Datiboan zeri (nagusia), baina zerei ere. Genitiboan, zeren orokorraren ondoan zeen eta zen. Zertzat ageri da inoiz.

13.10.5b Zer determinatzaile gisa ageri delarik ondoko sintagma mugagabean ageri da arruntean: Badakizue zer manamendu eman dizuedan; Zer ordu da?; Zer liburu zaude irakurtzen?; Zer esker, zer pagamendu emanen die? eta abar. Baina badira adibide anitz non sintagma hori mugatua den: Zer arpegiaz zure begietan jarriko naiz?; Ikusten duzu zer kalteak datozen gure zabarkeria eta aitzakietatik; Kontatu zidaten gau triste hartan zer gauzak esan zizkioten; Eman dute erakustera nolako bakea eta zer xedeak zituzten gogoan… Holakoetan nolako-ren baliokide gisa erabiltzen dugu zer, askotan, baina ez beti, harridurazko perpausetan: Ha zer bidea eta moldea, zer lausengua eta balakua… (Axular).

13.10.5c Lagunarteko hizkeran batez ere, komodin gisa erabiltzen dugu zer hau (edo zera, beste hiztun batzuek). Horrelakoetan ez gaude jadanik galdetzaile baten aurrean, izen baten, adjektibo baten edo aditz baten aurrean baizik, zeren izen gisa (bere mugatzaile eta guzti), nahiz adjektibo gisa (hots: adjektiboa agertzen den testuinguru berean) nahiz aditz gisa erabil baitaiteke. Hortaz, edozeren ordez erabil daiteke: Zera esan dit; Bai zera! Nola esango zizun hori, bada?; Zerako zerak zerako zera zeratu omen zuen zerean; Oso neska zera da.

Ahozkoan maiz erabiltzen da, askotan gogoratzen ez garen izena ordezkatzeko balio baitu. Hizkera bizirako markatuegia delakoan edo, EGLUk dio ez diruditela oso dotoreak honako esapide hauen antzekoek (I: 49-50): “Industria Sailburuak zera adierazi du kazetarien aurrean: 15.000 lanpostu berri sortuko direla datorren urtean Urola aldean”. Baina egia da egungo idazleek ere asko erabiltzen dutela: Konturatu zen lehen ez zela hain antiklerikala, errespetuzko zer bat gordetzen ziola elizari (Linazasoro); Bere tokitik mugitu gabe zer beltz bat jaurti zidan, airez aire (Epaltza); Ez dakidana, zera da: guk geure burua ukatzeko beste maite izan ditugun zerok ote diren geure seme-alabek nahi dutena (Joxerra Garzia).

13.10.5d Beste erabilera batzuk ere baditu zer honek:

– Ezezkako espletiboa: Zer ez ote zuen esan?; Zer ez zen izan ene bihotz mina! (Duvoisin); Zer ez nuke eginen eta zer ez dut egin honelako mesedeengatik? (J. Haranburu); Mende honek zer ez du ekarri! (Larre) eta abar.

– Zinez, galdera denaren aurrean: Zer, hori bazeneki, zer nahi zenuke egin? (Pouvreau); Eta zer? Aditurik hau guztia, ez ote gara ohituko…? (Agirre Asteasukoa); Zer, zer? Medikuari beldur? (Etxaniz); Zer, ez duzu ezagutzen “Herria”? (Larre).

– Zer garrantzi du? Zer gertatzen da? adierarekin: Bai… eta zer? (Apaolaza); Badaukat behar nuena. Eta zer? (Txillardegi); Eta orain zer? (Labaien).

– Datiboarekin: Nahiz goiz nahiz berandu, niri zer? (Azkue); -Erorian daukazu gerrikoa. -Eta zuri zer? (Anabitarte); Zer neri, inork hau buruz asma ez baleza? (Orixe); -Noren aginduz jantzi duk hori? -Hiri zer? (Orixe).

– Beste-rekin: Zer bertze probetxurik etortzen zaigu? (Leizarraga); Zer bertzerik mundu honetan desira genezake? (Leizarraga); […] baina zer besterik egin nezakeen (J. A. Arrieta); Zer beste asmo izango du…? (Urkixo); Nik dakita zer besterik (Txillardegi).

– Zein eta zer pareko direnean: Ezen ez dakizue zer orduz zuen Jauna etortzeko den (Leizarraga. Beste itzulpen batzuetan: zer orduz, zer ordutan, zoin orenez, zein orduz eta abar); Baina non edo gorputzaren zer lekutan gantzutu behar ote da eria? (Agirre Asteasukoa); Ez dut esanen zer herritan, orain Gerrieder izengoitia duen etxe batek… (Orixe); Ezin pentsatu zuten zer al zitekeen kausa (Lazarraga); Aski zaigu jakitea zer tokitan den (J. Etxepare); Zer ordutan etorriko da erloju bila? (Izeta).

– Partizipio aurretik, etorkizuneko atzizkiarekin: Jo batera eta jo bestera dabiltza bazterrik bazter […], txosnarik txosna, gauza guztiei begira, non jarriko, zer jango, zer erosiko (Agirre); Atzetik zer etorriko beldur direla (Orixe); Zain daude atea noiz irekiko, atean zer ikusiko (Mitxelena).

– Erlatibozkoetan, aurrekaria gauzatu gabea dela. Aditz jokatugabeekin: Ez du zer egin; Bada zerekin ordaindu; Nik horretan ez daukat zer galdurik; Ez daukagu zerekin estalirik; Bada zer pentsatu; Edirenen dutela zertaz kontenta (Leizarraga); Ez dutela izango hemen zer ikasirik (J. J. Mogel); Ez da zertaz harri (Duvoisin); Zuk bakarrik daukazula zer galdua uste al duzu? (Agirre); Nik badut zer kontatua horretaz (K. Izagirre); Bada, beraz, etorkizunari begira zer hausnartua eta zer aldatua (Zuazo). Eta aditz jokatuekin: Honezaz zer segurik eskriba diezaiadan jaunari ez dut (Leizarraga); Eta ez baitzuten zer jan lezaten, dei zitzan beregana Jesusek bere dizipuluak (Leizarraga. Duvoisinek, pasarte horretan: zer jan); Ezen ordu hartan berean emanen zaizue zer mintza zaitezketen (Leizarraga. Duvoisin: emanen zaizue zer erran).

– Ezezko perpausetan, absolutiboan: Ez dugu beraz hetaz zer banagloriaturik (Axular); Ez da zer fida ez zeru izartsuan, ez emazte nigartsuan (Oihenart); Ez da zuk zer erantzun, ikusten dugun gauza da (Mendiburu); Baina ez da zer ikaratu! (Iztueta); Oinazeak, asturugaitzak ematen badizkit, ez dut zer kexatu (Duvoisin); Orain Margotek pairatu behar du, edo, hobeto esateko, ez du zer pairaturik (J. Zabaleta); Inork aukera behar bezala eta zuzenik egin badu […], ez du zer egin berriro aukera (P. Altuna); Ez du zer kezkaturik egiazkoa izateaz (Juan Garzia).

– Harriduretan: Ai! Zer gaua! Zer gaua hura! (J. Zabaleta); Zer ez ote dudan nik Gotaineko etxe hartan ikasi! (Txillardegi); Baheki zer astokeriak erraiten dituzten (Dirassar); Begira zer nolako antzara lerdena (Lertxundi); Baina zer arraio, Mikel! (U. Iturriaga); Zer aideko eta zer aidekondo! Itxura badaukak, zer demontre! (Jimenez).

– Zerbait-en parekoa, izenordaina: Badut zer edo zer esku artean (O. Arana); Euren helburua edozein dela, zer edo zer egin beharra daukagula uste dut (Landa); Bortxazko lan hark, batzuetan, zer edo zer irensteko ahala eskaintzen zion (Bidegain); Ezin zen igarri lasai zegoen ala izugarri urduri, zer edo zertan pentsatzen ari zen ala isileko poliziek epaileen aurrean ematen zituzten azalpenak entzuten (Morales); Zalapartak entzuten dira tanpez, eroriko baldar eta urrunen antzekoak, zer edo zerk lur joko balu bezala (K. Izagirre); [Txantxangorria] hasten da txioka, salto alde batera eta salto beste aldera, txioka eta txioka, makilatxo bat zirudien zer edo zertxo baten aldamenean… (P. Zabala).

– Izenondo mugatuaren ezkerrean: Ea zer edo zer bitxia sumatu zuen egun hartako bazkarian (Zaldua); Besteak bezalakoa zen gutun hura, baina bazuen zer edo zer berria, edo, nola esango nuke, biziberritua (X. Mendiguren Elizegi); Zer edo zer inportantea esan behar zidan (Rey).

– Badaezpada adierazi nahi duela: Eta orduan gauza asko erakutsi behar zaizkio, zer gerta ere; gauzak nola diren eta zergatik (Segurola); Betidanik, zer gerta ere, lau intxaur eskura nahiago, urrutiko hamalauak baino (Epaltza); Zer gerta ere giltzatua beharko zukeen polizi pistola bat zeraman eskuetan (Borda); Urratsak labur eta zuhur beraz, zer gerta ere (Aintziart).

– Partitiboarekin: zeozer onik, […] zeozer txarrik […] (F. Bilbao).

– Zer-nola, galde perpausetan, nola adierazi nahi duela: Aita isileko arrantzan edo ehizan aritutakoa zen inoiz, eta Charliek bazekien zer-nola moldatu (Larrañaga); Hasitako gertakizuna zer-nola amaituko itxaron gabe, beren bideari jarraitu zioten (Ezkiaga); Zuk, apeza izanez, badakikezu zer nola egin egunero, fededun eta ere sinesgabeen erdian izanez eta ibiliz (Aintziart).

– Zer-nolako (zernolako) izenlaguna, nolakoa esan nahi duela: Zer nolako zintzotasuna! (Jon Muñoz); Ez dakizu zer-nolako gozatuak ematen dizkiguzun! (Olarra); Ez zuten asmatu zer nolako gaitza zen, ez ziren, beraz, emakumea sendatzeko gauza izan (Juaristi); Esplikatu nion Ximuni zer-nolako momentu goxoak pasatzen genituen han, haurrak ginelarik (Landart); Hori guztia finantzatzeko zer-nolako bideak erabili behar diren (Pérez Iglesias, Salaburu); A zer-nolako hipotesia, Virgilio: heriotza kendu (Igerabide). Zer-nolako predikatu gisa: Zer nolakoa izan da esperientzia? (Urkiza); Hitzegin zuten gero Jacky Vicedos Oihantzainak eta Pierre Salaberry Oihantzainburuak azaltzeko zernolakoa den xedea (Herria); Batere axola ez digun pertsona bat zer-nolakoa den adierazteko pare bat hitz aski eta gehiegi izan daitezke (Segurola). Zer-nolako izen gisa: Orain arte ez dut inoren eskubiderik ukitu, ezta inorengandik eskupekorik jaso ere, baina zer-nolako honi ez diot antzik ematen (Ezkiaga); Ondoretasunaren kimikaren zer-nolakoa zehaztea, zelularen funtzio oinarrizkoak aztertzea (Juan Garzia).

– Zer(en)gatik esan nahi duela, Iparraldean: Ez da zeren deus handirik erra holakoei (Hiribarren); Ez da zeren egin errenkurarik Mariaz (Larregi); Ez da zeren dudatu (Duvoisin).

– Eskerrik asko-ren erantzunean: Ez da zeri; Ez da zeren; —Bego gure gain, eta milesker! —Ez da zeren! (Larzabal); —Eskerrik asko, eta agur! —Ez da zeri. Agur, agur (M. Lekuona).

13.10.6. Galdetzaileen gainean beste ohar batzuk

13.10.6a Galdetzaileak singularrez nahiz pluralez eman ditzakegu: Zein da hori?; Zein dira horiek?; Zer da hori?; Zer dira horiek? Badakigu, bestetik, -tzuk atzizki kolektiboa batez ere bat zenbatzaileari erantsirik ageri zaigula: batzuk. Baina zenbait euskalkitan bere alorra hedatu egin du eta, horrela, nor/nortzuk, zer/zertzuk, zein/zeintzuk, zerbait/zerbaitzuk, zenbat/zenbatzuk aurkakotasuna ezagutzen dute eta bata singularraz galdetzeko erabiliko dute eta bestea plurala den zerbaitez: Zertzuk esan zizkioten gizajoari!; Nortzuek egingo dute lan hori?; Errespetatu beharreko mugak zeintzuk eta zertzuk ziren? (Urkiza); Imajinatu, gau argi eta epela suertatuz gero zertzuk egin (Arretxe). Batzuetan, hala ere, -tzuk plural markatzailea, zein eta zer determinatzaileak direnean, ondoko izenak hartzen du: Ze bidetzuk hartu zeure asmo galdurako? (Mogel); Zer gauzatzu ikusi dituk hirian? (Otxolua).

Jakina, bereizkuntza hori egiten ez dutenentzat, zer, nor, zein eta abar ez dira ez singular ez plural: […] eta zeinek odolaren osagairik meheenarekin bat egiten duten (Irigoien); Tabernan oihuka esaten zuen bazekiela zeinek jo zuten (Igerabide); […] zeinek bere izena zuten: Hipokrates, Teodoro Zirenekoa […] (Jon Muñoz). Hala ere, hiztunak pluraltzat har ditzake izenordain hauek, horrek aditz komunztaduraren aldetik dakartzan ondorioekin. Hortaz, zein aukeratu dituzu?, eta, batez ere, zer determinatzailea denean: zer liburu irakurri dituzu? Nahiz zer liburutzu irakurri dituzu? Idazleen artean: Zer argumentu erabiliko ditu aitak […]? (Lertxundi); Zer onura ekarri ditu? (Elberdin). Batzuetan plural marka sintagma osoak hartzen du: Zer emaitzak eman ditu politika honek? (Salaburu); Zer ixtorioak ez ditu asmatzen haur baten irudimenak gutiagorekin? (Oronoz).

13.10.6b Batzuetan, guti gorabeherakotasuna adierazteko -tsu eransten zaio galdetzaileari (zertsu da? adberbioetan eta, nontsu esaten dugun modu berean): Postura egingo nuke zakurrak zertsu ari nintzaion ulertu duela (Txillardegi); Legezko zikaneria guztiak oro bazterrerat utzirik, hoina zertsu erran duen (Hiriart-Urruti).

13.10.6c Aipatu berri ditugun bi galdetzaile horiez gainera, jakina, badira beste galdetzaile batzuk ere, baina horiek berez ez dira izenordainak, determinatzaileak baizik. Zein-en kasua aipatua dugu. Zenbat ere horietakoa izango litzateke eta baita zer bera ere. Baina hauen izenordaintasuna nolabait erakarria edo dugu: izen sintagmaren buru den izena ezabatua delako. Alegia, honako perpaus hauek: Zein aukeratu duzu, gorria ala berdea?; Zenbatek galdetu dizute? Beste hauen laburpen direla pentsa genezake: Zein soineko aukeratu duzu, gorria ala berdea?; Zenbat pertsonak galdetu dizute?

13.10.7. Galdetzaileetatik eratorritako izenordainak

Galdetzaileak (nor, zein…) oinarri harturik, euskaraz beste izenordain zehaztugabe batzuk (edonor, edozein…) sortzen ditu. Horietako asko izenordain nahiz determinatzaile izan daitezke eta, berehala ikusiko dugun gisan, kasuistika handia dago haien artean, ez bakarrik kopuruari dagokionez, baizik erakusten duten erabileragatik ere.

13.10.7.1. Norbait, zerbait

13.10.7.1a Galdetzaileetatik eratorritako izenordainak dira norbait eta zerbait.

Norbait beti izenordain dugu, izenordain mugagabe, erreferentzia zehatzik ez baitu. Eta nor bezala, norbait ere pertsonentzat erabiltzen da: Norbait sartu da gelan; Norbaiti eskatu behar zenioke laguntza.

Norbait-en erabilera nagusiak hauek dira:

– Norbait izan esapidea, nor izan-en tankerara erabiltzen dugu: Bada norbait gizon hori; Euskal Herri honetan norbait garenak; Ailegatu eta berehala norbait nintzen gotorleku setiatuan (Epaltza).

– Batzuetan, pluraleko lehenbiziko pertsona gisa ere erabili izan da: Sendiak ez osorik irautea betikoa da; norbaitek hil beharko dugu eta orduantxe puskatuko da (J. A. Irazusta).

– Beste duela aurretik: Beste norbaitek oihu eta oihu eginagatik (Mendiburu); Beste norbaiten zintzotasuna (Inza); Beti izango da beste norbait bera baino trebeago (Mihura).

– Ere-rekin batera: Norbaitek ere egin dit malizia handia¹⁴⁹ (Etxepare); Esan zion norbaitek ere ea zertako zebilen txorakeria haietan (Goñi).

– Aurretik -tik edo -rik marka duen izen sintagma duela: Halako jendetarik norbaitek pizten dizkion… (Duhalde); Eri edo gaixo aurkitzen da zuetatik norbait? (Agirre Asteasukoa).

– Aurretik -ko marka duen izen sintagma duela: Zeruko norbait (Hiribarren); Lurdesen nahi eta nahiez beste munduko norbait azaldu dela (Goñi); Enauteneko otto Nane edo auzoko norbait (Larre).

– Ezezko perpausetan: Zeren norbaitek ez badauka bere etxetiarrez […] arta eta kontu (Pouvreau); Orain ere deusik ez ninteke, norbaitek ez banindu egin (Duhalde); Zerk ibilarazten du izadia aurrerantz, han ez baldin bada Norbait? (Villasante).

– Erakusleekin: Norbait hura erregeren odoleko andre bat zen (Laphitz); Banekien norbait hilen zela, norbait horrek hura hiltzen ez bazuen lehenago (Larzabal); Norbait hau zu baino boteretsuago edota ahulago izan daiteke (Unzurrunzaga).

– Adjektiboekin, mugagabean: Norbait handirekin (Lafitte); Haiengandik ikasi nuen, ahaleginean, Zu norbait handi zinela sumatzen (Orixe).

– Nor edo nor. Ikus aitzinago (§ 13.10.7.2).

13.10.7.1b Zerbait ere gehienetan izenordain gisa ageri zaigu, baina pertsona ez direnentzat: Zerbait gustatzen zait (-perts.); Norbait gustatzen zait (+perts.). Batzuetan pertsonari dagokion predikatuaren erreferentzia duela ere erabiltzen dugu: Lur baizen ez garela / kanpotik iduri arren / zerbait bertze garela (Tartas); Ezkongaietan zerbait banintzen / ezkondu eta ezer ez (Iparragirre); Zerbait bazelakoan / ta azkenean hutsa / horrek ez dik balio / zakurraren putza (Txirrita); Jakina! Gaur hamazazpi urte, ni ere zerbait banintzen (Etxaniz).

Anitz aldaera izan ditu tradizio idatzian, formari dagokionez: zerbeit, zerbaizt, zerbaita, zerpeit. Iparraldean zerbaitetan, zerbaitetara, zerbaitetarik ageri dira. Hegoaldean, berriz, zerbaitetan eta zerbaitetara horiekin batera zerbaitean, zerbaitera, zerbaitetik, zerbaiten, zerbaiteren, zerbaitez (gehien erabilia Ipar nahiz Hegoaldean) eta zerbaitetaz. Gaur egun nahiko galdua den moldea ere erabili izan da tradizioan: bait-ek hartu beharrean, zer-ek hartzen dituela postposizioak. Holako hauetan bezala: zertanbait, zertazbait eta abar. Makilkada ederrak ematen zizkiela zertanbait huts egiten zutenean? (Orixe); Ez da ongi soineko harroarekin […] elizara etortzea […]. Zergatik bait agindu zuen elizak ez dakiela sakramenturik eman honelakoei (Agirre Asteasukoa); Zertanbait minkiro zesaion Titirori Melibeok (J. M. Tolosa, Euskal Esnalea).

Adjektibo eta adberbioekin ‘pixka bat, apur bat’ esan nahi duela erabiltzen da, eta, ondoko adibideek erakusten dutenez ere, adjektibo batez lagunduta doanean, adjektiboa mugatuan nahiz mugagabean ager daiteke: Zerbait hobeto ezagutzeko (Kardaberaz); Zerbait epelak eta nagiak Jaungoikoaren zerbitzuan (Mogel); Europa dioenak zerbait gehiago dio, nahi eta ez (Mitxelena); Pitin bat bizitxoa, zerbait barekorra… (Agirre); Sasoi honetan zerbait goizago jaiki liteke bai (Soroa); Beste aldean, zerbait atzeratxoago, mahai txiki bat (Etxaniz); Zuhur nenbilen, zerbait berezi esan nahi zidala sumatzen nuen (Atxaga).

Aditz batekin, ‘neurri batean’ adierazi nahi duela: Ezen, baldin are gehiago zerbait loriatu nahi banaiz gure puisantzaz, ez naiz ahalketuren (Leizarraga); Galdu dut zerbait neure pazientzia (Mogel); Ona da haurrak, zerbait gogortuak edo haziak direnean ekartzea Elizara (Agirre Asteasukoa); Arintzen ziren zerbait haren neke eta nahigabe handiak (Mendiburu); Ikasia zuen honek, zerbait bederen, klarinetea jotzen (Larre).

Garrantzi handikotzat hartu, kontuan izatekoa: Gure tokietan ere, teilerietan egiten dituzte labe batzuk zerbait iduri dutenak (Duvoisin); Orduko tratuetan zerbait zen gero zazpi mila liberakoa (Oxobi); Hau zerbait zen (Oskillaso); Orduan izan ginen haurrentzat bederen zerbait bazen Bestaberri (Larre).

Aditz jakin batzuen laguntzan. Izan aditza 3. perts. sing. eta perpaus menderatuarekin: Noizbait iraungitzen balira berretzen nauten suak, zerbait liteke, kontsola nintzeke (Mihura); Hainbertze eta hain ondorio minezko egitekoei buru eginez, irautea bera zerbait duzu (Hiriart-Urruti); Haren haztea bera bada zerbait. Bazeneki zein huts egin errazak diren eta minberak (J. Etxepare); Erran gabe doa Azkaineko sasi-mirikuak ez zekizkiela landare horien izen ez frantses ez latinak: zerbait da euskarazkoen jakitea bera (Zerbitzari). Jakin, ikusi, kosta… aditzekin: Zerk izutzen gaitu? Dudagabe zerbait kosta behar da bizitzaz aldatzeko (Duhalde); Bertsotan zerbait jakina zen Etxetako Joxe Mari (Tx. Garmendia); Ordu arte, zerbait ikusirik bazuen Frantsesek […] baina zer ziren […] horko itsuskerien ondoan? (Narbaitz); Gain haietan egunak luze eta bortitz dituk gero… Zerbait dakiena mintzo zaik (Larzabal); Ipar Ameriketako zinemaz zerbait dakitenek… (Mitxelena).

Erakusleekin ere erabiltzen da. Tradizioan ikusten ahal dira adibideak: Ezin derrakete zerbait hura zer den (Haraneder); Zerbait horri, nahi dutenek, Arima esan diezaiokete (Mirande); Orduan bera presentatu zen latineko zerbaitera, eta latineko zerbait hori Salamankan zegoen (Mitxelena).

Ezezkako perpausetan: Erakarri egiten ninduen aurpegiaren ikuskariak, ordu arte ikusi ez nuen zerbait nabaritu niolako (Saizarbitoria); Holako zerbait ez ote didazu jadanik ere errana? (Dirassar).

Zer edo zer. Ikus beherago (§ 13.10.7.2).

Izen bati dagokiola, ezkerrean nahiz eskuinean: Bestetik, bidean zerbait erremedio ematen dizkio lagunak Tobiasi… (J. A. Mujika); Baina nehor ez hilik ere, oro kutsatuak, orok zerbait min eta kalte (X. Arbelbide); Laguntza zerbait nahi bazenu edo… (Landart); Nahi nuen beste min zerbait ahantzi (Aintziart); Zerbait obra egitera (Etxepare, Hitzaurrea); Atsekabe handi zerbait (Joanategi); Zerbait gauza (Joanategi); Koleraren iraungitzeko on da zerbait lani lotzea (Axular); Zerbait berri txar ote zuen? (Laphitz); Zerbait berri baldin bada gaztigatuko dizuet (Izeta); Halarik ere, bazen nitaz zerbait fama hedaturik, eta gerla ondoan… (Xalbador).

13.10.7.1c Zerbait eta norbait, izenordain izanik ere, adjektibo baten laguntzan ager daitezke eta horrelakoetan izen sintagma eta guzti erabili ohi dugu. Alegia: Zerbait ona aurkitu du = Ona den zerbait aurkitu du; Norbait jakintsua behar dugu = Jakintsua den norbait. Lekukotasun anitz badira: Halaz guztiz, guretzat zerbait ikusgarria badu (J. A. Irazusta); Zerbait behar dut, ikusten ez den zerbait eder eta jasoa (Gandiaga); Eguneroko hizkuntza zerbait bizia da (Mitxelena). Ikusten denez, adjektibo mugatua izan dezake eskuinean: Gizon edo emakume batek zerbait berezia sentitzen duenean… (Aristi); Atzoko izumenaren ondoren, zerbait ona, azkenik (J. Zabaleta). Edo adjektibo mugagabea (hau da gehien erabiltzen dena: holakoetan, OEHren arabera, gehienetan mugagabea edo partizipioa ageri da): Zuhur nenbilen, zerbait berezi esan nahi zidala sumatzen nuen (Atxaga); Zerbait berok on egingo dizu (Borda); Zerbait txar gertatu bide da (Bidegain); Nahi du kanpora zerbait handi iruditu (Pouvreau). Batzuetan adjektiboa aurretik ere: Iduritu zitzaidan garbiki, xuri-xuri zerbait, tximista bezala heldu zitzaidala gainera (Barbier).

13.10.7.2. Nor edo nor, zer edo zer

13.10.7.2a Nor edo nor eta zer edo zer ere galdetzaileetatik eratorriak dira. Horietan ere (+perts.) / (-perts.) bereizketa baliagarri gertatzen da, neurri batean bederen. Nor edo nor horrek norbait adierazi nahi du: Beti bada nor edo nor irakurtzen duena; Ate joka sumatu genuen nor edo nor.

13.10.7.2b Horien zentzukidea dugu, bestalde, baten bat ere: Baten batek lagunduko digu = Norbaitek lagunduko digu. Arrunta da tradizioan, batez ere Hegoaldeko testuetan: Gure adineko eta gazteagoen artean baten bati suertatu zaionez sarri aski (Mitxelena); Burugabekeria hori ere entzun behar al genuen? Esan lezake baten batek (Munita). Eta baita bat edo bat ere, hau ere Hegoaldean erabiltzen dena (oso adibide gutxi Iparraldean): Bat edo baten irudimen hegalaria, aldietan hegan eginez (Orixe); Bat edo batek pentsatzen badu… (Txirrita)¹⁵⁰.

Horrelakoetan, baten bat edo bat edo bat…, inongo izenik gabe agertzen zaizkigunez, izenordain gisa agertzen dira perpausean, baina bat zenbatzailetik erakarriak ditugunez, determinatzaile zeregina ere bete dezakete izen sintagmaren barnean: Ekar iezadazu liburu baten bat. Honen ordez agian usuago ikusiko badugu ere libururen bat. -en bat izen sintagma mugagabeari erantsirik erabiltzen dugu: Zer ote da zarata hori? —Saguren bat izango da; Nola joango gara Baionara? —Aurkituko dugu autoren bat.

13.10.7.2c Dena dela, mugagabetasuna markatzeko modu bat ematen digute itzuli horiek. Adibidez ume bat esaten badut, ziur dakit umea izan dela ateko txirrina jo duena, adibidez; baina umeren bat esaten badut, gauza ez dago hain garbi: nik ume bat izan dela uste izan nezake, baina beharbada beste norbait izan da. Dena den, partitibo mota bat dela dirudi. Eta askotan ustezko perpausetan erabiltzen da. Zenbatzaileekin ere gauza bera gertatzen da: Bost(en) bat urte zituen, aita hil zitzaionean; Hogei(ren) bat neska izango ziren inguratu zitzaizkionak.

13.10.7.3. Edonor, edozein, nornahi, zeinahi

13.10.7.3a Hurrengo sailean edonor eta nornahi sartzen ditugu. Hauek ere (+pertsona) ezaugarria dute. Bestalde, askoren artean aukera uzten denean erabiltzen dira (edo eta nahi ere aukera adierazten dutenak baitira): Edonor joan daiteke Donostiara = Nornahi joan daiteke Donostiara. Perpaus hau esaten duenak, esan nahi du berdin zaiola nor joango den Donostiara, bata nahiz bestea, nahiz denak.

Edonor-ek aldaera bat baino gehiago erakutsi du tradizioan: eronor eta edonok (edonork) ageri dira. Batez ere XX. mendean hedatu ziren. Edonor-en parekoa da edozein.

13.10.7.3b Edozein, euskalki guztietan —salbu zubereraz— erabili izan da. Izenordain gisa batzuetan: Judas ez beste edozeinen bihotza bigunduko zuten (Lardizabal); Oraintxe bertan jokatuko nioke Olaetako jantziurdindun edozeini (M. Lekuona); Ene alaba ez duzu gero edozeinetarik (Larzabal). Edo izenkiaren ondoan, determinatzaile gisa, aurretik nahiz atzetik: Zuhaitza, edozein mota dela, beti da apaina (Munita); Edozein herritan (Larre); Edozein hizkuntzaren dialektuak bezala (Mitxelena); Nahi zuen mendi edozeinek Potosi bezala izan (Larramendi); Presondegi edozein presondegi da (Mendiburu); Ezartzu laborari edozein, apezaren jaunzturaz apaindurik (J. Etxepare); Urrinari gizonki edozein jarria zaioke zortzi egunik barne (J. Etxepare).

13.10.7.3c Nornahi euskalki guztietan erabili izan da. Kasu marka eta postposizioak hartzean bi aldaera erakusten ditu tradizioan: nornahik / nork nahi; nornahiri / nori nahi; nornahirekin / norekin nahi eta abar. Bigarren aldaera da zaharrena, hau da, lehenbiziko atalean marka jartzen duena. Hola ageri da egun nonahi forman, edo nondik nahi edo nondinahi (nonahitik ere, jakina, eta nondinahitik), esate baterako: Fite du garaitzen / noren nahi konbata (Harizmendi); Gorputz duzula galant nornahik badaki (Gamiz); Nork nahi daki Jesukristok dirauela hostia kontsagratuan (Mogel).

Ingurune jakin batzuetan ageri da:

– Hori ez da nornahi bezalakoetan, esaterako. Ez pentsatu hori nornahi denik (Elexpuru); Horretarik egin zuen gizon hori ez zela nornahi (J. Etxepare).

– Erlatibozko perpausen ondotik: Gelan dagoen nornahik ikusiko du (Mirande).

– Subjuntibozko perpausekin: Nornahi etor dadi, ez ireki atea (Duvoisin); Jende agrados, laino eta maitagarria beti zuretzat, nornahi izan dadin (Larre).

– Izen baten eskuinean edo ezkerrean: Aita Sainduak berak larderiatzen ahal duela laiko nornahi (Xarriton); Azken batean, nornahi emakume delarik ere, hemendik at dago (Larrañaga).

– Nornahi + ere (+ dela edo kideko adizkiren bat tartekaturik, edo horren ezkerrean): Kalte gaitzak beraz, elkartasun mugimendu handi bat sustatu duten kalteak egia erran, halakoetan nornahik ere bere bihotz aiseagoa erakusten baitu (Herria); Beraz, Ministro jeneralak, nornahi dela ere, ni neu bezalaxe maita eta benera dezala nahi dut (Navarro); Nornahi eta nonahi zela ere, kontent egoten ahal zen bere arrakastaz (Epaltza); Segur bainaiz bakoitzaren esperientzia pertsonala, nornahi ere den hau, ezin dela besterengana hedatu (Salaburu).

13.10.7.3d Zeinahi dokumentatuago ekialdean. Eta R. M. Azkuek ere erabiltzen du: Puntu horietarik zeintzan nahi erreflexione seriosik egitea aski dugu (Alf. Rodriguez); Alde batean ehun milioi gizonen buru den Mac-Kinley eta bestean berrehun bat Leaburuarren agintari Juan Joxe, zeinahi hautatzeko (Azkue).

13.10.7.4. Edozer, zernahi

13.10.7.4a Edozer eta zernahi, berriz, izenordain gisa nahiz determinatzaile gisa erabiltzen ahal ditugu, betiere ezaugarritzat (-pertsona) tasuna dutelarik: Orain edozer (gauza) jango nuke; Batzuk, edandakoan, zernahi (astakeria) esaten dizute.

Bigarrenak, zernahi-k alegia, tradizio luzea du eta ongi dokumentatua da Iparraldean, XVII. mendearen erdi aldetik.

13.10.7.4b Bakarrik ageri da: Egoera ikaragarri hau baino bertze zernahi hobe dela (Oronoz); Zernahi gertatzen ahal da baketzera etorri omen zareten lurralde dorpe honetan (Montoia).

13.10.7.4c Izen baten edo aditz baten ezkerrean (orduan ‘edozer gauza’ adierazi nahi du): Opor sainduetan gaudelako, eta opor sainduetan, itxuraz, zernahi diru xahutzea libro delako (Epaltza); Zeren eta ene desohoreak, ni hain ezaguna naizen aldetik, eskandalua ekar liezaioke zernahi jenderi (Xarriton); Nornahik zernahi obra zezakeen lurraldea (Borda); Erotu ginen biak orduan, eta zernahi erran genion zaintzaileari (Bidart).

13.10.7.4d ‘Asko, izugarri’ adierazi nahi du batzuetan: Zernahi sufrituz desmozkortzen ari nintzen bitartean… (Landart); Palestinago jendeak zernahi jasaten duela salatzeagatik… (Herria); Zernahi dela, gain haietan euskaldunak aipatzen gaituzten ber, oraino bizi garelako seinale da (Xarriton).

13.10.7.4e “… dela” esamoldeak lagundurik ‘dena dela’ esan nahi duela: Zernahi dela ere, handik gutxira, nigandik aldaratzera behartzen zuen afera batez oroitze irudi bat egin zuen (Jon Muñoz); Garbi ikusten da, bada, zernahi dela ere (Aldasoro); Zernahi gisaz, inon izatekotan, goiko jangela txiki horietan izan behar zuten biltokia (Epaltza); Goxoa bezain samina, baina zernahi gisaz ezin ahantzia (Dirassar).

13.10.7.4f Batzuetan instrumentalean hartzen du osagarria: Eramaten bazuen Apanizera, diruz zernahi emanen ziola (Barbier); Eta bazen eri eta kolpatuz zernahi bai etxeetan bai karriketan (Narbaitz). Badira zernahi pairatu, jasan, sufritu bezalakoak ere: Etsai batenganik zernahi sofritu nukeen; baina adiskideetarik… (Etxeberri Sarakoa).

13.10.7.4g Eta ‘gaizki pasatzea’ hola adieraz daiteke: Artzainek artaldeak nahastera utzi zituztela: zernahi ikusi zutela zein zeinena ezin bereiziz (J. Etxepare); Hantxet zortzi egunez eritua egon ere zen, medikuak zernahi ikusi baitzuen hura ezin sendatuz (Barbier).

13.10.7.4h Kontzesiozko perpausetan (ikus 39. kapitulua): Esperantzarekin zernahi eskasia, huts, eta falta ene aldetik izan dadin, haiek guztiak hauen karitate handiak estaliko dituela (Etxeberri Sarakoa); Gauzak […] eta direlako gauzen irudi-gogoetak dira adierazle horiek gogorazten dizkigutenak: zernahi diren, oroimen-irudimenetan ditugu (Mitxelena).

Kontzesiboak ere-rekin ere arruntak dira, eta arren-ekin: Hitza eman diot, eni zernahi kostarik ere, Benjamin etxerat itzuliko dela (Zerbitzari); Zernahi ere dela, abokatu batek erranen lizuke hatsapen hori ez dagokiola auziari (Jon Muñoz); Zernahi ere zen, zalapartaka jatetxe barrura oldartu zenean… (O. Arana); Marianak zernahi derran arren, mintzo delarikan euskaldunaz gisa honetan (Etxeberri Sarakoa).

13.10.7.5. Nor (ere), zer (ere)

13.10.7.5a Nor (ere), zer (ere) erabiltzen dira ekialdeko euskalkietan: Nork ere utziko baitu enegatik […] aitarik edo amarik errezibituko du […] ehun gehiago (itzultzen du Axularrek). Horrek enegatik aita edo ama uzten duenak adierazi nahi du. Gauza bera zer ere-rekin: Zer ere esan zuen, nik ez nion sinetsi.

Aurrekaririk gabeko erlatibozko perpausetan aurkitzen dugu nor ere: Nork ere salbatuko baitu, hari ez zaio barkatua izanen (Lafitte); Nork ere bere burua puntu honetarik idoki nahi bailuke, hark kristinoen konpainia renuntziatzen luke (Leizarraga); Nori ere gogoratu baitzaio euskararen alderako atxikimendu seinale hori […] eskerrak hari! (J. Etxepare); Mundakara norekin ere etorri zen, Lucia Reginak kontaturiko hori… (Jimenez).

Batzuetan aurrekariarekin ere: Beste ardiak, erlijiosoari eman zizkion, nork ere, ziren guztiak apurtu eta putzura bota zituen (G. Arrue).

Beste zenbaitetan bait-ekin: Nor ere baita, ez da sartuko (Duvoisin). Horrek ‘berdin da nor den, ez da sartuko’ esan nahi du. Tankera berekoak: Milesker, arima onak, nor ere baitzarete (Barbier); Zuek altaratzen zaituztenak ekarriko du horren pena, nor ere baita hura (Haraneder); Kuku zaharra hola galdu nuen, nor ere baitzen! (Dirassar).

13.10.7.5b Zer ere. Tradizioan Iparraldeko testuetan ageri da hau ere. Arruntean bait- aurrizkia eskatzen du laguntzaileak, baina batzuetan, gutxitan, -n hartzen du.

Izen batekin, hura, oro, hala… eskatzen duela korrelazioan: Ezen zer ere ereinen baitu gizonak, hura bilduren ere du (Leizarraga); Eta zer ere manatu baituzu, hura egin da (Pouvreau); Ezen zer ere ereiten baitu gizonak bizian, hura bera bilduko du herioan (Gazteluzar). Gaurko idazleek ere erabiltzen dute: Gizonak zer ere ereiten baitu, hura biltzen ere du (Olano); Zer ere esango zuen, hura ondo mamurtu behar zuela begitandu zitzaidan (Jimenez); Baina nola deus nere ez denak zer ere nahi lukeen, hala betetzen nuen neure ezdeustasuna […] amets handi haiekin (Irigoien).

Eta juntagailua eta erakuslearekin: Zer ere erranen baitu gizonak, eta hura bilduko du (Jauretxe); Bi begiez behatu diozue orok itsasoari, baina ez da zuetarik bat, ohartu denik zer ere baitzuen espantagarrienik eta hari (J. Etxepare).

Agerian ez den erakusle, adberbio… anaforikoekin: Eta zer ere galdeginen baituzue orazionean sinesten duzuela, errezibituren duzue (Leizarraga); Zer ere erran baitiezazu, egizue (Leizarraga. Duvoisinek parekoan: … hura egizue); Zer ere emanen baitu, luzatzen badu, ez du irekitzen (Tartas).

Bestelako perpausekin: Badakigu ezen hark entzuten gaituela, zer ere eska bagaitez (Leizarraga); Zeren ere bila baitzabiltza […] sekulan ez duzu Jainkoaren borondatea hain seguratuki aurkituko nola […] (Pouvreau); Gogoan zer bazuen ere, han erran dituenak ez dira gaizki (Hiriart-Urruti).

13.10.7.6. Inor/nehor, ezer (deus, batere)

13.10.7.6a Inor/nehor, ezer (deus, batere) eta holakoak ere izenordain mugagabeak dira. Baina zerbait eta norbait-ek ez bezalako distribuzioa dute. Funtsean, izen sintagma absolutuaren eta partitiboaren artean dagokeen diferentzia bera dago norbait eta inor, eta zerbait eta ezer-en artean. Esan nahi baita, inor eta ezer partitiboa erabil daitekeen testuinguru beretan erabili ohi direla, hots, ezezkako perpausetan, bai/ez erako galderetan, baldintzazkoetan, ezezko balioa duten zenbait elementuren lagun doazenean (gabe-rekin, nekez-ekin eta abarrekin). Laburbilduz, ezeztapen balioa duen elementuren bat perpausean agertzen denean: Ezer ez dakigu; Inor ez zaigu etorri; Ezer jakiten duzunean esan iezadazu, mesedez; Erleak nehor autsikitzen duenean… (Axular); Ezer entzun duzu nitaz?; Inorekin mintzatu zara zeure gaixotasunaz?; Inork jakitekotan, erretoreak jakingo du; Ezertan hasi baino lehen; Inork baino gehiago dakit nik; Inori eman baino nahiago du erre; Ezer baldin badakizu, esan ezazu eta abar.

Tradizioari dagokionez, aldaera asko erakusten ditu: inor, nehor, nihor, ehor, ihor, nihur, inhur, igor, nigor eta abar. Euskalki eta garai guztietan erabilia izan da.

13.10.7.6b Ezezkoetan eta baiezkoetan erabiltzen da, baina esanahi desberdina du batzuetan eta besteetan: Hola, ‘norbait’ esan nahi du baiezkoetan eta baldintzazkoekin: Inor ikusten baduzu… (‘Norbait ikusten baduzu’). Ezezko perpausetan ‘bat (ere)’, ‘baten bat (ere)’ edo holako zerbait: Inork ez dauka inor hiltzeko eskubiderik (Agirre, ‘batek ere ez dauka [beste] norbait hiltzeko eskubiderik’); Inork inor maite izan badu, maite dut nik Iriondo apaiza (Azkue, ‘baten batek norbait maite izan badu…’). Hona beste adibide batzuk: Nehork ez zuen nehori nehoren izenik galdatzen (J. B. Etxepare); Inorena ez den euskara baturik ez nuke nahi (Mitxelena); Ez Azkuek ez inork ez ditu euskal hitzen aldaera guztiak sartu (Mitxelena).

Serie baten amaieran: Ez Aranak, ez Lojendiok, ez inork ez zuen harrapatzen ehiza hura (Orixe).

Errepikatua, indarra emateko: Gauean gaude, eta agian inork, inork ez ditu entzungo nire bertsoak (Jautarkol).

Zerbait esleitzen zaion pertsona: Hori ez da inor gu horrela mintzatzeko (Azkue); Ikastolara doazen ume guztiek ikasi beharko dute folio bat niri buruz, baina gero, kalean, ez zara inor (Montoia); Madrilgo merkatura ateratzen bazara letretako heroi bihurtzen zara komunikabideentzat, orduan zara norbait Galizia, bestela ez zara inor (Berria).

Ezezkotasuna ulertzen dela: Nork nahi du hil? Nihork (Duvoisin); Harroka inguruak ikertu zituzten. Deus, nehor (J. B. Etxepare).

Baiezko testuingurutan: Bizi zara inoren gaitzaz, inori min emanez, inori odola atereaz (Mogel); Txominek eta emazteak maite zuten, baina inoren etxean bizi zen (Etxeita); Inoren hizkuntza, gainera, geurea baino begi hotzagoz ikus dezakegu (Mitxelena). Batzuetan esanahi inpertsonala du: Etxeak su duenean nihor urketan abiatzen da (Duvoisin).

Sintagma baten laguntzan ageri da batzuetan, aurretik nahiz atzetik, partitiboan sarritan: Nehor bada munduan hain justurik, non barkamendu eskatze hau egin behar ez duen? (Leizarraga); Maitagarriagorik inor ezin izan delako (Inza); Askatasun oso bat behar zuen, inor jakile gabe, inor so egile gabe (Mirande); Toki horretan ez zeukan inor ezagunik (Agirre).

Perpaus baten laguntzan (partitibo markarekin batzuetan): [Gaizki] egin duenik nihor zure eskuei ezin itzur daitekeela (Etxeberri Ziburukoa); Bai al da, noski, Gipuzkoa osoan nik ezagutuko ez nukeenik inor? (Barrensoro).

Ablatiboan, beste (besterik) nahiz -ko izenlagun baten ondoren: Beretarik nehor hiltzen zenean (Pouvreau); Gutarik nehor ez zuen ezagutzen (Hiriart-Urruti); Bere antzeko inor gabe zegoen (Lardizabal); Ez dudala berriz ikusi nahi etxe honetan bertze munduko inor (Lafitte); Leturiaren nahigabea ere ez da beste inork sumatu ez duenekoa (Mitxelena); Besterik inor ohartu baino lehenago (Iztueta).

13.10.7.6c Besterik edo beste-ren aitzinetik (orduan horrek inor-en kasu edo postposizio marka bera hartzen du zenbaitetan): Gauza orobat premiazkoa da nehor bertzerik ez iuiatzea, eta bere burua bera iuiatzea (Pouvreau); Ote da inor besterik etxean? (Illarramendi); Baldin haien artean nehork bertzek egin ez dituen obrak egin ez banitu (Leizarraga); Inork bestek ez bezala (Kardaberaz).

Gehiago-ren laguntzan (baiezko eta ezezkoetan), nahiz kasi(k) adberbioaren ondotik, nahiz lehenbiziko pertsonaren erreferentzia (pl. edo sing.) egiten duela: Ez da haien erranetan nehor gehiago fidatuko (Axular); Nehor gehiago zeruan sartzekoz […] Jainko-Semea igor ezazu munduaren salbatzera (Barbier); Kasik nehor ohartu gabe (Hiriart-Urruti); Inork ez dugu gezurrik erabili behar (Munita); Ni ez nauk inor bertso lanean hirekin jarraitzeko (San Martin).

Eta erakusleekin ere: Inor hori gutarra edo ingurukoa bada, orduan mingainak gauza bigunak esaten ditu (Agirre).

Sarritan, izenordain mugagabe hauek ere partikularekin batera erabiltzen ditugu, enfasi handiagoa emanaz: Ezer ere ez dut entzun; Hori inork ere ez daki. Dena den, ere-dun itzuli hau batez ere ezezkako perpausetan ageri ohi da, ez baldintza eta konparatibo eta horietan.

13.10.7.6d Ezer bizkaieraz eta gipuzkeraz erabili izan da tradizioan, Lazarragagandik hasita (nahiz Etxeberri Ziburukoak eta Axularrek ezertan eduki gisako moldeetan erabiltzen duten). XX. mendean hedatu da beste euskalki eta mintzoetara. Azken -r hori bakuna da (ezeren, testuetan ezerren eta ezerri bezalakoak ere noizbehinka ageri diren arren).

Izenordain zehaztugabea da: ezezko perpausetan ‘deus’ esan nahi du, eta ‘zerbait’ galde perpausetan, baldintzazkoetan eta beste ingurune batzuetan: Ezer esan gabe (Lazarraga); Ez zaio ajolarik ezerengatik (Xenpelar); Ez dugu ezertarako astirik izan (Agirre); Ez da ezer horregatik (Izeta); Alferrik da orain ezer esatea (Agirre); Esplikazio horrek, ezer argitu beharrean, ez ote digu koropiloa nahasiago bihurtzen? (Villasante); Zeinek esan dizu ezer? (Etxaniz); Jakintza-gizona zen izatez, ezer bazen (Mitxelena).

Batzuetan adjektiboaren aurretik erabiltzen da: Eta pentsatzen zuten bazuela ezer isilen bat, halako indarrak ematen zizkiona (Lardizabal).

‘Balioko zerbait’ adierazi nahi du batzuetan: Urte osoetan ezer denik egin gabe bizi direnak (Larramendi); Beti bezala, orain ere, buruz ezer dezaketen gizonak, gaztelarrak (Lizardi).

Subjekturik gabeko aditz batekin: Gorputza ezer gozatzeke eta arima gaixoa oherakoan baino larri eta gaziago zuela jaiki ohi zen (Agirre); Saio latzenak eginagatik ezer nekatzen ez dena (Basarri).

Partitibo marka duen sintagma duela ondoren: Ezer gauza onik nigan bada, egiaz, Jauna, zurea da (Kardaberaz); Ezer ondorenik edo irabazirik bakoan (Erkiaga); Ezer azaldu beharrik baduzu?; Hemengo etxe onenari ere ezer zorrik ez diona; Ezer lanik bazenu…

Partitibo marka duen sintagma ondotik duela: Ikusirik ezer garbirik ateratzen ez zuela (Lardizabal); Ez dago ezer txarrik, berriz ere, bere neurrian eginez gero (Mitxelena); Ez dago ezer higigarririk bere baitan (Uribarri); Eta handik aurrera ez zen ezer berezirik gertatu (Iturralde).

Erlatibozko perpausak segitzen diola: Jaungoikoarentzat ez dago ezer, egina izan ezin litekeenik (Iturzaeta); Nork ez du ezer Zure ez denik? (Orixe).

Aditz izenak (aditz izena + -ko) edo partizipioak segiturik, betiere partitiboan: Bere kontra ezer egiterik ez zegoen (Lardizabal); Haurdun ikusita ere, inork ez luke ezer esaterik (Etxaniz); Baliteke, ez dut ezer esatekorik (Villasante); Inork ezer esatekorik badauka (Gerrikagoitia); Gere bizitzaz ez dadukagu / ezer esanik batere (J. Iantzi); Ez baita ezer estalirik, agertuko ez danik (Iraizoz).

-tarik, -tatik, -tik postposizioa duten sintagmen atzetik: Jainkoa eztela guk izakiaren izena ematen diegun gauza oietatik ezer (Villasante); Nik ez dizuet zuenetik ezer kendu gura (Agirre).

XIX. mende erditik aurrera beste-ren laguntzan dokumentatzen da: Ezer besterik nahi al duzu? (Otxolua); Horrexek ematen du noski aditzera, beste ezerk baino hobeto (Mitxelena); Ez dago ezer besterik erantsi beharrik (Gaztelu).

‘Besterik ez’ esan nahi duela: Hauxe badakit, ez ezer gehiago (Mogel); Ez naizela ezer gehiagoren jabe (Otxolua).

13.10.7.6e Galderazko edo ezezkako perpaus batean norbait eta inor, zerbait eta ezer, biak, ager badaitezke ere, ez dute esanahi bera (ikusi ditugu adibide batzuk lehenago). Gutxi gorabehera, absolutu mugatuaren ogia eta partitiboaren artean ogirik izango genukeen diferentzia bera izango dugu, norbait eta inor-en artean. Horrela, esan daiteke norbait, zerbait eta sail honetakoek balio positiboagoa dutela inor eta ezer sailekoak baino. Adibidez: Zerbait ez dago ongi ≠ Ezer ez dago ongi. Lehena esaten duenak honako hau dio, funtsean: Bada zerbait ongi ez dagoena, beste guztia agian ongi badago ere. Baina bigarrena dioenarentzat ezertxo ere ez dago ongi, dena gaizki dago. Hortaz, ezer, inor, eta antzekoak ezezkako perpaus batean ageri direnean, ezeztapena erabatekoa izan ohi da, zerbait eta norbait-ekin ez bezala.

Galderazkoetan ere antzeko zerbait gertatzen da. Hemen, jakina, ezeztapenak ez du zerikusirik, baina galdera guztiek zerbait suposatzen dute aurretik galdera egileak espero izan dezake era bateko edo besteko erantzuna. Adibidez: Norbait etorri al da? ≠ Inor etorri al da?

Lehena dioenak egiazki norbait etorri dela suposatzen du eta galderaren helburua uste hori bestek ziurtatzea izango da; bigarrena dioenak, berriz, ez du aldez aurretik inor etorri denik suposatzen.

Era berean, eman dezagun lagun bat ikusten dudala ondoezik eta aurpegi txarra duela. Nik pentsa nezake zerbait jan duela eta kalte egin diola janak. Hori horrela bada, galdera egokia honako hau izango da: Zerbait jan al duzu?

Baina zerbaitek kalte egin diola pentsatu beharrean lagunaren ondoezaren iturria baraurik egotea dela uste badut, orduan ez dut galdetuko ezer jan al duzu? baizik ezer ez al duzu jan?

Alderantziz, baiezkako perpausetan ere zilegi litzateke honetarako izenordain mugagabeak erabiltzea, nahiz eta ohitura hau hedatuegia ez egon: Inork beti errua (mendebaldean). Horren sinonimoa beste izenordainaz baliatuz sortzen da: bestek beti errua. Hona beste adibide batzuk: Dirua eta indarra, inork berdindu dezala (Bizkaian jasotako esaera, Goierritik ekarria); Soinean dauzkatzun prakak inorenak dituzu (Agirre), hor ere inorenak = besterenak.

Baina hauetatik aparte, badirudi izenordain honek beste esanahi bat hartzen duela: Nehork bidegabe bat egiten dizunean (Axular). Azken horretan ez dirudi norbait eta nehor-en artean alde handiegirik dagoenik.

Beste honako honetan, berriz, nehor horrek bat edo bakoitza esan nahi duela esan dezakegu: Gazteko usantzak iarraikitzen ohi zaitza nehori zahartzean ere (Axular); Nehori ematen dio merezien pagua (Etxeberri Ziburukoa); Ikararik egonen da nehor haren beldurrez (Etxeberri Ziburukoa); Finak deklaratu, ohi du nehoren bizia (Etxeberri Ziburukoa); Nehork bere barrena du ezagutzeko gaitzena (Oihenart).

Inoiz adberbioarekin maizago gertatzen da hori, dirudienez: Inoiz ikusi ditut horiek elkarrekin hizketan. (§ 22.4).

13.10.7.6f Ezer honek badu, izan ere, pareko bat: deus. Biak kidekoak ditugu. Hala ere, deus ez da mendebaldeko euskalkietan ezagunegia: Ezer entzun duzu? = Deus entzun duzu? Baina deus, ezer ez bezala, izen tankerakoa dugu. Ikus, bestela, diferentzia: Ene deus-ak (Pouvreau). Mugatzaile eta guzti. Baina ezin esan dezakegu *Ene ezer-ak; Dagigun hitz hain deus probetxosoaz (Etxeberri Ziburukoa); Hain deus izigarria (Etxeberri Ziburukoa).

Deus Iparraldekoa da, eta autore batzuek beti deus ere erabiltzen dute. Baditu aldaera batzuk: jeus, jaus, daus eta abar. Mugagabeko postposizioak hartzen ditu: deusek, deusi (bada deuseri ere), deusen, deusez (eta deustaz), deusetan (baina deustako), deusengatik eta abar.

Ezezkako inguruneetan ezer esan nahi du, eta galde perpausetan, baldintzazkoetan eta ezezkakoak ez diren beste testuinguruetan zerbait. Hona hemen adibide batzuk: Deus ez den lekuan, eskua garbi; zerbait den lekuan, begiak garbi (Azkuek bildua); Hori deus ez da (Izeta); Deus harrapatu al duzue? Edo Harrapatu duzu deus? (Garatek bilduak); Ez dira asko, ez dira deus harekin konparaturik (Axular); Eta buztan hau zertako? Badea deusetarako? (Goihetxe); Deus jakin ezik ixilik egotea ez da edozeinek dakien gauza (Izeta); Ez zuen deus argitaratu ez Frantzian ez Salamancan; 1542an agertu zen haren lehen liburua; 50 urte zituelarik liburuak (Xarriton).

Izen batek edo izen sintagma batek segitzen diola: Deus holako laguntzarik ez du zorigaitzez neskato gazteak (J. Etxepare); Deus kontsolamendurik, lur honetan badea? (M. Etxamendi); Ez da deus mundu honetan eskubide osoz on dei dezakegun gauzarik, borondate ona izan ezik (Mitxelena).

Partitiboaren ondotik: Ez zaretea leporaino aseak, ondoriorik deus ez dakarketen solas lizun alfer horietaz? (J. Etxepare); Funtsik deus ez dakit (Larzabal).

Adjektiboa atzetik edo aurretik: Deus onik ez duzu (Zalgize); Deus onik ene liburuan ediren badezazu (Tartas); Ez da deus hoberik (Zaldubi); Deus kaltegarririk, are hilgarririk, baldin bada hizkuntzarentzat, antsigabekeria da (Mitxelena); Nehork bererik deus ez (Zaldubi); Sorailuak aldiz, ez aldareak ere, ez dute aipagarririk deus (J. Etxepare); Egia erran, Kattalinek ez du deus zehatzik iragarri heldu den aste bururako (Bidegain).

Perpausa duela atzean (edo aurrean, gutxiagotan): Ea ote zenez munduan deus, deusen beldur ez zenik (Axular); Ez da deus hanbat segur denik, nola baita herioa (Tartas); Behar ez denik deus ikas ez dezaten (Hiriart-Urruti).

Ezezko, baldintzazko edo galderazko ez diren perpausetan: Baina goiz hartan, deus; entzuten nuen gauza bakarra, isiltasuna (Bidart); Baina horretarik aparte, deus (Oxandabaratz).

Kasu marka eta postposizioen atzetik: Deusek ez duela debekatzen euskaren erabilpena auzitegi batean (Herria); Ez dio antzik ematen deusi (Segurola); Besoak uzkurtu zituen, deusen axolarik gabe (Epaltza); Deusetako gusturik ez nuen (Dirassar); Nehor ez zen deusetaz ohartu (Etxehandi).

Aditz izena -korik duela atzetik (edo aurretik, zenbaitetan): Deus ez da jatekorik (Garate); Ikertu dituzte eta deus erraitekorik ez dute hatzeman (Laphitz); Ez nuen deus azaltzekorik, egia esan (Mitxelena); Zenbait orduren buruko, ez baitzaie lili maiteei galtzekorik gelditzen deus (J. Etxepare).

Bertze/beste-rekin: Bertze deusendako ez du balio (Garate); Bertzetako deustako ez dute balio (Garate); Ez dira beste deusez ari (Villasante); Eta joera horrek ez zuen zerikusirik ez politikarekin ez hizkuntzaz kanpoko beste deusekin (Mitxelena); Deus bertze probetxurik ez zaigu etortzen? (Leizarraga); Ez zion hitzegin ez deus besterik galdegin (Mirande); Baldin deus bertzerik doktrina sanoaren kontrakorik bada (Leizarraga).

Gehiago, haboro-rekin: Manu horretarik bada deus gehiago? (Leizarraga); […] elkarrekin mintzatzea, deus gehiagorik gabe (J. B. Etxepare); Nik deus ez dezaket gehiago zuretzat (Laphitz); Bainan ez zezakeen gehiago deus irents (Narbaitz); Deus haboro ene burua atxikitzen badut (Maister).

Ezezkoa ulertzen dela: Zer diozu? Deus, deusik (Garate); Deus haboro. Adios D. Resurrección bertze bateraino (Mendigatxa); Min gaixtoaren ondoriorik deus (Hiriart-Urruti); Deus hori baino zuzenagorik, horretako galdetua den ber (J. Etxepare).

Izen gisa, batez ere pluralean erabili da tradizioan: ene deusak. Hona hemen adibide batzuk: Izanen dirade deusak / zuk erran bezala bezala (Casenave-Harigile).

Kontura gaitezen deus hori izena dela batzuetan: [Jaungoikoak] deusetik egin zituen gauza guziak (Elizalde); Ontziko deusak [urera] ehortzean (Etxeberri Ziburukoa); Bata gure deusen pisatzeko ahal dukegun abantaila handienarekin; bertzea lagunaren ontasunen pisatzeko (Pouvreau).

Garrantzia duela adierazteko ere erabili izan da: Ez da arrazoin deusagoak ezdeusagoa zerbitza dezan; eta ttipiagoak bere azpiko erabil dezan (Axular. Horrek esan nahi du arrazoi duinenak ezin duela zerbitza ez-duinena); Baina arte honetan, ikusten zuen aski deusik ez zela (Hiribarren).

13.10.7.6g Bestalde, hor dugu batere adberbioa, ezezkotasuna adierazten duela. Itzuli honen osagaiak zein diren garbi dago: bat + ere. Hala ere, nolabait lexikalizatua dagoela esan daiteke eta, horrela, dagoen dagoenean ezer edo deus-en ordaintzat har daiteke: Ez dut batere ikasi (= Ez dut ezer (ere) ikasi = Ez dut deus (ere) ikasi). Hona hemen adibide batzuk: Isabel II.a, bestalde, ez zen batere amore ematearen aldekoa (Txillardegi); Gogorik batere ez nik hegaldi hartan jarraitzeko, sinpleki (J. A. Arrieta); Ez dut batere sinesten, garbiki erraiteko (Oxandabaratz).

Baina badira, dena den, diferentziak batere eta deusen artean: batere adjektiboaren maila adierazteko erabil daiteke, ezer eta deus ez bezala: Lan hori ez da batere erraza; *Lan hori ez da ezer erraza. Bestetik, idazle anitzek, zernahi gisaz, batere eta bat ere ongi bereizten dituzte: bigarrenak, bereiz idatzia denak, inor esan nahi du, “bat bakarrik ere”, betiere ezezko perpausetan: Ez da bat ere etorri; Ez zaukaat zentaborik bat ere (Lopez de Arana); Ez diot hitz bat ere esango (O. Arana); Borges ez da pertsona bat, ez eta pertsonaia bat ere (Juan Garzia); Horixe da dena, eta ez da gertaera bat ere (M. Etxebarria) eta abar. Baina anitzetan, egia esan, egungo idazle batzuek bat ere bien tokian (batere, bat ere) erabiltzeko joera dute: Zama hori, beraz, ez da bat ere pisutsua (Urkiza); Ez dut koma bat ere kentzen (Urkiza); Ez duk bat ere asmatzen (P. Zabala); Eskerrak ez duen zerotxo bat ere galtzen (P. Zabala).

13.10.7.6h Izenordain hauetako zenbaitek -txo atzizkia hartzen dute txikigarritasuna adierazteko. Ezertxo, inortxo, zertxobait (zerbaitto)… izenordainei -txo atzizki txikigarria erantsirik lortuak dira: Ez dut inortxo ere ikusi nahi (Larrañaga); Eta denbora guztian bakarrik ibiltzen ikusi dut, inortxorekin elkartu gabe (Zubizarreta); Ezertxok ere ezin du atsoa salbatu (Otegi); Hura ez zuen ezertxok ere esnatuko (Jon Muñoz); Hobe hukek zertxobait gosalduko bahu (Iturralde). Adibideetan ikusten denez, hauek ia beti ere-ren laguntasuna eskatzen dutela dirudi: Inortxok ere ez digu lagundu; Ezertxo ere ez daukagu jateko; Zertxobait esan beharko dizut gero.

Horiek guztiek nolabaiteko enfasia edo indarra ematen diote izenordainari.

13.10.7.7. Norbera eta norbere

13.10.7.7a Norbera, bistan denez, nor izenordainaz baliaturik osatzen da (nor + bera). Nor bere da izenordain horren genitiboa. Norbera, bere horretan, izenordaintzat hartzen ahal dugu, nahiz eta nor+bera modura osatua egon, Andoni bera esaten dugunean bezala. Horrek esan nahi du, beste inolako elementurik gabe izen sintagma osa dezakeela: Norberak dituen arazoak nahiko ez balira; Arduratuko da gauzak bere lekuan jartzeaz; Norberari axola ez badio, zer egingo dut nik?

Hortaz, norbera beste edozein izenordain bezala, izen sintagmak osatuz ager daiteke perpausaren barnean, eta, hain zuen, izen sintagmak ager daitezkeen leku beretan. Euskalki guztietan erabilia izan da, eta XIX. mendetik aurrera Iparraldean ere maizago erabiltzen da. Testu batzuetan, ia guztiak XX. mendea baino lehenagokoak, nor-k eta bera-k, biek hartzen dituzte kasu markak. Garibaien atsotitzetan ageri da nork berak, eta Mogelen testuetan ere. Berdin gertatzen da Baratziart, Duvoisin edo Duhalderekin ere. Nori berari erabiltzen du Duvoisinek. Bizkaierazko testuetan nobera aurki daiteke tradizioan, norbera-rekin batera. Hori froga bat gehiago izango genuke nor bera eta Andoni bera sintagmen arteko erlazioaren alde. Zeren gaur norberak esaten dugun arren, Andonik berak esaten ahal baitugu. Testuinguru hauetan, norbera-ren ordez, bakoitza ezar daiteke zentzua aldatu gabe: Norberak/bakoitzak egin dezala egin behar duena. Hona hemen adibide batzuk: Nork berak behar du bere burua ezagutu (Duvoisin); Nork berak bere gaztigua eramanen du (Axular); Norberaren gogokoa ez bada (Frai Bartolome); Gogoa nabari da norberarentzat; estari, beste nornahirentzat (Mitxelena).

Hitz egiten ari dena, edo aipatu den hura bera adierazten du: Batzuetan besteak ez, baina norbera da bere buruarekin harritzen eta haserretzen dena (Zubizarreta); Norberak berea dauka (Cano); Musika horri lotuta beste milaka batzuk daude, norberarekin bat egiten dutenak, norberaren tamainara egokitzen direnak (Juaristi).

13.10.7.7b Norberak genitibo mota bat baino gehiago du: norberaren, norbere eta norberen. Lehenbizikoak (norberaren) du genitibo arrunta, eta pertsona bati dagokiona, pertsonala dena, adieraz dezake: Bakoitzak berak daki norberaren berri (Arrese Beitia); Edozeinek ditu bi sorterri: norberarena eta Frantzia (Azkue); Inoren begia zorrotzagoa izaten baita bereizketa horietan norberarena baino (Mitxelena); Etxebarrietaren garaian norberaren sakrifizioa egitasmo heroikoa zen (Zulaika).

Hortik sortzen da norberarena egin esapidea: Askori, norberarena eginez gero, besteenak pito bat ardura dio (Elexpuru); Berba zantarra norberarena egin eta negrotasunari inoiz egindako banderarik ederrena da Cesairen poema luzea (Aranbarri); Bata bestearen hutsaren zain gehiago izan ziren, norberarena egiten baino (Berria).

Berdin gertatzen da norberaren kontura esapidearekin ere: Ofizioa ikasi ondo eta gero norberaren kontura jarri (T. Etxebarria); Oinarrizko ekipamendua, norberaren kontura (Zaldua).

Norbere genitiboa mendabaldeko testuetan ageri da, batez ere (norberen ere, eta noberen Arrese Beitiak). Beraren eta bere bereizten ditugun gisan, bat arrunta eta bestea bihurkaria (ikus § 13.3, § 13.8), norberaren eta norbere ere bereizten dira, baina bereizketa gehiago da formala, esanahiari dagokiona baino. Biek ‘bakoitzarena’ edo adierazi nahi dute: Poztasuna norbere barruan dago (Kirikiño); Zentzuak norbere jabetasuna galdu duenean (Etxaide); Norbera ardura bedi norbere buruaz (Villasante); Horretan bakoitzak norbere taldeko eta eskolako kontuak esango dizkizu (Mitxelena); Ez dago norbere kezka eta pentsamenduak koaderno batean idaztea bezalakorik (Cano); Norbere sinesmenei uko egitea, autokritika, jendeaurren barkamena eskatzea (O. Arana). Badirudi horietan guztietan norberaren aldaera jarriz gero esanahia ez dela batere aldatzen.

Norberezko izenlaguna hortik sortzen da: Norberezko ahalegin zakarrez tematzen dira Jainkoa menperatzean, jakinik Jainkoa ez dela inoren esanera jartzen, baizik eta bete-betean eskaini egiten dela (J. M. Lekuona).

13.10.7.8. Nor bere, zein bere

13.10.7.8a Norbera/norberaren eta norbere ez dira nahasi behar beste esapide batekin: nor bere. Norbera izenordaina nor+bera gisara osatua dagoen bezala, nor bere esapidea ere bi atalez osatua dago: nor batetik eta bere bihurkaria bestetik. Bihurkariek aurrekari bat eskatzen dute, esan dugun gisan: Andoni bere arazoez ez da arduratzen. Perpaus horretan bere-ren erreferentzia zein den jakiteko, Andoni-ri begiratu behar diogu. Hots, kasu horretan, bere esaten duenak Andoniren esango balu bezala da. Nor bere esapidearen kasuan bere-ren aurrekaria nor dugu. Jakina, kasu horretan nor ez da jadanik galdetzailea, norbait edo agian hobeki, bakoitza-ren zentzukide den izenordain mugagabea baizik. Adibidez, honako bi perpaus hauek zeharo paraleloak ditugu. Diferentzia bakarra bere-ren aurrekoa batean nor den bezala bestean Andoni izatean datza, eta bata bestearekin aldera daiteke: Nor bere etxera joan dadila orain!; Andoni bere etxera joan dadila orain!

13.10.7.8b Hala ere, nor bere, berezirik idatzi arren, osagai bakar modura agertzen zaigu, hautsi ezina baita, Andoni eta bere ez bezala. Adibidez: Andoni bere etxera joan zen (= bere etxera joan zen Andoni); nor bere etxera joan zen, baina ez *bere etxera joan zer nor. Era berean ulertu behar dira honako adibide hauek ere: Nori berea da zuzenbidea (hots: nori berea ematea); Nork bere opilari ikatza; Nork bere herriko edo erresumako arauaz diferentki eskribatzen baitituzte (Axular).

Nor aditz-jokoan eragina duten izen sintagmei dagozkien kasuetan bakarrik joan daiteke: ergatiboan, absolutuan edo datiboan. Horregatik, honako honen antzekoak ezinak dira: *norekin bere lagunak joango dira. Honetan bere bihurkariari zor zaion jokabidea errespetatzen dela esan daiteke nor bere itzuli honetan.

Nor-en ordez, esapide hauetan, bakoitza ezar daiteke esanahia aldatu gabe: Bakoitza bere etxera joan dadila!; Bakoitzari berea eman behar zaio. Hala ere, esamolde jator hauen ordez zenbait euskaldunek bide bihurriago eta traketsagoak nahiago izan dituzte. Honako hau, adibidez, ez da oso itxurazkoa: Bakoitzak nor bere opinioa du; Norberak bere etxean nahi duena egin dezake. Egiatan, ez diogu inori azken bide hau gomendatzen.

13.10.7.8c Nor eta zein-en artean gertatzen den gisa berean (§ 13.10.13, § 13.10.14), nor bere-ren ondoan dugu zein bere ere: Berdin bilatzen gaituzte gorrotoak eta maitasunak; zein bere moduan, biek gaituzte zapaltzen (K. Izagirre); Leiho horretatik ikusten den oro hil egiten dun zein bere orduan, haritz sendoenak ere ihartu egiten ditun zein bere aldian (Lertxundi); Desagertuak ziren adiskide guztiak, zein bere atseginaren bila (Navarro).

¹⁴⁹ Norkbait jatorrizkoan.

¹⁵⁰ Gutxiago erabiltzen da bat edonoren bat: Bat edonoren batek esango zion. Tradizio urrikoa da. Badira bat edon bat, bateon bat… bezalakoak, baina zail da jakitea horren oinarria bat edonoren bat den.